Γράφει η Αθηνά Φατσέα
Το ημερολόγιο έγραφε 17 Δεκεμβρίου 2010, όταν ένας πλανόδιος Τυνήσιος οπωροπώλης, ο Μοχάμεντ Μπουαζίζι, αυτοπυρπολήθηκε έξω από κυβερνητικό κτήριο, ως ένδειξη διαμαρτυρίας, για την κακομεταχείριση που υπέστη από την αστυνομία και την κατάσχεση του εμπορεύματός του. Η ενέργειά του αυτή έδωσε το έναυσμα για μία σειρά εξεγέρσεων ενάντια σε αυταρχικά και απολυταρχικά καθεστώτα στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, η οποία ονομάστηκε «Αραβική Άνοιξη».
Η πράξη απελπισίας του Μοχάμεντ Μπουαζίζι του στοίχισε τη ζωή λίγες ημέρες αργότερα, καθώς κατέληξε στις 4 Ιανουαρίου 2011. Δέκα ημέρες μετά τον θάνατό του και τις επακόλουθες διαμαρτυρίες, ο επί 23 χρόνια Πρόεδρος της Τυνησίας, Μπέν Άλι (Zine al-Abidine Ben Ali), παραιτήθηκε και κατέφυγε στη Σαουδική Αραβία, όπου πέθανε εξόριστος, το 2019. Ο Μπουαζίζι χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως «μάρτυρας» και αποτέλεσε σύμβολο αντίστασης και έκφρασης της δυσαρέσκειας και της καταπίεσης πολλών λαών.
Έτσι, το παράδειγμα της Τυνησίας ενέπνευσε και άλλα αραβικά κράτη να βγουν στους δρόμους και να εκφράσουν την οργή τους, για τα καθεστώτα που είχαν εγκαθιδρυθεί μετά την περίοδο της αποικιοκρατίας. Μέχρι τον Φεβρουάριο του 2011, εκδηλώθηκαν εξεγέρσεις στην Αίγυπτο και το Μπαχρέιν, έπεσαν κυβερνήσεις και ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος στη Λιβύη, τη Συρία και την Υεμένη, με το σύνθημα: «ο λαός θέλει την πτώση του καθεστώτος». Ακόμα, μεγάλες διαμαρτυρίες έλαβαν χώρα στην Αλγερία, το Ιράν, το Ιράκ, την Ιορδανία, το Μαρόκο και το Ομάν, καθώς και μικρότερες στο Τζιμπουτί, το Κουβέιτ, τον Λίβανο, τη Μαυριτανία, τη Σαουδική Αραβία και το Σουδάν.
Στην Αίγυπτο, στις 25 Ιανουαρίου 2011, πλήθος ανθρώπων διαδήλωσε στο Κάιρο, στην Αλεξάνδρεια και σε άλλες μεγάλες πόλεις, απαιτώντας την απομάκρυνση του Προέδρου Χόσνι Μουμπάρακ, που βρισκόταν στην εξουσία επί 30 έτη. Τελικά, στις 11 Φεβρουαρίου, και, ενώ εκατομμύρια άνθρωποι είχαν βγει στους δρόμους, ο Μουμπάρακ αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την εξουσία. Το 2012, έγιναν εκλογές, τις οποίες κέρδισε η Μουσουλμανική Αδελφότητα, με ηγέτη τον Μοχάμεντ Μόρσι. Ωστόσο, στις 3 Ιουλίου 2013, ο Μόρσι ανατράπηκε από τον στρατό, και δη τον στρατηγό και νυν Πρόεδρο της Αιγύπτου, Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι.
Στο Μπαχρέιν, στις 15 Φεβρουαρίου 2011, διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν στην Πλατεία των Μαργαριταριών και ζήτησαν πολιτική μεταρρύθμιση και ισότητα για την πλειοψηφία του πληθυσμού των Σιϊτών στο Μπαχρέιν, με πολλούς να ζητούν και την πτώση της οικογένειας Al Khalifa από την εξουσία. Κυβερνητικοί ύψωσαν, ομοίως, τη φωνή τους σε πορείες σε άλλες περιοχές της χώρας. Εντούτοις, η προσπάθεια τους καταπνίγηκε από την αστυνομία, η οποία τις επόμενες μέρες σκότωσε τρεις ανθρώπους και τραυμάτισε εκατοντάδες.
Την ίδια ημέρα, διαδηλώσεις ξέσπασαν και στη Λιβύη, με την αστυνομία να χρησιμοποιεί βία, για να σταματήσει τους διαδηλωτές στη Βεγγάζη. Το καθεστώς του συνταγματάρχη Μουαμάρ Καντάφι (Muammar al-Gaddafi) κυνήγησε τους αντιπάλους του, με την κατάσταση να μετατρέπεται σε εμφύλιο πόλεμο, και τη Γαλλία, τη Βρετανία και τις Η.Π.Α. να παρεμβαίνουν και να βομβαρδίζουν τις δυνάμεις του Καντάφι. Ο τελευταίος, ενώ προσπαθούσε να διαφύγει, στις 20 Οκτωβρίου 2011, συνελήφθη από αντιπάλους του, οι οποίοι τον δολοφόνησαν με απάνθρωπο τρόπο. Μέχρι σήμερα, η Λιβύη ταλανίζεται από εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στον στρατάρχη Χαλίφα Χάφταρ, που ελέγχει την Ανατολική Λιβύη, και την κυβέρνηση της Τρίπολης.
Στις 6 Μαρτίου 2011, ακολούθησε εξέγερση στη Συρία. Οι ειρηνικές διαδηλώσεις των νέων, με αίτημα δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, καταστάλθηκαν βίαια από την κυβέρνηση. Έτσι, ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος, δημιουργήθηκαν θύλακες του ISIS στην περιοχή και η Συρία κατέληξε μία κατεστραμμένη χώρα, με περισσότερους από 380.000 νεκρούς και σχεδόν τον μισό πληθυσμό της να έχει εκτοπιστεί, με αποτέλεσμα τη μεγάλη προσφυγική κρίση στην Ευρώπη. Ο πόλεμος, η οικονομική κρίση και οι κυρώσεις έχουν εξαθλιώσει τη χώρα, ενώ ο Άσαντ αποτελεί τον μόνο αυταρχικό ηγέτη της Αραβικής Άνοιξης που δεν έχει ανατραπεί.
Τέλος, στην Υεμένη, ο πρώτος Πρόεδρος της χώρας, Αλί Αμπντουλάχ Σαλέχ, υπηρετούσε στο συγκεκριμένο αξίωμα από τις 22 Μαΐου 1990. Ωστόσο, μετά από έναν χρόνο διαδηλώσεων, οι οποίες, ομοίως, κατέληξαν σε βίαιες συγκρούσεις και σε εμφύλιο πόλεμο, στις 27 Φεβρουαρίου 2012, παρέδωσε την ηγεσία στον αντιπρόεδρο της κυβέρνησής του, Abdrabbuh Mansur Hadi. Έπειτα, τον Ιανουάριο του 2015, ο τελευταίος παραιτήθηκε, μετά από την κατάληψη της πρωτεύουσας από τους Σιίτες αντάρτες Χούθι. Μαζί του, παραιτήθηκε και ο Πρωθυπουργός της χώρας, Χαλέντ Μπαχά. Μέχρι σήμερα, μαίνεται εμφύλιος πόλεμος στην Υεμένη, ενώ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της υποφέρει από υποσιτισμό, ως συνέπεια του λιμού στην χώρα.
Συλλήβδην, τα αιτήματα των διαδηλωτών στις χώρες της Αραβικής Άνοιξης ήταν κατά βάση πολιτικά και οικονομικά. Ειδικότερα, ζητούσαν την απομάκρυνση των αυταρχικών καθεστώτων, μία καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, μείωση της ανεργίας, βελτίωση των οικονομικών δεδομένων, ύπαρξη ενός κράτους δικαίου, σεβασμός των ατομικών ελευθεριών και, κυρίως, τη διεξαγωγή εκλογών, ώστε να εκλέγουν οι πολίτες τους κυβερνώντες της χώρας τους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται κυρίως για νεαρές κοινωνίες, όπου τα νέα μέλη τους έχουν λάβει μόρφωση και ζητούν κοινωνική δικαιοσύνη και ένα καλύτερο αύριο για τους ίδιους και τις οικογένειές τους.
Συνολικά, οι εξεγέρσεις αυτές εκδηλώθηκαν με καμπάνιες, απεργίες και πορείες. Η νέα τεχνολογία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διευκόλυναν και επιτάχυναν την επικοινωνία και την οργάνωση μεταξύ των διαδηλωτών, ενώ λειτούργησαν και ως ένα κανάλι διοχέτευσης των αιτημάτων τους σε όλον τον κόσμο. Επιπρόσθετα, οι διαδηλώσεις προκάλεσαν μία πλειάδα αλλαγών σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής των κατοίκων αυτών των χωρών. Επί τούτου, θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε ενδελεχέστερα τις αλλαγές αυτές και το αν είχαν θετικό ή αρνητικό πρόσημο.
Σύμφωνα με έρευνα του Council on Foreign Relations, στο Μπαχρέιν, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, τη Συρία, την Τυνησία και την Υεμένη, η δημοκρατική πρόοδος δεν είχε μεγάλη διάρκεια, με εξαίρεση την περίπτωση της Τυνησίας. Παράλληλα, παρατηρείται πτώση του βιοτικού επιπέδου στη Λιβύη, τη Συρία και την Υεμένη. Συγχρόνως, στις έξι αραβικές χώρες, καταγράφεται υψηλό ποσοστό ανεργίας στους νέους, ενώ δεν υπάρχει ελευθερία του τύπου, καθώς πολλοί δημοσιογράφοι φυλακίζονται, ακόμα και σκοτώνονται, επειδή «τόλμησαν» να ασκήσουν κριτική στην κυβέρνηση. Δεν θα μπορούσαμε, φυσικά, να παραλείψουμε και την προσφυγική κρίση, η οποία δημιούργησε πλήθος προβλημάτων στην Ευρώπη και τη δίχασε ως προς τη διαχείρισή της.
Επιπλέον, με την εξαίρεση της Τυνησίας, δεν υφίσταται ελευθερία στο διαδίκτυο, δεδομένου ότι αυτό αποτέλεσε μέσο έκφρασης πολλών διαδηλωτών. Έτσι, υπάρχει περιορισμός στην πρόσβαση, νομοθεσία που διευκολύνει τη λογοκρισία, αλλά και φυλάκιση χρηστών, εξαιτίας της ανάρτησης δημοσιεύσεων κατά της κυβέρνησης. Επίσης, τα φαινόμενα διαφθοράς συνεχίζουν να υφίστανται ή και να πληθαίνουν. Τέλος, αν και η ισότητα των φύλων δεν συμπεριλαμβανόταν στους κύριους στόχους της Αραβικής Άνοιξης, οι γυναίκες ηγήθηκαν των διαμαρτυριών κατά της έμφυλης βίας. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται αύξηση της εκπροσώπησης των γυναικών στην κυβέρνηση. Εντούτοις, δεν έχουν καταβληθεί ιδιαίτερες προσπάθειες για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία.
Σε αδρές γραμμές, η Τυνησία ξεχώρισε από τα άλλα έθνη, όπου οι εξεγέρσεις εναντίον των αυταρχικών καθεστώτων εξελίχθηκαν σε ατελείωτους πολέμους, όπως στη Συρία, τη Λιβύη και την Υεμένη. Μάλιστα, υποστηρίχθηκε από πολλούς πως η Τυνησία ήταν η μόνη επιτυχία της Αραβικής Άνοιξης. Άλλωστε, είναι η μόνη χώρα της Βόρειας Αφρικής που κατατάσσεται στις «ελεύθερες» από την οργάνωση Freedom House, και η μόνη χώρα στον αραβικό κόσμο που κατατάσσεται στις πλήρως δημοκρατικές στον Δείκτη Δημοκρατίας του Economist. Ωστόσο, δέκα χρόνια αργότερα, πολλοί Τυνήσιοι εκφράζουν την απογοήτευσή τους για τα ατελέσφορα όνειρά τους. Σε αυτές τις αραβικές χώρες, παρόλο που σχεδόν όλα τα καθεστώτα έχουν καταρρεύσει, και μόνο ο Πρόεδρος της Συρίας, Μπασάρ αλ Άσαντ, έχει καταφέρει να παραμείνει στη θέση του, σχεδόν όλες οι εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής των πολιτών δεν έχουν υποστεί κάποια ιδιαίτερη αλλαγή.
Πιο συγκεκριμένα, σήμερα, στην Τυνησία, οι πολίτες έχουν το δικαίωμα να επιλέγουν τους κυβερνώντες της χώρας τους, καθώς και να επικρίνουν το κράτος δημόσια. Παρά ταύτα, η κατάσταση της οικονομίας της Τυνησίας έχει επιδεινωθεί, δεν γίνεται καμμιά επένδυση, ενώ οι πολιτικοί της ηγέτες αναλώνονται σε διαμάχες, για να ικανοποιήσουν ίδια συμφέροντα και φιλοδοξίες. Στις πιο φτωχές πόλεις της, γίνονται διαμαρτυρίες για την ανεργία, τις ελλιπείς κρατικές υπηρεσίες, την ανισότητα και τις ελλείψεις. Σε αυτό το περιβάλλον της ανασφάλειας και της παρακμής, οι νέοι καταφεύγουν στην αγοραπωλησία ουσιών και προσπαθούν να φύγουν παράτυπα από τη χώρα, ενώ η τζιχάντ προσελκύει όλο και περισσότερους στους κόλπους της.
Σύμφωνα με δημοσκόπηση που διεξήγαγε ο Guardian, η πλειονότητα των κατοίκων σε εννιά χώρες του αραβικού κόσμου, θεωρεί ότι, σήμερα, οι ανισότητες έχουν αυξηθεί σημαντικά, ενώ το βιοτικό επίπεδο είναι χειρότερο, σε σχέση με αυτό προ δεκαετίας. Αυτό παρατηρείται ιδιαίτερα στις χώρες, όπου μαίνονται εμφύλιοι πόλεμοι και γίνονται παρεμβάσεις ξένων δυνάμεων. Πάντως, και στις εννιά χώρες, στις οποίες διεξήχθη η έρευνα, το ποσοστό των ανθρώπων που θεωρεί ότι ζωή βελτιώθηκε προς το καλύτερο δεν υπερβαίνει το 30%. Τα χαμηλότερα ποσοστά καταγράφονται στη Συρία και την Υεμένη, όπου μόνο το 13% και το 14% πιστεύει κάτι τέτοιο, ακολουθεί το Ιράκ με 18%, η Λιβύη με 20%, το Σουδάν και η Αίγυπτος με 23%. Στο 24% βρίσκεται η Αλγερία, ενώ η Τυνησία είναι πρώτη με ποσοστό 27%.
Τούτων δοθέντων, μπορούμε να συναγάγουμε πως η Αραβική Άνοιξη εκφυλίστηκε σε Αραβικό Χειμώνα, με τις χώρες αυτές να έχουν οδηγηθεί σε μία ακόμα μεγαλύτερη πολιτική αστάθεια. Αναντίρρητα, οι εξεγέρσεις αυτές κατέδειξαν τη δύναμη των μαζικών διαδηλώσεων και της ειρηνικής διαμαρτυρίας, καθώς και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι διαδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα ακόμη και σήμερα στις περιοχές αυτές μαρτυρούν τις ζυμώσεις που γίνονται εντός των κοινωνιών, οι οποίες συνεχίζουν να μάχονται για τα δικαιώματά τους. Η υπάρχουσα κατάσταση στις χώρες αυτές μπορεί να προκαλεί απογοήτευση, ωστόσο, το μέλλον δεν μπορεί να προβλεφθεί. Άλλωστε, και η Άνοιξη της Πράγας ανετράπη αρχικά, όμως, είκοσι χρόνια αργότερα, το 1989, το κομμουνιστικό καθεστώς στην Τσεχοσλοβακία κατέρρευσε, με τη λεγόμενη «Βελούδινη Επανάσταση». Έτσι, και οι εξεγέρσεις που έλαβαν χώρα στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική θα μπορούσαν να θέσουν τη βάση για μία μελλοντική επιτυχία.
Πηγές
Blakemore, E. (2019) What was the Arab Spring and how did it spread?, National Geographic, https://www.nationalgeographic.com/culture/topics/reference/arab-spring-cause/ (Ημερομηνία επίσκεψης: 26 Φεβρουαρίου 2021)
Capital (2011) 10 χρόνια από το ξέσπασμα της “Αραβικής Άνοιξης”, η οργή εξακολουθεί να βράζει στην πόλη της Τυνησίας απ’ όπου ξεκίνησε, https://www.capital.gr/diethni/3502651/10-xronia-apo-to-xespasma-tis-arabikis-anoixis-i-orgi-exakolouthei-na-brazei-stin-poli-tis-tunisias-ap-opou-xekinise (Ημερομηνία επίσκεψης: 1 Μαρτίου 2021)
Cook, S. A. (2020) Arab Dignity Is Real. So Is Arab Failure., Foreign Policy, https://foreignpolicy.com/2020/12/17/arab-spring-dignity-is-real-so-is-arab-failure/ (Ημερομηνία επίσκεψης: 27 Φεβρουαρίου 2021)
Malik, N. (2020) The Arab spring wasn’t in vain. Next time will be different, The Guardian, https://www.theguardian.com/commentisfree/2020/dec/21/arab-spring-people-movement (Ημερομηνία επίσκεψης: 28 Φεβρουαρίου 2021)
Robinson, K. (2020) The Arab Spring at Ten Years: What’s the Legacy of the Uprisings?, Council on Foreign Relations, https://www.cfr.org/article/arab-spring-ten-years-whats-legacy-uprisings?utm_medium=social_share&utm_source=fb&fbclid=IwAR0YM-JMyxKQk720xgVQy_MKLmVvO7wo_63Vr0kbdSrS3hHzYnp7jDeISJM (Ημερομηνία επίσκεψης: 26 Φεβρουαρίου 2021)
Safi, M. (2020) Life has got worse since Arab spring, say people across Middle East, The Guardian, https://www.theguardian.com/global-development/2020/dec/17/arab-spring-people-middle-east-poll (Ημερομηνία επίσκεψης: 26 Φεβρουαρίου 2021)
Λίβας, Σ. (2021) Η “Αραβική Άνοιξη” δέκα χρόνια μετά, DION, https://www.diontv.gr/%CE%B7-%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%B2%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CE%AC%CE%BD%CE%BF%CE%B9%CE%BE%CE%B7-%CE%B4%CE%AD%CE%BA%CE%B1-%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%AC/ (Ημερομηνία επίσκεψης: 28 Φεβρουαρίου 2021)
Μποζανίνου, Τ. (2020) Η Αραβική Άνοιξη και το φαινόμενο της πεταλούδας, Το Βήμα, https://www.tovima.gr/2020/12/16/world/i-araviki-anoiksi-kai-to-fainomeno-tis-petaloudas/?fbclid=IwAR0btxicPnn3vS5gupGnMdbTRrLbglu3l3Wl4HumRMD2UI1appSx0h890kQ (Ημερομηνία επίσκεψης: 26 Φεβρουαρίου 2021)
Φρουζάκης, Γ. (2020). «Αραβική Άνοιξη»: Η αλλαγή που δεν ήρθε – Μία δεκαετία με συνεχείς αναταραχές και ματαιωμένες ελπίδες, Reader, https://www.reader.gr/news/diethni/347591/araviki-anoixi-i-allagi-poy-den-irthe-mia-dekaetia-me-syneheis-anatarahes-kai?fbclid=IwAR1o-lRmrz9wfwM3WHTk4nqnAZo5wB_z2duIbFJNnJnFaraAOhUvSXG9Sio (Ημερομηνία επίσκεψης: 27 Φεβρουαρίου 2021)