Γράφει η Ελένη Κάτσινα
Πολλοί έχουν εξυμνήσει τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας ως σταυροδρόμι που ενώνει την Ευρώπη με την Ασία. Στο ζήτημα της μετανάστευσης, όμως, η γεωγραφική της θέση έχει αποδεχθεί μια πραγματική πρόκληση. Σημείο καμπής το 2015, όταν το πολιτικό χάος σε χώρες της Μέσης Ανατολής απετέλεσε την αιτία για την πυροδότηση ενός προδιαγεγραμμένου φαινομένου. Στα επόμενα χρόνια η Ελλάδα προσπάθησε να αναδιαμορφώσει την πολιτική της για να προσαρμοστεί επιτυχώς στα νέα δεδομένα.
Η μεταναστευτική κρίση του 2015 έφερε την Ευρώπη αντιμέτωπη με τη σκληρή πραγματικότητα: η αποκεντρωμένη μεταναστευτική πολιτική που ακολουθούσε, η οποία στηριζόταν σε μεγάλο βαθμό στην ευθύνη των κρατών μελών, παρουσίαζε στην πράξη σημαντικές δυσκολίες ως προς την εφαρμογή της. Το αποτέλεσμα ήταν τα κράτη πρώτης γραμμής (Ελλάδα, Ιταλία), που είχαν την κύρια ευθύνη διαχείρισης του φαινομένου να καταλήξουν να «πνίγονται» στο έδαφος τους. Συγκεκριμένα, τα εν λόγω κράτη κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν μαζικά μεταναστευτικά ρεύματα, χωρίς να διαθέτουν υλικοτεχνική υποστήριξη και επαρκείς δομείς φιλοξενίας, γεγονός που οδήγησε σε εσωτερικές εντάσεις και αργότερα σε ευρωπαϊκούς «τριγμούς». Αναλογιζόμενη τις επικρατούσες συνθήκες και έχοντας υπόψη της το περιρρέον ανησυχητικό κλίμα που κυριαρχούσε στη γηραιά ήπειρο λόγω των εντάσεων και των ελλείψεων που ακολούθησαν την εν λόγω κρίση, η Ευρωπαϊκή Ένωση αναγνώρισε πως ήταν επιτακτική ανάγκη να υιοθετηθεί ένας συνολικός μηχανισμός αντιμετώπισης του φαινομένου.
Καρπός των εργασιών της ήταν το «Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο», το οποίο ολοκληρώθηκε το 2024 (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Το Ευρωπαϊκό αυτό Σύμφωνο φιλοδοξούσε να ξεπεράσει όλες τις αδυναμίες του παρελθόντος, να ενισχύσει επί μακρόν την προστασία των εξωτερικών συνόρων, να βοηθήσει στην αποσυμφόρηση των χωρών εκείνων που δέχθηκαν δυσβάσταχτο πλήγμα. Το εν λόγω Σύμφωνο βασιζόταν σε τέσσερις κυρίως πυλώνες, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα στόχων: Αρχικά, ο πρώτος πυλώνας, «αποτελεσματικό σύστημα αλληλεγγύης και ευθύνης», προέβλεπε έναν μηχανισμό ενεργητικής διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών, σύμφωνα με τον οποίο κάθε χώρα οφείλει να συνεισφέρει πραγματικά είτε αποδεχόμενη τους αιτούντες άσυλο, είτε παρέχοντας οικονομική και τεχνική υποστήριξη, είτε αναλαμβάνοντας τη διαδικασία επιστροφής όσων δεν πληρούν τα κριτήρια ασύλου (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024 · Lawspot, 2024). Στόχος του πυλώνα αυτού ήταν αφενός, η ενεργή εμπλοκή όλων των κρατών μελών και αφετέρου, ο δίκαιος επιμερισμός και η ανακούφιση των χωρών που δέχτηκαν τη μεγαλύτερη επιβάρυνση.
Ακολούθως, ο δεύτερος πυλώνας, «ασφαλή εξωτερικά σύνορα», προέβλεπε την εφαρμογή ενός πιο ορθολογικού συστήματος ελέγχου των αφιχθέντων στα ευρωπαϊκά σύνορα. Συγκεκριμένα, όριζε ότι όσοι δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για τη νόμιμη είσοδο στην Ένωση, θα καταγράφονται και θα ελέγχονται πολλαπλώς, συμπεριλαμβανομένου της ταυτοποίησης, συλλογής δακτυλικών αποτυπωμάτων, υγειονομικών εξετάσεων, συγκέντρωσης βασικών πληροφοριών για τη ζωή τους (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Στόχος του εν λόγω πυλώνα ήταν να διαμορφωθεί ένα κοινό πληροφοριακό σύστημα για όσους αιτούνταν προστασία, το οποίο και θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από τις εκάστοτε εθνικές αρχές, προκειμένου να επιταχυνθεί η καταγραφή και σε μελλοντικό στάδιο η απόδοση του ασύλου.
Επιπροσθέτως, ο τρίτος πυλώνας «ταχείς και αποτελεσματικές διαδικασίες», έθετε σε εφαρμογή σαφείς κανόνες για το άσυλο, ενώ προστέθηκαν και κοινά αποδεκτές εγγυήσεις για την προστασία των δικαιωμάτων των αιτούντων, εναρμονισμένες με τις διεθνείς διακηρύξεις (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Τέλος, ο τέταρτος πυλώνας, «ενσωμάτωση της μετανάστευσης στις διεθνείς εταιρικές σχέσεις», σχετιζόταν με την ενίσχυση της συνεργασίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τρίτες χώρες για την αντιμετώπιση της παράτυπης μετανάστευσης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2024). Στο πλαίσιο του πυλώνα αυτού εντάχθηκαν και οι προσπάθειες για τη διευκόλυνση της επανεισδοχής σε τρίτες χώρες αιτούντων που δεν χαίρουν προστασίας, ενώ περιλήφθηκαν και «καλές πρακτικές» για την προώθηση της νόμιμης μετανάστευσης.
Μολονότι η μεταναστευτική πολιτική αποτελεί συντρέχουσα αρμοδιότητα της Ένωσης, η ευθύνη δηλαδή κινείται ανάμεσα στην Ένωση και τα κράτη μέλη, αναμφισβήτητα μια τέτοια δέσμευση επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη εφαρμόζουν τις εθνικές πολιτικές τους (Αραμπατζή 2022, σελ.12). Η Ελλάδα, που αποτελεί αντικείμενο αναφοράς της συγκεκριμένης ανάλυσης, έχει διαμορφώσει τη μεταναστευτική της πολιτική ακολουθώντας σε μεγάλο βαθμό τις ευρωπαϊκές οδηγίες.
Η δεύτερη, όμως, ανάγνωση της, η «Νέα Μεταναστευτική Πολιτική», κρίθηκε επιτακτική και από μια σειρά άλλων παραγόντων: Αρχικά, παρά τις ενέργειες που δρομολογήθηκαν τις προηγούμενες χρονιές για τη συγκράτηση των μεταναστευτικών ροών, αυτές συνέχιζαν με αμείωτο ρυθμό υπογραμμίζοντας τη δυναμική του φαινομένου. Κορωνίδα των γεγονότων που σημειώθηκαν ήταν η κρίση στα σύνορα του Έβρου το 2020, στην αρχή της πανδημίας του Covid-19. Ο Τούρκος Πρόεδρος Ερντογάν αποφάσισε το ξαφνικό άνοιγμα των συνόρων προς το ελληνικό έδαφος οδηγώντας, έτσι, στην ταχεία υπερφόρτωση της περιοχής από μετανάστες που ήθελαν να περάσουν προς τον ευρωπαϊκό χώρο (Κολοβός, 2020). Η ελληνική πλευρά απάντησε με την αύξηση της στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή για τη φύλαξη των συνόρων, ενώ ανεστάλησαν προσωρινώς οι αιτήσεις ασύλου που είχαν ήδη κατατεθεί. Παράλληλα, οι αδυναμίες του ελληνικού συστήματος στη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών απαιτούσαν αναπροσαρμογή των δεδομένων. Οι αντιδράσεις που σημειώθηκαν στα νησιά του Βορείου Αιγαίου, τα οποία δέχθηκαν ομολογουμένως το μεγαλύτερο βάρος, οι εξαιρετικά χρονοβόρες διαδικασίες για την απόδοση ασύλου και η γραφειοκρατία οδήγησαν την ελληνική κυβέρνηση να προχωρήσει στον ανασχεδιασμό της πολιτικής που ακολουθούσε για το μεταναστευτικό ζήτημα.
Στο νέο πλαίσιο προστέθηκε η απόφαση για τη δημιουργία Κλειστών Ελεγχόμενων Κέντρων στα νησιά του Αιγαίου που αντικατέστησαν τα χαώδη «hotspots» των προηγούμενων χρόνων. Πρόκειται για ελεγχόμενα κέντρα που κατέγραφαν όσους εισέρχονταν και εξέρχονταν από αυτά, όπου κρατούνταν εκείνοι των οποίων οι αιτήσεις ασύλου βρίσκονταν ακόμη σε διαδικασία επεξεργασίας όπως και οι νεοαφιχθέντες στο ελληνικό έδαφος (Σαμαρά, 2020). Στόχος της κίνησης αυτής ήταν να περιοριστούν οι άσκοπες και «ελεύθερες» μετακινήσεις όσων δεν είχαν ταυτοποιηθεί ακόμη.
Επιπλέον, οι διαδικασίες ασύλου, ακολουθούσαν την ευρωπαϊκή φιλοσοφία, απλοποιούνταν και επιταχύνονταν. Μάλιστα, υπήρχε η φιλοδοξία οι καταθέσεις των εγγράφων και η διενέργεια των προσωπικών συναντήσεων για τον έλεγχο του προφίλ του αιτούντα να πραγματοποιούνται σε σύντομο χρονικό διάστημα, προκείμενου να επαναπροωθούνται άμεσα προς τις χώρες καταγωγής τους εκείνοι των οποίων οι αιτήσεις απορρίπτονταν. Σημαντική τομή στη νέα μεταναστευτική πολιτική ήταν η υιοθέτηση μιας πιο αυστηρής στάσης απέναντι στην παράτυπη μετανάστευση. Συγκεκριμένα, προβλέφθηκε ότι όποιος συνεχίζει εθελούσια να παραμένει παράτυπα στη χώρα, παρά το γεγονός ότι έχει απορριφθεί το αίτημα ασύλου του, θα αντιμετωπίζεται ως «εγκληματίας», θα του επιβάλλεται πρόστιμο έως 5.000 ευρώ, ενώ θα είναι αντιμέτωπος και με ποινή φυλάκισης από δυο έως πέντε έτη. Ταυτοχρόνως, όποιος συλλαμβανόταν εκ νέου στην επικράτεια έπειτα από προηγούμενη απέλασή του, βρισκόταν αντιμέτωπος με σκληρότερες ποινές, με πιθανότητα φυλάκισης έως τρία έτη και χρηματικό πρόστιμο έως 10.000 ευρώ. Εάν ήθελε να παρακάμψει αυτή τη διαδικασία, ο παράτυπος μετανάστης θα μπορούσε να αποχωρήσει οικειοθελώς προς τη χώρα προέλευσης του, όμως αυτό θα έπρεπε να γίνει σε αρκετά σύντομο χρονικό διάστημα. Τέλος, ποινικές διώξεις προβλέπονταν και για τους λεγόμενους «διακινητές», που, σε περίπτωση σύλληψης τους κινδύνευαν με ποινή κάθειρξης δέκα ετών και χρηματικά πρόστιμα (Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, 2025).
Η νέα μεταναστευτική πολιτική της Ελλάδας, μολονότι ήταν απόρροια ευρωπαϊκών και εθνικών διεργασιών, αντιμετωπίστηκε «μουδιασμένα» από τους εμπλεκόμενους φορείς, οι οποίοι κρούουν ακόμα και σήμερα τον κώδωνα του κινδύνου, υποστηρίζοντας ότι η υπερβολική ποινικοποίηση και αυστηρότητα συγκρούονται με την προστασία των δικαιωμάτων των μεταναστών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση από την πλευρά της «χαιρέτησε» μεν θετικά τις προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης να ενισχύσει την προστασία των εθνικών της συνόρων, ενώ δεσμεύτηκε για μια πιο ενεργή εμπλοκή της σε αυτό το ζήτημα. Ωστόσο, στο ζήτημα των δικαιωμάτων υιοθέτησε μια πιο επιφυλακτική στάση, με πολλά κράτη μέλη και οργανώσεις να ζητούν από την Ελλάδα περισσότερη διαφάνεια στην εξέταση των αιτημάτων ασύλου και την αποφυγή πρακτικών «επαναπροώθησης» που θέτουν τους μετανάστες σε άμεσο κίνδυνο. Υποθέσεις που έρχονται στη δημοσιότητα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων προστίθενται αριθμητικά στο επιβαρυμένο «μητρώο» της χώρας και υπογραμμίζουν την ανάγκη για ισορροπία ανάμεσα στην ασφάλεια και τις διεθνείς δεσμεύσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα υποθέσεων είναι οι A.R.E. v. Greece (αρ. προσφ. 15783/21) και G.R.J. v. Greece (αρ. προσφ. 15067/21). Στην πρώτη περίπτωση, γυναίκα τουρκικής καταγωγής που εκδιώχθηκε από την χώρα της λόγω των πολιτικών της φρονημάτων, κατηγόρησε την Ελλάδα ότι δεν αξιολόγησε το αίτημα της για παροχή προστασίας και επαναπροωθήθηκε πίσω στη χώρα της παρανόμως. Το ΕΔΔΑ κατά την εξέταση της υπόθεσης απεφάνθη ότι οι ελληνικές αρχές παραβίασαν τα άρθρα 3 της ΕΣΔΑ (απαγόρευση βασανιστηρίων, απάνθρωπης ή και εξευτελιστικής μεταχείρισης) και 13 (δικαίωμα στην αποτελεσματική προσφυγή) όπως και το άρθρο 5 (δικαίωμα στην ελευθερία και την ασφάλεια), εξαιτίας της παράνομης κράτησης της. Μάλιστα, το Δικαστήριο αναγνώρισε ότι η Ελλάδα χρησιμοποιεί επανειλημμένα συστήματα επαναπροώθησης των μεταναστών τα οποία εγκυμονούν κινδύνους για τη ζωή τους. (Γεωργίου, 2025).
Από την άλλη πλευρά, η δεύτερη υπόθεση αφορούσε έναν ανήλικο Αφγανό υπήκοο που στράφηκε κατά των ελληνικών αρχών υποστηρίζοντας ότι επαναπροωθήθηκε στην Τουρκία χωρίς να έχει εξεταστεί το αίτημα ασύλου του. Το ΕΔΔΑ αποφάσισε ότι παραβιάστηκε το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ (απαγόρευση των βασανιστηρίων, απάνθρωπης ή και εξευτελιστικής μεταχείρισης), ενώ η υπόθεση κρίθηκε αρκετά σημαντική, καθώς δημιούργησε ένα δικαστικό προηγούμενο αναφορικά με την πρακτική των «push-backs» και την προστασία όσων αιτούνται άσυλο (ECHR, 2025).
Όσον αφορά στους διεθνείς οργανισμούς που επικεντρώνονται στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αυτοί αντιδρούν συγκρατημένα. Συγκεκριμένα, η Διεθνής Αμνηστία εκφράζει την ανησυχία της για τα νέα μέτρα που πρόκειται να εφαρμόσει η ελληνική κυβέρνηση, υποστηρίζοντας ότι η κράτηση όσων εισέρχονται παράτυπα στη χώρα συνιστά παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, καλώντας, μάλιστα, την Ευρωπαϊκή Ένωση να παρέμβει ενεργά, προκειμένου να αποτρέψει την εφαρμογή τέτοιων αποφάσεων (Amnesty International, 2025). Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και η Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες του ΟΗΕ, η οποία υπογραμμίζει ότι οι πρακτικές των επαναπροωθήσεων εκθέτουν σε σοβαρό κίνδυνο τη ζωή των μεταναστών, ενώ τονίζει εμφατικά ότι όλοι θα πρέπει να απολαμβάνουν το δικαίωμα στο άσυλο ανεξαρτήτως της καταγωγής τους (UNHCR, 2022).
Εν κατακλείδι, η προσαρμογή της μεταναστευτικής πολιτικής φιλοδοξεί να αποτελέσει μια απάντηση της ελληνικής κυβέρνησης στην αμείωτη αύξηση του φαινομένου και έχει ως στόχο της τον έλεγχο των συνόρων και την αποτροπή της παράτυπης μετανάστευσης. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στην προστασία όσων νομίμως αιτούνται άσυλο, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και τις ευρωπαϊκές επιταγές. Ωστόσο, η αυστηρή στάση που τηρεί η χώρα αναφορικά με την παράτυπη μετανάστευση έχει προκαλέσει αντιδράσεις από ευρωπαϊκούς και διεθνείς φορείς, καθώς εξισώνει τεχνηέντως όσους αναζητούν ένα ασφαλές καταφύγιο με τους εγκληματίες. Η ελληνική κυβέρνηση καλείται να βρει τη χρυσή τομή για να καταφέρει να ισορροπήσει ανάμεσα στην ασφάλεια και την προστασία των δικαιωμάτων, σεβόμενη πάντα το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο και το ανθρωπιστικό δίκαιο.
Βιβλιογραφία
Άρθρα από ακαδημαϊκές πηγές:
Αραμπαντζή Ε. (2022). Το Νέο Σύμφωνο για την Μετανάστευση και το Άσυλο. Αποθετήριο Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου. Διαθέσιμο σε: https://repo.lib.duth.gr/jspui/handle/123456789/14781
Ζαράκας Σ.Γ. (2025). Η ελληνική μεταναστευτική πολιτική την περίοδο 2019-2024 υπό το πρίσμα των ευρωπαϊκών πολιτικών. Neapolis University Library. Διαθέσιμο σε: https://hephaestus.nup.ac.cy/handle/11728/13155
Κολοβός Α. (2020). Κρίση στον Έβρο: Η Ολιστική Προσέγγιση και οι προκλήσεις για Ολοκληρωμένη Δράση. ΕΛΙΑΜΕΠ. Διαθέσιμο σε: https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2020/06/31_2020_-POLICY-PAPER-_%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%9A%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B2%CF%8C%CF%82.pdf
Πρωτογενείς Πηγές:
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2024). Σύμφωνο για την μετανάστευση και το Άσυλο. Διαθέσιμο σε: https://home-affairs.ec.europa.eu/policies/migration-and-asylum/pact-migration-and-asylum_el
Υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου. (2025). Υπερψηφίστηκε το νομοσχέδιο του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου για την αναμόρφωση του πλαισίου επιστροφών και την αντιμετώπιση της παράνομης μετανάστευσης. Διαθέσιμο σε: https://migration.gov.gr/yperpsifistike-to-nomoschedio-toy-ypoyrgeioy-metanasteysis-kai-asyloy-gia-tin-anamorfosi-toy-plaisioy-epistrofon-kai-tin-antimetopisi-tis-paranomis-metanasteysis/
Amnesty International. (2025). Greece: New asylum and return proposals flagrantly breach international law and punish people seeking protection. Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/latest/news/2025/07/greece-new-asylum-and-return-proposals-flagrantly-breach-international-law-and-punishes-people-seeking-protection/
European Court of Human Rights. (2025). Application by Afghan national dismissed for failure to adduce evidence in support of allegations of “pushback” from Greece to Türkiye. Διαθέσιμο σε: file:///C:/Users/theod/Downloads/Decision%20G.R.J.%20v.%20Greece%20-%20Alleged%20%E2%80%9Cpushback%E2%80%9D%20of%20an%20Afghan%20from%20Greece%20to%20T%C3%BCrkiye%20(3).pdf
United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR). (2022). News Comment: UNHCR warns of increasing violence and human rights violations at European borders. Διαθέσιμο σε: https://www.unhcr.org/news/news-releases/news-comment-unhcr-warns-increasing-violence-and-human-rights-violations.
Ειδησεογραφικές Πηγές / Άρθρα από blog:
Γεωργίου Ι. (2025). A.R.E. v. Greece: Η πρώτη καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ σε υπόθεση άτυπης και αναγκαστικής επαναπροώθησης. ΟΔΕΘ. Διαθέσιμο σε: https://odeth.eu/a-r-e-v-greece-%CE%B7-%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B4%CE%AF%CE%BA%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1%CF%82-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF/.
Σαμαρά Β. (2020). Προσφυγικό: Τι σημαίνει κλειστά και ελεγχόμενα κέντρα. NewsBeast. Διαθέσιμο σε: https://www.newsbeast.gr/greece/arthro/6015058/prosfygiko-ti-simainei-kleista-kai-elegchomena-kentra
Lawspot. (2024). Εγκρίθηκε το νέο σύμφωνο της ΕΕ για την μετανάστευση και το άσυλο. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/egkrithike-neo-symfono-tis-ee-gia-ti-metanasteysi-kai-asylo
Πηγή Εικόνας:
Messinis A. (n.d). Officers of Frontex, the EU’s Border and Coast Guard Agency, on the Greek island of Kos. Όπως αναδημοσιεύτηκε σε: Fallon K. (2022). EU border agency accused of serious rights violations in leaked report. The Guardian. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/global-development/2022/oct/14/eu-border-agency-frontex-human-rights-violations-report