Γράφει η Ιωάννα Πολυχρονοπούλου

Στις 16 Σεπτεμβρίου 2022 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε την Ευρωπαϊκή Πράξη για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης¹. Η πράξη αυτή έχει την μορφή κανονισμών που πρέπει να εγκριθούν από τους δύο νομοθέτες τις Ένωσης, όμως συνοδεύεται  και από μία σειρά προτάσεων εθελοντικής βελτίωσης που απευθύνονται στα μέσα ενημέρωσης. Στόχος αυτής της Πράξης είναι η ανθεκτικότητα  των μέσων ενημέρωσης κόντρα στις νέες προκλήσεις, οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο τον πλουραλισμό και την ανεξαρτησία τους. Η ΕΕ αναγνωρίζει με αυτόν τον τρόπο τον ρόλο της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας στην δημοκρατική λειτουργία της Ένωσης ενώ συγχρόνως κατοχυρώνεται ως θεματοφύλακας του δημοσίου αγαθού της ενημέρωσης και του δικαιώματος στην ελεύθερη έκφραση.

Το ζήτημα τέθηκε για πρώτη φορά έντονα στο τραπέζι της ευρωπαϊκής διαβούλευσης από την Magdalena Adamowicz την εισηγήτρια του ψηφίσματος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που ήδη από το 2020 είχε αναγνωρίσει την σημαντική υποχώρηση της δημοκρατίας και της πολυφωνίας στον χώρο των Μέσων Ενημέρωσης. Η περίοδος αυτή ήταν ιδιαίτερα κρίσιμη, καθώς η έξαρση της νόσου Covid-19, τα κύματα επιθέσεων σε δημοσιογράφους αλλά και η συγκέντρωση των μέσων ενημέρωσης στα χέρια λίγων προικονομούσαν τις εκτεταμένες παρεμβάσεις από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς και την επιδείνωση του κράτους δικαίου σε αρκετά κράτη μέλη της ΕΕ².

Το σχέδιο της Επιτροπής προτείνει την διασφάλιση της διαφάνειας τόσο σε δημόσια όσο και σε ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης, λαμβάνοντας πάντα υπόψιν τις νομοθετικές ανάγκες των κρατών μελών αλλά και την πίεση του ψηφιακού μετασχηματισμού. Το πρώτο μέτρο είναι η δημοσιοποίηση όλων των σημαντικών πληροφοριών σχετικά με το καθεστώς της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης. Το δεύτερο μέτρο προβλέπει την απαγόρευση χρήσης κακόβουλων λογισμικών με στόχο την παρακολούθηση, την παραβίαση της ιδιοτικότητας των δημοσιογράφων και της ανωνυμίας των δημοσιογραφικών πηγών. Η χρήση τέτοιων λογισμικών θα επιτρέπετε μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις όπως τα ζητήματα της προστασίας της εθνικής ασφάλειας, την τρομοκρατία και άλλα σοβαρά εγκλήματα που διαχειρίζονται οι αρχές, σεβόμενοι πάντα τον Χάρτη θεμελιωδών δικαιωμάτων³.

Επιπλέον, αναγνωρίζεται η πίεση που δέχονται τόσο τα μέσα ενημέρωσης όσο και οι δημοσιογράφοι, καθώς η διαφήμιση που αποτελούσε ανέκαθεν τον σημαντικότερο πυλώνα χρηματοδότησής τους περιορίζεται καθημερινά. Στις ημέρες μας, εξαιτίας της έκρηξης του αριθμού των διαδικτυακών σελίδων πληροφόρησης, η χρηματοδοτική ικανότητα των μέσων ενημέρωσης έχει αποσταθεροποιηθεί, θέτοντας έτσι την δημοσιογραφική ανεξαρτησία σε κίνδυνο. Το τελευταίο δεν σημαίνει πως οποιαδήποτε δημόσια χρηματοδότηση επιτρέπει την διαστρέβλωση της αμεροληψίας προς όφελος των δημοσίων αρχών. Είναι ανάγκη, πλέον, να γίνει γνωστό πως τα μέσα ενημέρωσης δεν είναι φορείς προπαγάνδας αλλά υπηρετούν την αλήθεια και ασκούν έλεγχο στην εξουσία. Γι’ αυτόν τον λόγο, θα τεθούν νέα κριτήρια για την κατανομή της κρατικής βοήθειας και διαφήμισης. Τέλος, θα ενισχυθεί η διαφάνεια των συστημάτων μέτρησης ακροαματικότητας μίας και αυτά επηρεάζουν άμεσα τα έσοδα των μέσων ενημέρωσης⁴.

Επιπρόσθετα, η νέα Ευρωπαϊκή Πράξη θα προστατέψει επίσης τους δημοσιογράφους από αδικαιολόγητα, δυσανάλογα και μεροληπτικά εθνικά μέτρα. Ένα παράδειγμα που μπορεί να δοθεί είναι οι αβάσιμες δικαστικές διαδικασίες που στην Ελλάδα θα μπορούσαν να προκύψουν από την κατάχρηση του νόμου 191⁵. Έναν νόμο που πρόσφατα υιοθέτησε η ελληνική πολιτεία στην προσπάθειά της να περιορίσει την διαρροή ψευδών ειδήσεων.  Ένα ακόμη σημαντικό ζήτημα που φωτίζει η Πράξη είναι οι σχέσεις των πολιτικών κομμάτων με την διοίκηση των μέσων ενημέρωσης. Η ιδιαίτερα καταχρηστική συμπεριφορά των κομμάτων θα περιοριστεί ακόμη και στα δημόσια μέσα ενημέρωσης, καθώς προτείνεται ο επικεφαλής και το διοικητικό συμβούλιο να διορίζονται με διαφανή και αμερόληπτο τρόπο. Την ίδια τακτική μπορούν να ακολουθήσουν και τα ιδιωτικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία παίρνουν συχνά αρκετές  αυτορρυθμιστικές πρωτοβουλίες ανάλογα με το μέγεθος και το μοντέλο της διοίκησής τους. Πρόσθετο μέτρο για την μεγαλύτερη προστασία της ελευθερίας της έκφρασης και της δημοσιογραφικής αμεροληψίας είναι το νέο δικαίωμα των θιγόμενων  δημοσιογράφων να ζητούν την αποτελεσματική, έγκαιρη και ανεξάρτητη δικαιοσύνη. Πιο συγκεκριμένα, το κάθε κράτος μέλος θα πρέπει να διορίσει μία ανεξάρτητη αρχή που θα διαχειρίζεται αυτές τις καταγγελίες. Από την δική της πλευρά, η Επιτροπή πρότεινε την δημιουργία ενός νέου ευρωπαϊκού συμβουλίου για τα μέσα ενημέρωσης, το οποίο θα αποτελείται από τις εθνικές αρχές που αναφέρονται παραπάνω.  Το συμβούλιο αυτό θα έχει καθοριστικό ρόλο στην εφαρμογή της Πράξης για την ελευθερία των μέσων ενημέρωσης καθώς θα συμβουλεύει και θα καθοδηγεί τις εθνικές αρχές.  Επιπλέον,  θα γνωμοδοτεί για τα εθνικά μέτρα που επηρεάζουν άμεσα τον κλάδο και την ευρωπαϊκή εσωτερική αγορά. Προβλέπεται ακόμα και ο μηχανισμός αμοιβαίας συνδρομής για την αντιμετώπιση κινδύνων, όπως η παραπληροφόρηση, η ξένη παρέμβαση από μέσα ενημέρωσης εκτός ΕΕ και η μη συμμόρφωση προς τον κώδικα δημοσιογραφικής δεοντολογίας και τον Ευρωπαϊκό κώδικα πρακτικής για την παραπληροφόρησης, αλλά και για την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών.

Μία από τις σημαντικότερες προτάσεις του Συμβουλίου είναι η παροχή εξουσίας στους δημοσιογράφους σε ότι αφορά τις σημαντικές αποφάσεις που λαμβάνονται κατά την σύνταξη και μετάδοση της είδησης. Προτείνεται η συμμετοχή τους ακόμα και στο διοικητικό συμβούλιο, όταν αυτό λαμβάνει κρίσιμες αποφάσεις για την πορεία  και την μακροπρόθεσμη στρατηγική που θα ακολουθήσουν συλλογικά. Με αυτή την πρόταση τα μέσα ενημέρωσης θα προστατευτούν από την παρέμβαση των δυνατών μελών του διοικητικού συμβουλίου, ακόμα μπορούν να πετύχουν και την χρηματοδότηση νεοσύστατων δημοσιογραφικών ομάδων που συχνά υποστηρίζονται από  ευρωπαϊκά προγράμματα⁶. 

 Η περίπτωση της Ελλάδας διαφέρει από τα υπόλοιπα κράτη μέλη καθώς το τοπίο της ενημέρωσης κυριαρχείται από τις διαδικτυακές πηγές ενημέρωσης. Ενώ είναι αυξανόμενο το ποσοστό των Ελλήνων που χρησιμοποιεί ακόμα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως την βασική ή αποκλειστική πηγή ενημέρωσής του. Είναι γεγονός, πως ανησυχία δημιουργεί και η έλλειψη εμπιστοσύνης των Ελλήνων προς τα μέσα ενημέρωσης, ποσοστό που εξακολουθεί να παραμένει από τα χαμηλότερα στην ΕΕ⁷. Το ζήτημα αυτό η νέα Πράξη προσπαθεί να το επιλύσει προωθώντας την  εξυγίανση των κανόνων συντακτικής ακεραιότητας. Προτείνεται λοιπόν οι κανόνες αυτοί να περιλαμβάνουν πλέον και το περιεχόμενο που εκδίδεται. Για παράδειγμα, η ακεραιότητα της είδησης θα προστατεύεται αν εφαρμόζονται κανόνες αποφυγής σύγκρουσης συμφερόντων. Ακόμη και οι πολιτικές διόρθωσης ή καταγγελίας θα συμβάλουν στην έγκυρη ενημέρωση του ευρωπαίου πολίτη. Ένα ιδιαίτερα ευαίσθητο ζήτημα για τους Έλληνες δημοσιογράφους είναι και η προστασία της ακεραιότητας του συντακτικού περιεχομένου. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι θα προστατεύονται μέσω της χρήσης του δικαιώματος αντίθεσης ως προς τις πιέσεις που συχνά δέχονται και οι οποίες ακόμη πιο συχνά οδηγούν στην αυθαίρετη απόλυσή τους.

Η πραγματική προστιθέμενη αξία αυτής της Ευρωπαϊκής Πράξης είναι η σύνδεσή της με τον νόμο για τις ψηφιακές υπηρεσίες. Προτείνεται λοιπόν σε όλες τις ψηφιακές πλατφόρμες να κοινοποιήσουν τους λόγους αφαίρεσης περιεχομένου εφόσον αυτό έχει παραχθεί με βάση τα δημοσιογραφικά πρότυπα. Με τον τρόπο αυτό η Επιτροπή προσπαθεί να καταπολεμήσει την παραπληροφόρηση δίνοντας την δυνατότητα καταγγελίας και επιτρέποντας μέσω του Συμβουλίου για τα Μέσα Ενημέρωσης τον αποτελεσματικό διάλογο μεταξύ των μέσων ενημέρωσης και των διαδικτυακών πλατφορμών. Στην πραγματικότητα όμως, οι Έλληνες δημοσιογράφοι πρωτοπόρησαν κάποιους μήνες νωρίτερα  με την δημιουργία του “Ξενοφών”⁸, έναν συλλογικό οργανισμό με νομική προσωπικότητα και στόχο την αντιμετώπιση των διαδικτυακών γιγάντων και την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων των Ελλήνων δημοσιογράφων. Οι Έλληνες δημοσιογράφοι  με αυτή την πρωτοβουλία τους αναδεικνύουν τον επαγγελματισμό τους και προστατεύουν τα δικαιώματα των συναδέλφων τους που ακολουθούν τα βήματά τους.

Ανακεφαλαιώνοντας, η Επιτροπή ύστερα από μια έντονη περίοδο ανησυχίας για τον περιορισμό της πολυφωνίας και της ανεξαρτησίας των μέσων ενημέρωσης σε ολόκληρη την κεντρική και ανατολική Ευρώπη δημοσιεύει το φιλόδοξο ευρωπαϊκό σχέδιο για την ελευθερία των Μέσων Ενημέρωσης, προτείνοντας κοινές διασφαλίσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Στην πραγματικότητα η πράξη θα παρέμβει  στην εσωτερική αγορά των Μέσων Ενημέρωσης με σκοπό την βελτίωση της ποιότητας της είδησης και την ενίσχυση της ακεραιότητας του δημοσιογραφικού  λειτουργήματος από διαβρωτικές πολιτικές παρεμβάσεις. Με την προσδοκία λοιπόν, ότι θα επικυρωθεί από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, αναμένεται η προώθηση των δημοκρατικών αξιών και του αγαθού της έγκυρης ενημέρωσης σε ολόκληρη την Ε.Ε..         

Πηγές

1.European Commission, (16/9/2022), European Media Freedom Act – Proposal for a Regulation and Recommendation, https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/european-media-freedom-act-proposal-regulation-and-recommendation

2.Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Γραφείο στην Κύπρο, (25/11/2020), Ελευθερία του Τύπου: ανησυχία για απόπειρες φίμωσης επικριτών, περιορισμό της πολυφωνίας, https://www.europarl.europa.eu/cyprus/el/.

3. European Parliament, (11/10/2021), Media Freedom in Europe, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2021-004605_EN.html?fbclid=IwAR1ylGG-NeDvse1bTjMv3-JRlE6MpnLPOuDxFLcveWw0-6-qMMhf_N1AFL8

4. Moderndiplomacy, (17/9/2022), Explainer  European Media Freedom Act, Explainer: European Media Freedom Act – Modern Diplomacy

5. Lawspot,(12/11/2021), Άρθρο 191 – Ποινικός Κώδικας (Νόμος 4619/2019),  Διασπορά ψευδών ειδήσεων,  https://www.lawspot.gr/nomikes-plirofories/nomothesia/n-4619-2019/arthro-191-poinikos-kodikas-nomos-4619-2019-diaspora

6. European Commission, (16/9/2022), European Media Freedom Act, https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/fs_22_5507

7. Διανεοσις, (Ιούνιος 2019), Τα βασικά ευρήματα που αφορούν τη χώρα μας το 2019 από το ετήσιο Digital News Report του Ινστιτούτου Reuters στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Οι Ψηφιακές Ειδήσεις Στην Ελλάδα 2019 – Dianeosis

8. Ένωση Συντακτών Περιοδικού και Ηλεκτρονικού Τύπου, (22/8/2022), Οι Έλληνες δημοσιογράφοι πρωτοπόροι στη διεκδίκηση των πνευματικών τους δικαιωμάτων από τους γίγαντες του διαδικτύου, https://www.espit.gr/?p=6869