Γράφει ο Ζαχαρίας Ταλίκατζης
Τα φορολογικά έσοδα αποτελούν σήμερα τον έναν από τους δύο άξονες του προϋπολογισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ). Η σημασία τους για το κράτος-μέλος είναι ό,τι και η σημασία του διαθέσιμου εισοδήματος για τα νοικοκυριά. Χωρίς τους φόρους, δηλαδή, η ΕΕ δεν μπορεί να χρηματοδοτήσει τις δραστηριότητές της.
Στις περισσότερες χώρες, τα νοικοκυριά αγνοούν την οργανική σχέση μεταξύ των φόρων και των δαπανών. Ενώ δηλαδή, απαιτούν την ανάληψη κοινοτικής δράσης σε πολλούς κοινωνικούς, αλλά και οικονομικούς τομείς, δυστροπούν όταν καλούνται να πληρώσουν φόρους, πράγμα που δεν συμβαίνει όταν πρόκειται να αγοράσουν ιδιωτικά αγαθά. Λόγοι για το γεγονός αυτό μπορεί να είναι η διάχυση οφέλους, η μη δυνατότητα εξατομίκευσης, ο μη εφικτός και μη επιθυμητός αποκλεισμός κλπ. Στο βαθμό όμως που διαπιστώνεται η απροθυμία των νοικοκυριών (άρα και των κρατών-μελών) να εκπληρώσουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις, η ΕΕ θα πρέπει να βρει τρόπους παράκαμψης των αντιδράσεών τους, ώστε αυτή να συνεχίσει να λειτουργεί.
Η πιο αποτελεσματική λύση για τη διεύρυνση της συμμετοχής των νοικοκυριών της ΕΕ στα φορολογικά βάρη θεωρείται η μεγάλη διασπορά των φόρων, δηλαδή η διεύρυνση της φορολογικής βάσης. Η κατάτμηση, με άλλα λόγια, της συνολικής φορολογικής επιβάρυνσης ανά φορολογούμενο σε πολλούς διαφορετικούς φόρους, οι οποίοι να πλήττουν, με χαμηλό σχετικά ποσό, κάθε στοιχείο, που πιστοποιεί την ύπαρξη φορολογήσιμης αγοραστικής δύναμης (εισόδημα, περιουσία, κατανάλωση, ή συναλλαγές). Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, ο φόρος ενσωματώνεται στην τιμή πώλησης των αγαθών και υπηρεσιών, και, έτσι, δεν γίνεται αντιληπτός από τον Ευρωπαίο πολίτη. Πάρα ταύτα, ο συνολικός προϋπολογισμός της ΕΕ από τα ίδια έσοδά της παραμένει καθηλωμένος στο πενιχρό 1% του ΑΕΠ.
Μια άλλη μέθοδος που μπορεί να χρησιμοποιηθεί συμπληρωματικά για την άμβλυνση των αντιδράσεων των πολιτών, είναι η διαμόρφωση του φορολογικού συστήματος με βάση ορισμένες αρχές (καθολικότητα, βεβαιότητα, καταλληλότητα, ορθολογικότητα, επάρκεια, ευκαμψία, αποτελεσματικότητα και δικαιοσύνη). Στόχος όλων των αρχών αυτών είναι να εμφυσήσουν ένα πνεύμα φορολογικής δικαιοσύνης και να διευκολύνουν τα κράτη-μέλη της ΕΕ στην εκπλήρωση των φορολογικών τους υποχρεώσεων απέναντι στην ΕΕ, δίχως να παραβλέπεται ο ταμιευτικός σκοπός των φόρων. Η εφαρμογή βέβαια των εν λόγω αρχών, και ιδίως της αρχής της δίκαιης κατανομής των φορολογικών βαρών, δημιουργεί πολλά πρακτικά προβλήματα, για την αντιμετώπιση των οποίων έχουν προταθεί κατά καιρούς διάφορες λύσεις (π.χ. απόδοση βάσει της φοροδοτικής ικανότητας των κρατών, βάσει των περιφερειακών ανισοτήτων και μεγιστοποίησης της κοινωνικής ευημερίας κάθε κράτους-μέλους σε συνάρτηση με το σύνολο της ΕΕ).
Για το λόγο αυτό, η ΕΕ θα έπρεπε να προτιμά να πραγματοποιεί έσοδα, για τη χρηματοδότηση των δημοσίων δαπανών, από τρεις πηγές:
- Δωρεές (διακρατικές, ιδιωτικές και κληροδοτήματα),
- Συμμετοχή στη λειτουργία του μηχανισμού της αγοράς επί ίσοις όροις με τους ιδιωτικούς φορείς (έσοδα από την άσκηση δημόσιας επιχειρηματικής δραστηριότητας, έσοδα από την εκμετάλλευση της δημόσιας περιουσίας, καθώς και έσοδα από δάνεια),
- Άσκηση της κυριαρχικής της εξουσίας (έσοδα από φόρους, τέλη, πρόστιμα, χορήγηση αδειών και προνομίων και έσοδα από την έκδοση νέου χρήματος).
Από όλες τις παραπάνω πηγές χρηματοδότησης των δημοσίων δαπανών, η κυριότερη θα έπρεπε να είναι πλέον η «άμεση» φορολογία. Ο φόρος ορίζεται ως μια «μονομερής, αναγκαστική παροχή των ιδιωτικών φορέων προς το κράτος, η οποία δεν αντικρίζεται από ειδική και άμεση οικονομική αντιπαροχή του κράτους προς τους πολίτες» (βλ. Δαλαμάγκα, Εισαγωγή στη Δημόσια Οικονομική, 2003, σελ. 177). Από τον ορισμό του φόρου προκύπτει ότι τα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα πρέπει να είναι τρία:
- Είναι μια μονομερής παροχή, διότι δεν αποτελεί τίμημα για την αγορά μιας συγκεκριμένης κοινοτικής υπηρεσίας,
- Είναι αναγκαστική παροχή, διότι όλοι όσοι συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις, που ορίζει ο νόμος, είναι υποχρεωμένοι να καταβάλλουν το φόρο, χωρίς αυτό να αποτελεί ποινή,
- Αντικρίζεται από αντιπαροχή, μόνο που αυτή δεν είναι ούτε άμεση ούτε ειδική, δηλαδή δεν σχετίζεται με το ποσό του φόρου, που πληρώνει ο κάθε Ευρωπαίος. Η αντιπαροχή αυτή είναι γενική και παρέχεται εξ αδιαιρέτου στο κοινωνικό σύνολο, με τη μορφή των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών.
Ακόμη και στο πλαίσιο ενός προοδευτικού, δίκαια διαρθρωμένου φορολογικού συστήματος, θα υπάρχουν πάντοτε άτομα, που θα επιδιώκουν, νόμιμα ή παράνομα, τη μείωση, ή και την εξάλειψη της φορολογικής τους επιβάρυνσης. Τα περισσότερα νοικοκυριά δεν έχουν επίγνωση των απώτερων στόχων, που εξυπηρετούν οι φόροι, ή πιστεύουν ότι δεν είναι χρηστή η διαχείριση των εσόδων από την ΕΕ και τα κράτη-μέλη, με αποτέλεσμα να θεωρούν το φόρο ως μια μονομερή, αναγκαστική παροχή. Προσπαθούν έτσι να εκμεταλλευτούν τα κενά του νόμου του κράτους-μέλους, ή ακόμα και να παραβιάσουν το νόμο του κράτους-μέλους, προκειμένου να μειώσουν ή ακόμη και να μηδενίσουν τη φορολογική τους επιβάρυνση.
Η τάση για νόμιμη ή παράνομη αποφυγή του φορολογικού βάρους αποτελεί μια μορφή αντίδρασης των πολιτών, η οποία στερεί, κατά τρόπο άμεσο, έσοδα από την ΕΕ. Υπάρχει όμως και μια μορφή αντίδρασης, που δεν επηρεάζει τα δημόσια έσοδα. Πρόκειται για τη μετάθεση του φορολογικού βάρους από τον έναν πολίτη στον άλλο (ή από το ένα κράτος στο άλλο) με αποτέλεσμα να δημιουργούνται αδικίες. Στο βαθμό που δεν υπάρχει πρόθεση απόκρυψης της φορολογητέας ύλης, η καταβολή του φόρου στο κράτος (και μετά στο ταμείο της ΕΕ) είναι ανεξάρτητη από τη διαδικασία της μετάθεσης, οπότε τα έσοδα της ΕΕ εν τέλει δεν μειώνονται (ibid, σελ. 211). Η μέση φορολογία στην Ελλάδα από 29,5% το 1995 ανέβηκε με άλματα στο 42% το 2018 και ξεπέρασε τον αντίστοιχο μέσο όρο της ευρωζώνης, που παραμένει σταθερός γύρω στο 41% του ΑΕΠ.
Υπάρχει ακόμη το ενδεχόμενο να αντιδράσουν οι πολίτες κατά τρόπο, που να μεταβάλει έμμεσα τα κοινοτικά έσοδα. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση που οι φόροι επηρεάζουν τα κίνητρα οικονομικής δράσης και ωθούν τους πολίτες να εργάζονται περισσότερες ή λιγότερες ώρες, να αποταμιεύουν ή να επενδύουν σε μεγαλύτερη (ή μικρότερη) έκταση, να αλλάζουν τους συνδυασμούς των καταναλισκόμενων αγαθών κλπ. Ανάλογα με το αν οι φόροι εξασθενούν ή ενισχύουν τα παραπάνω κίνητρα, τα δημόσια έσοδα μπορεί να μειώνονται ή να αυξάνονται, αντίστοιχα. Το πρόβλημα όμως που δημιουργείται είναι η μη προβλεψιμότητα των εσόδων για την κάλυψη των ολοένα αυξανόμενων δαπανών της ΕΕ (και ιδίως του τομέα Ασφάλειας και Άμυνας).
Η κατανόηση των αιτίων και των μηχανισμών, μέσω των οποίων εκδηλώνεται η πρόθεση των πολιτών να αποφύγουν τη φορολόγηση, είναι απαραίτητη. Αν και δεν υπάρχει φορολογικό σύστημα, που να μην προκαλεί ανεπιθύμητες αντιδράσεις εκ μέρους των Ευρωπαίων πολιτών, είναι δυνατό να σχεδιαστούν συστήματα φόρων, που να ελαχιστοποιούν κατά το δυνατό τις αντιδράσεις αυτές. Υπάρχουν φόροι που είναι ουδέτεροι, με την έννοια ότι δεν επηρεάζουν τις επιλογές των νοικοκυριών και τα παραγωγικά κίνητρα. Υπάρχουν συνδυασμοί φόρων, όπου τα θετικά στοιχεία του ενός εξουδετερώνουν τα αρνητικά στοιχεία του άλλου. Υπάρχουν φόροι που, αν σχεδιαστούν κατάλληλα, μπορούν να περιορίσουν τις τριβές μεταξύ της ΕΕ, κρατών και Ευρωπαίων πολιτών. Υπάρχουν μορφές φόρων, που μπορούν να εισπραχθούν σε αντάλλαγμα συγκεκριμένων υπηρεσιών που θα παρέχει η ίδια η ΕΕ. Σε τελική, όμως, ανάλυση, η δημιουργία πληρέστερης φορολογικής συνείδησης και η καλλιέργεια σχέσεων εμπιστοσύνης και αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ της ΕΕ και των πολιτών αποτελούν την αναγκαία προϋπόθεση για την αποδοτική λειτουργία του φορολογικού συστήματος σε σχέση με το ζήτημα της αυτοτελούς αύξησης των εσόδων εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Andrew B. Abel, Ben S. Bernanke, Dean Croushore (2010). Μακροοικονομική (Τόμος Α΄), Νέα Αναθεωρημένη Έκδοση, Εκδόσεις Κριτική.
Bernd Hayo. (14/1/2020). Tax policy as a tool for business cycle stabilization. Tax policy.
Gregory N. Mankiw, Mark P. Taylor, Andrew Ashwin (2019). Οικονομική των Επιχειρήσεων. 2η έκδοση, Εκδόσεις Τζιόλα.
Βασίλειος Δαλαμάγκας (2003). Εισαγωγή στη Δημόσια Οικονομική. 1η έκδοση, Εκδόσεις Κριτική.
Γιώργος Κουρής. (31/12/2021-2/1/2022). Φόροι σε Ελλάδα και ευρωζώνη. Ελεύθερος Τύπος, σελ. 9.
Δημήτριος Φινοκαλιώτης. (28/4/2021). Η φορολογία στην Ελλάδα και τα άλλα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. 6η έκδοση. Φορολογικό Δίκαιο. Lawspot. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr
Πηγή εικόνας: https://www.openaccessgovernment.org