Γράφει η Φωτεινή Βήττου
Εισαγωγικά & ιστορική ανασκόπηση
Η Ευρωπαϊκή Ένωση (στο εξής: Ε.Ε.), η οποία δημιουργήθηκε με κύριο στόχο την οικονομική ανάπτυξη και ολοκλήρωση, είχε να αντιμετωπίσει, από την ίδρυσή της, σημαντικές προκλήσεις που σχετίζονταν με την ενιαία αγορά, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των επιχειρήσεων και την προσέλκυση επενδύσεων, με ταυτόχρονη μείωση του εργατικού κόστους (μισθολογικού και μη μισθολογικού). Επιπλέον, έπρεπε να αποσοβήσει τις ανησυχίες για το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα χωρών με χαμηλότερο κόστος εργασίας, παράλληλα με τους φόβους για υποχώρηση στο κοινωνικό πεδίο κρατών-μελών με ανεπτυγμένο κοινωνικό κράτος, λόγω της εναρμόνισης της νομοθεσίας. Φόβοι, βέβαια, που δεν επιβεβαιώθηκαν, αφενός λόγω της πτωτικής τάσης του κόστους παραγωγής και αφετέρου λόγω της εξουδετέρωσης του πλεονεκτήματος του χαμηλού εργατικού κόστους από τη χαμηλή παραγωγικότητα (Νικολακοπούλου-Στεφάνου, 2002, σ. 15).
Οι κοινωνικές επιπτώσεις της ενιαίας αγοράς, στην οποία η μείωση του εργατικού κόστους θα αποτελούσε σημαντικό προωθητικό εργαλείο της ανταγωνιστικότητας, απασχόλησαν τους ιδρυτές της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ). Η ελεύθερη μετακίνηση εργατικού δυναμικού δημιουργούσε νέες συνθήκες εργασίας και απαιτούσε τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων, ανεξαρτήτως κράτους-μέλους εγκατάστασης. Έτσι, συμπεριέλαβαν στην ιδρυτική συνθήκη διατάξεις σχετικές με τα δικαιώματα των μετακινούμενων μισθωτών, (άρθρα 39 επ. & 48 επ. της Συνθήκης για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, ΣυνθΕΟΚ) καθώς και διατάξεις που εξυπηρετούσαν στόχους κοινωνικής πολιτικής, όπως οι διατάξεις για την κοινωνική συνοχή και την κοινή αγροτική πολιτική (άρθρα 32 επ. & 39 επ. ΣυνθΕΟΚ). Κύρια πεποίθηση, ωστόσο, της εποχής ήταν ότι η ενιαία αγορά και οι απαιτήσεις της σε αναγκαστική εναρμόνιση της νομοθεσίας αλλά και τα πλεονεκτήματά της καθώς και η οικονομική πρόοδος που θα έφερνε, θα συμπαρέσυραν αυτόματα και την κοινωνία σε τροχιά κοινωνικής προόδου (§2 άρθρου 117 ΣυνθΕΟΚ; Νικολακοπούλου-Στεφάνου, 2002).
Στο πλαίσιο αυτό, και συνυπολογίζοντας τις εξελίξεις από την ίδρυση της Ε.Ε. μέχρι σήμερα, η παρούσα ανάλυση επιχειρεί να καταδείξει την κοινωνική διάσταση της Ευρώπης, την ιστορική της εξέλιξη αλλά και τα ελλείμματα και τις προοπτικές της.
Ο όρος «κοινωνική Ευρώπη» αναφέρεται στην ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης που δίνει έμφαση στην κοινωνική προστασία, τα δικαιώματα των πολιτών και την κοινωνική δικαιοσύνη. Αυτό σημαίνει ότι πέρα από την οικονομική ολοκλήρωση, η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει, επίσης, να εξασφαλίζει την κοινωνική ευημερία. Η κοινωνική αυτή διάσταση της Ε.Ε. περιλαμβάνει δράσεις που αφορούν στην προστασία των πολιτών από κοινωνικοοικονομικούς κινδύνους, όπως η ανεργία και η φτώχεια, στην προώθηση των εργασιακών δικαιωμάτων, όπως οι αξιοπρεπείς και ασφαλείς συνθήκες εργασίας και η ισότητα στην αμοιβή, στην κοινωνική δικαιοσύνη, δηλαδή, στην ισότιμη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και κοινωνικής περίθαλψης και σε μια βιώσιμη, κοινωνικά δίκαιη, οικονομική ανάπτυξη, που σέβεται και προστατεύει το περιβάλλον (European Union, n.d.).
Οι δράσεις αυτές, με τις οποίες επιχειρείται η κοινωνική ανάπτυξη και ευημερία και η πραγμάτωση του κράτους πρόνοιας, συνιστούν την κοινωνική πολιτική της Ένωσης και είναι εκείνες που προσδιορίζουν την Κοινωνική Ευρώπη (SocialPolicy, 2011). Η κοινωνική πολιτική ανήκει στις συντρέχουσες αρμοδιότητες της Ε.Ε., σ’ εκείνες, δηλαδή, όπου τα κράτη μέλη ασκούν την αρμοδιότητά τους όπου η ΕΕ δεν την ασκεί. Επιπλέον, έχει προχωρήσει σε πρωτοβουλίες και προγράμματα που ενισχύουν την κοινωνική διάσταση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, όπως θα αναδειχθεί στη σύντομη ιστορική αναδρομή που ακολουθεί.
Η κοινωνική διάσταση της Ε.Ε. εξελίχθηκε μέσα από το πρωτογενές και, κυρίως, το δευτερογενές δίκαιο. Προκειμένου να αποσοβηθούν οι επιπτώσεις της κοινής αγοράς στην εργασία και να επιτευχθεί η εξισορρόπηση στην ανταγωνιστικότητα των κρατών-μελών, όπως προαναφέρθηκε, η κοινωνική Ευρώπη προβλέπεται ήδη στην ιδρυτική συνθήκη, στην οποία εμπεριέχεται ξεχωριστός τίτλος που αφορά στην κοινωνική πολιτική, την παιδεία, την επαγγελματική εκπαίδευση, τη νεολαία, την εργασία, την υγεία, τον πολιτισμό, την ισότητα (ΤΙΤΛΟΣ XI, ΣυνθΕΟΚ). Επίσης, ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο με σκοπό «τη βελτίωση των δυνατοτήτων απασχόλησης των εργαζομένων μέσα στην εσωτερική αγορά και για την, κατ’ αυτόν τον τρόπο, συμβολή στην ανύψωση του βιοτικού επιπέδου».
Πιο συγκεκριμένα, η κοινωνική Ευρώπη εξελίχθηκε μέσα από τις συνθήκες ως ακολούθως (Νικολακοπούλου-Στεφάνου, 2002; Σακελλαρόπουλος & Αγγελάκη, 2016; Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2023):
- Συνθήκη της Ρώμης (1957): Το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Κεφάλαιο περιλαμβάνεται ως μέρος της Συνθήκης της Ρώμης και περιέχει αρχές για την προώθηση της κοινωνικής προστασίας και της ισότητας στον χώρο εργασίας. Παράλληλα, το 1958, δημιουργείται το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ), με σκοπό την χρηματοδότηση προγραμμάτων εκπαίδευσης και κατάρτισης εργαζομένων.
- Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (Ε.Ε.Π., 1986): Αναγνωρίστηκε η ανάγκη διασφάλισης τόσο οικονομικής όσο και κοινωνικής συνοχής και εγκαθιδρύθηκε, με πρωτοβουλία του Ντελόρ, ο ευρωπαϊκός κοινωνικός χώρος, στον οποίο η ΕΟΚ θα αναλάμβανε πιο ουσιαστικό ρόλο στη διασφάλιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων και στην κοινωνική πρόοδο. Παράλληλα, εισήχθη η ενισχυμένη πλειοψηφία στις αποφάσεις του Συμβουλίου σε τομείς όπως η υγεία και η ασφάλεια στους χώρους εργασίας (άρθρο 118 Ε.Ε.Π), επιτρέποντας με τον τρόπο αυτό την ανάληψη κοινοτικών δράσεων. Περαιτέρω, ενδυναμώθηκε ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
- Συνθήκη του Μάαστριχτ (Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ΣυνθΕΕ, 1992): Μετά την υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ, ενισχύθηκε η εξουσία του ΕΚΤ και δημιουργήθηκε ο Κοινοτικός Χάρτης των θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων των εργαζομένων («Κοινωνικός Χάρτης»), με στόχο την προώθηση της κοινωνικής προστασίας και της απασχόλησης, την ασφάλεια και την ποιότητα της εργασίας και τα δικαιώματα των εργαζομένων. Αν και δεν κατέστη υποχρεωτικής ισχύος, ο Χάρτης, συνέβαλε στην ανάδειξη της σημασίας της προστασίας των δικαιωμάτων των εργαζομένων και της διασφάλισης δίκαιων και ανθρώπινων συνθηκών εργασίας.
- Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997): Η Συνθήκη του Άμστερνταμ ενισχύει τον ρόλο της κοινωνικής πολιτικής στην Ε.Ε. και εισάγει νέες δυνατότητες για τη λήψη μέτρων σε τομείς όπως η ίση μεταχείριση των φύλων, η εκπαίδευση και η κατάρτιση, η καταπολέμηση των διακρίσεων και η βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Επιπρόσθετα, ενθαρρύνει τη συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών και την ανάπτυξη μιας «συντονισμένης στρατηγικής», της Ευρωπαϊκής στρατηγικής για την απασχόληση, που βασίζεται σε μια ανοικτή μέθοδο συντονισμού.
- Συνθήκη της Νίκαιας (2001): Δεν επέφερε σημαντικές βελτιώσεις στο κοινωνικό πεδίο πλην της θέσπισης της Επιτροπής Απασχόλησης, η οποία λειτουργεί στο πλαίσιο πολιτικής της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για την Απασχόληση (ΕΣΑ) και της Επιτροπής Κοινωνικής Προστασίας, με σκοπό την προαγωγή της συνεργασίας των κρατών-μελών σε πολιτικές κοινωνικής προστασίας.
- Συνθήκη της Λισαβόνας (ΣΛΕΕ, 2007): Η Συνθήκη της Λισαβόνας ενίσχυσε την κοινωνική διάσταση της Ε.Ε., εισάγοντας τη δυνατότητα υιοθέτησης νομοθετικών μέτρων σε τομείς όπως η υγεία, η ασφάλεια στον χώρο εργασίας και η προστασία των ευάλωτων ομάδων και ενδυνάμωσε τη σημασία της κοινωνικής πολιτικής με αναφορές στον κοινωνικό διάλογο, την κοινωνική προστασία και τα δικαιώματα των εργαζομένων. Επίσης, κατέστησε δεσμευτικό τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, ο οποίος περιλαμβάνει άρθρα που σχετίζονται με τα κοινωνικά δικαιώματα, ήτοι τα δικαιώματα αλληλεγγύης,όπως το δικαίωμα κοινωνικής πρόνοιας και περίθαλψης, διαβούλευσης και ενημέρωσης, συλλογικής διαπραγμάτευσης, εξασφάλισης δίκαιων όρων εργασίας. Σημαντική πρόβλεψη στη ΣΛΕΕ ήταν η λεγόμενη «κοινωνική ρήτρα» (άρθρο 9), η οποία, ουσιαστικά, δεσμεύει την Ένωση να λαμβάνει υπόψη της την κοινωνική διάσταση στη δράση της και να ικανοποιεί τους κοινωνικούς στόχους της. Η αρμοδιότητά της παραμένει συντρέχουσα, αλλά η δέσμευση αυτή παράγει τη δυνατότητα ένδικων αξιώσεων, ενώ αποτέλεσε εφαλτήριο για έντονη δράση στους τομείς που επηρεάζει η κοινωνική πολιτική.
Πέραν του πρωτογενούς δικαίου, παράγεται συνεχώς σημαντικό δευτερογενές δίκαιο, κυρίως οδηγίες, με το οποίο δίνονται, ουσιαστικά, κατευθύνσεις στις εθνικές έννομες τάξεις για την ανάληψη πρωτοβουλιών και νομοθετικών ρυθμίσεων που να προασπίζουν τα κοινωνικά δικαιώματα και να βελτιώνουν τις κοινωνικές συνθήκες. Το πλαίσιο αυτό καλύπτει μια ποικιλία θεμάτων, όπως οι εργασιακοί όροι, η υγεία, η ασφάλεια και η ασφάλιση των εργαζομένων, η ισότητα των φύλων, η ισορροπία μεταξύ εργασίας και προσωπικής ζωής, η δια βίου εκπαίδευση, η κατάρτιση, η απόκτηση δεξιοτήτων, κ.ά. Τέτοιες οδηγίες είναι, για παράδειγμα, η Οδηγία για τον Χρόνο Εργασίας (2003/88/ΕΚ), που καθορίζει τους ελάχιστους κανόνες για τον χρόνο εργασίας, την εβδομαδιαία και την καθημερινή αργία καθώς και το δικαίωμα σε κατάλληλες περιόδους ανάπαυσης, η οδηγία για την Ισότητα των Φύλων (2006/54/ΕΚ), η οποία προωθεί την ίση μεταχείριση των φύλων στην εργασία και την απασχόληση, καλύπτοντας θέματα όπως η αμοιβή, οι προαγωγές και η πρόσβαση σε εργασία, η οδηγία για την Ενίσχυση της Εργασιακής Ασφάλειας και Υγείας των Εργαζομένων (89/391/ΕΟΚ), που θεσπίζει τις βασικές αρχές και υποχρεώσεις για τη βελτίωση της εργασιακής ασφάλειας και υγείας των εργαζομένων, η οδηγία για την Εργασιακή Μητρότητα (92/85/ΕΟΚ), η οποία εστιάζει στη βελτίωση των όρων εργασίας για τις εγκύους και τις νέες μητέρες, προσφέροντας προστασία για την υγεία τους (Νικολακοπούλου-Στεφάνου, 2002).
Επιπρόσθετα, η Ε.Ε. έχει εκπονήσει πλήθος πολιτικών και προγραμμάτων που ενισχύουν τους κοινωνικούς στόχους. Ενδεικτικά αναφέρονται: η «Ευρωπαϊκή Στρατηγική 2020» (2010), με στόχο την εδραίωση μιας οικονομίας υψηλής απασχόλησης που θα παρέχει κοινωνική και εδαφική συνοχή, το «Ταμείο Ευρωπαϊκής Βοήθειας προς τους Απόρους» (2014), που παρέχει τροφή και βασικά αγαθά σε φτωχούς πολίτες, ο «Ευρωπαϊκός πυλώνας κοινωνικών δικαιωμάτων» (2017), ο οποίος, μέσω 20 αρχών, στοχεύει στη σύγκλιση ως προς τις αξιοπρεπείς συνθήκες εργασίας και διαβίωσης, η «Ευρωπαϊκή εγγύηση για τα παιδιά», με σκοπό τη διασφάλιση πρόσβασης των παιδιών σε βασικές υπηρεσίες, ήτοι την προσχολική εκπαίδευση και φροντίδα, την εκπαίδευση, την υγειονομική περίθαλψη, τη διατροφή και τη στέγαση (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2023).
Πιο πρόσφατες πρωτοβουλίες αποτελούν η «Ευρωπαϊκή πράξη για την προσβασιμότητα» (2019), για τη διασφάλιση της προσβασιμότητας των ατόμων με αναπηρία σε προϊόντα και υπηρεσίας (π.χ. σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και κινητά) καθώς και η «Στρατηγική για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρία για την περίοδο 2020-2030», το πρόγραμμα «EU4Health» (2021), για την αντιμετώπιση υγειονομικών κρίσεων και την πρόσβαση σε φάρμακα και υλικό και πολλά άλλα (Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2021).
Βιβλιογραφία
Habermas, J. (2008). Europe. The faltering project. Cambridge: Suhrkamp Verlag Frankfurt am Main.
Mayrhuber, C. (2018). How the EU is failing to improve the social situation of its population, despite its announcements. Στο A. Attac (Επιμ.), The European Illusion (σσ. 99-106). Vienna: Attac Austria.
Μητρόπουλος, Π. Α. (2018). Εργασιακές Σχέσεις & Κοινωνική Ασφάλιση στη Σύγχρονη Ελλάδα (Β’ εκδ.). Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη.
Νικολακοπούλου-Στεφάνου, Η. (2002). Η Κοινωνική Ευρώπη – Ελλείμματα και Προοπτικές. Αθήνα: Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ.
Σακελλαρόπουλος, Θ., & Αγγελάκη, Μ. (2016). Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική: από την άτολμη ανάπτυξη στο αβέβαιο μέλλον. Στο Ν. Μαραβέγιας (Επιμ.), Ευρωπαϊκή Ένωση. Δημιουργία, Εξέλιξη, Προοπτικές (σσ. 421-436). Αθήνα: Κριτική.
Πηγές
Κοτζιάς, Ν. (1992, 9 1). Κοινωνικός χώρος και το κοινωνικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής κοινότητας. Το βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 2(8), σσ. 171-204. doi:https://doi.org/10.26253/heal.uth.ojs.sst.1992.1097
Ρομπόλης, Σ. (2013, 4). Οικονομική κρίση και κοινωνικό κράτος. Κοινωνική Πολιτική(1), σσ. 1-14. doi:https://doi.org/10.12681/sp.10543
Διαδικτυακές πηγές
European Commission. (2024). European Pillar of Social Rights – Building a fairer and more inclusive European Union. Ανάκτηση 5 20, 2024. Διαθέσιμο σε: Employment, Social Affairs & Inclusion: https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1226&langId=en
European Union. (n.d.). EUR-Lex Glossary. Ανάκτηση 5 15, 2024. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/EL/legal-content/glossary/social-policy.html
SocialPolicy. (2011). Ορισμός, οριοθέτηση και στόχοι της κοινωνικής πολιτικής. Ανάκτηση 5 12, 2024. Διαθέσιμο σε: https://socialpolicy.gr/2011/10/ορισμός-οριοθέτηση-και-στόχοι-της-κοι.html
Ευρωβαρόμετρο. (2020). Ειδικό Ευρωβαρόμετρο 509. Βρυξέλλες-Λουξεμβούργο: Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ανάκτηση 5 20, 2024. Διαθέσιμο σε: https://europa.eu/eurobarometer/surveys/detail/2266
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2017). Έγγραφο προβληματισμού για την κοινωνική διάσταση της Ευρώπης. Βρυξέλλες-Λουξεμβούργο: Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανάκτηση 5 16, 2024. Διαθέσιμο σε: https://op.europa.eu/el/publication-detail/-/publication/18ad6ab0-3422-11e7-9412-01aa75ed71a1
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2021, 10 19). Κοινωνική Ευρώπη: ποια η κοινωνική πολιτική της ΕΕ;. Στρασβούργο-Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανάκτηση 5 16, 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/eu-affairs/20170616STO77648/to-europaiko-koinovoulio-ergazetai-gia-mia-pio-koinoniki-europi
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2023, 3). Κοινωνική πολιτική και πολιτική απασχόλησης: γενικές αρχές. Στρασβούργο-Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανάκτηση 5 20, 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/52/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B1%CF%80%CE%B1%CF%83%CF%8