Γράφει η Φωτεινή Βήττου
Η κοινωνική Ευρώπη σήμερα
Πλήθος προγραμμάτων, στρατηγικών, οδηγιών και πρωτοβουλιών που στόχο έχουν την ενίσχυση του κράτους πρόνοιας, την προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων, τη δημιουργία μιας πιο κοινωνικής, πιο συνεκτικής και με μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή Ευρώπης, σχηματίζουν την εικόνα μιας πραγματική κοινωνικής Ε.Ε. Πόσο αποτελεσματικά και ειλικρινή είναι, όμως, όλα αυτά τα μέτρα;
Το γεγονός, αφενός ότι οι πρωτοβουλίες της Ένωσης αναφορικά με τα κοινωνικά δικαιώματα δεν είναι, στην πλειονότητά τους, υποχρεωτικές για τα κράτη-μέλη, τα οποία εξειδικεύουν με την εθνική νομοθεσία τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία τους και, αφετέρου ότι οι κύριοι στόχοι της Ένωσης είναι οικονομικοί, θεωρούνται οι κύριες αιτίες για την αναποτελεσματικότητα των μέτρων και κοινωνικό έλλειμμα στην Ευρώπη. Μόλις τις τελευταίες δύο δεκαετίες έγινε πιο αντιληπτή η αναγκαιότητα της κοινωνικής συνοχής και ευημερίας, της επένδυσης σε ανθρώπινους πόρους, της προώθησης ενός ισχυρού κράτους πρόνοιας, της μείωσης των κοινωνικών ελλειμμάτων ως προϋποθέσεις για οικονομική ανάπτυξη και ανθρώπινη ευημερία στο ενωσιακό έδαφος.
Ορισμένοι συγγραφείς (Κοτζιάς, 1992; Νικολακοπούλου-Στεφάνου, 2002; Mayrhuber, 2018) υποστηρίζουν κριτικά ότι η έλλειψη συγκροτημένου δεσμευτικού κοινωνικού μοντέλου, η προσήλωση στον στόχο της οικονομικής ανάπτυξης και ολοκλήρωσης και η εξάρτηση των κοινωνικών πολιτικών από τις οικονομικές και φιλελεύθερες πολιτικές αποτελούν τα χαρακτηριστικά μιας Ένωσης κάθε άλλο παρά κοινωνικής. Σε αυτά προσθέτουν την παράβλεψη των κοινωνικών κεκτημένων και των συστημάτων κρατών-μελών με αξιόλογα κοινωνικά συστήματα, το δημοκρατικό έλλειμμα της Ένωσης, την ανεπαρκή χρηματοδότηση και την απουσία ισχυρών στόχων, αρμοδιοτήτων, θεσμών και πόρων για την επιδίωξη αναδιανεμητικών κοινωνικών πολιτικών ή υπηρεσιών, την παραμέληση της κοινωνικής προστασίας, χαρακτηριστικά που ενισχύουν την εικόνα της κοινωνικά ελλειμματικής Ένωσης.
O Habermas προειδοποιούσε, όταν η πρόσφατη δημοσιονομική κρίση ήταν ακόμα προ των πυλών, ότι «οι πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες θα πρέπει να επωμιστούν το κύριο βάρος του κοινωνικοποιημένου κόστους για την αποτυχία της αγοράς (2008, p. 184)». Τα χαρακτηριστικά αυτά εντάθηκαν, πράγματι, κατά τη διάρκεια της δημοσιονομικής κρίσης με την ψαλίδα των ανισοτήτων να μεγαλώνει, την ανεργία και τη φτώχεια να απειλεί περισσότερους πολίτες, την ένταξη και την προσβασιμότητα σε βασικές υπηρεσίες, όπως η εκπαίδευση και η υγεία, να τίθενται σε κίνδυνο, ενώ κεκτημένα δικαιώματα, όπως το οκτάωρο και οι συλλογικές συμβάσεις, να χάνονται, όπως αντικατοπτρίζεται στους δείκτες που μετράνε τις κοινωνικές ανισότητες, την ανεργία, το εισόδημα, το επίπεδο εκπαίδευσης κ.λπ. Ενδεικτικός είναι ο δείκτης για τον κίνδυνο της φτώχειας, ο οποίος, σύμφωνα με δεδομένα της Eurostat, εμφανίζεται υψηλός, με πολύ μικρό ρυθμό μείωσης, παρά τα μέτρα αντιμετώπισής του, αφού το 2022, το 21,4% του πληθυσμού κινδύνευε να βρεθεί στο όριο ή κάτω από το όριο της φτώχειας, έναντι 24,9% το 2015. Μεγαλύτερο κίνδυνο από τον μέσο όρο της Ένωσης παρουσιάζουν οι γυναίκες σε σχέση με τους άντρες (22,7% και 20,4% αντίστοιχα) και ακόμη μεγαλύτερο οι νέοι 18-24 ετών (26,5%).
Προς την ίδια κατεύθυνση κινείται και η γνώμη των Ευρωπαίων πολιτών για την κοινωνική πολιτική, τα δικαιώματα και το βιοτικό τους επίπεδο. Το 2020, τρία χρόνια μετά τη θέσπιση του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων και με αφορμή το αντίστοιχο σχέδιο δράσης, το Ευρωβαρόμετρο έδειξε ότι εννέα στους δέκα Ευρωπαίους (88%) θεωρούν ότι μια κοινωνική Ευρώπη είναι σημαντική για αυτούς. Τα πιο πιεστικά ζητήματα για τους πολίτες είναι οι ίσες ευκαιρίες και η πρόσβαση στην αγορά εργασίας, δίκαιες συνθήκες εργασίας και πρόσβαση σε ποιοτική υγειονομική περίθαλψη. Την ίδια στιγμή, το 59% πιστεύει ότι τα ζητήματα κοινωνικών δικαιωμάτων θα παίξουν σημαντικότερο ρόλο στην οικοδόμηση μια ισχυρότερης Ε.Ε., το 71% των ερωτηθέντων δηλώνει ότι θεωρεί σοβαρό πρόβλημα την έλλειψη κοινωνικών δικαιωμάτων, ενώ το 62% πιστεύει ότι θα υπάρξει μια πιο κοινωνική Ευρώπη το 2030 (Ευρωβαρόμετρο, 2020).
Στο σημείο αυτό επισημαίνεται ότι, κατά τη διάρκεια της ελληνικής δημοσιονομικής κρίσης (2009-2018), το κοινωνικό πρόσωπο της Ε.Ε. υποχώρησε αισθητά και ότι η ίδια συνέβαλε στην εργασιακή απορρύθμιση και στην απίσχναση του εθνικού κοινωνικού κράτους, συμβάλλοντας στη χειροτέρευση, κυρίως, των εργασιακών συνθηκών για τους Έλληνες, καθώς και στην όξυνση των ανισοτήτων. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον Μητρόπουλο (2018), η Ε.Ε. μετείχε επίμονα σε μια «βίαια κατεδάφιση του συλλογικού πολιτισμού και των εργασιακών σχέσεων», κατά παράβαση του ευρωπαϊκού κοινωνικού κεκτημένου, των διεθνών συμβάσεων εργασίας και του Κοινωνικού Χάρτη. Είναι χαρακτηριστική, μάλιστα, η δήλωση του Γιούνκερ σε επιστολή του σύμφωνα με την οποία «[τ]ο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έχει επιβεβαιώσει πως τα μνημόνια είναι δράσεις του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας οι οποίες βρίσκονται εκτός της έννομης τάξης της Ε.Ε. (Μητρόπουλος, 2018, σ. 390)».
Ενδεικτικά, υπενθυμίζεται ότι με τα μνημόνια ενισχύθηκαν οι ελαστικές μορφές εργασίας, που ανατρέπουν πλήθος εργασιακών και κοινωνικών δικαιωμάτων, απελευθερώθηκαν οι ομαδικές απολύσεις, υποβαθμίστηκε ο ρόλος των σωματείων και καταπατήθηκε, σε μεγάλο βαθμό, το δικαίωμα της απεργίας, μειώθηκαν μισθοί και συντάξεις, μειώθηκαν, εν γένει, οι δημοσιονομικές δαπάνες του κράτους πρόνοιας, η ανεργία καταπολεμήθηκε με επιδόματα και προγράμματα προσωρινής απασχόλησης, ιδίως στο δημόσιο, στο οποίο απαγορεύτηκαν, ουσιαστικά, οι προσλήψεις, και το οποίο απορρόφησε χιλιάδες εργαζομένους σε οκτάμηνη, συνήθως, βάση, με μισθούς «πείνας» και πληθώρα αρνητικών συνεπειών στη λειτουργία του. Παράλληλα, μειώθηκαν οι δαπάνες για την υγεία και την παιδεία, με τα συστήματα αυτά να υπολειτουργούν, αν όχι να καταρρέουν. Το κοινωνικό κόστος για τη μείωση του εργασιακού κόστους και τη δημοσιονομική προσαρμογή της χώρας ήταν τεράστιο και με αμφίβολα θετικά αποτελέσματα (Μητρόπουλος, 2018).
Όπως γλαφυρά και αντιπροσωπευτικά περιγράφει ο Ρομπόλης (2013): «(…) τα κράτη-μέλη επιλέγουν σήμερα την προσφιλή και πεπατημένη μέθοδο της εισπρακτικής και αναποτελεσματικής (εκ του αποτελέσματος) λογικής για την χρηματοδότηση του ελλείμματος και την εξασφάλιση πόρων με τρόπους (μείωση των παροχών και επιδείνωση των όρων και των συνθηκών ικανοποίησης των κοινωνικών αναγκών) που διευρύνουν το κοινωνικό έλλειμμα και συρρικνώνουν, τις προϋποθέσεις κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης, μετατρέποντας σταδιακά το ευρωπαϊκό πρότυπο του κράτους-πρόνοιας σε πρότυπο κράτους-φιλανθρωπίας».
Η οπισθοδρόμηση αυτή οφείλει να αναχαιτιστεί, με αρωγό την Ε.Ε., πριν χαθούν οριστικά πολλά από τα (κεκτημένα) δικαιώματα των εργαζομένων, και η χώρα να λάβει νέα μέτρα, τα οποία θα υπερασπίζονται αυτά τα δικαιώματα και θα βελτιώνουν τις συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων πολιτών, με αξιοπρεπείς αμοιβές, με ισχυρά εργασιακά δικαιώματα, με παράλληλες επενδύσεις στην εκπαίδευση και την κατάρτιση, την προώθηση της ισότητας και την καταπολέμηση των διακρίσεων, την περίθαλψη και την κοινωνική ασφάλιση.
Εν τέλει, κοινωνική Ευρώπη είναι η Ευρώπη που θέτει ως πρωταρχικό στόχο τον άνθρωπο, την αξιοπρέπειά του, τα δικαιώματά του, τις ανθρώπινες αξίες, τη δικαιοσύνη, την ασφάλεια, την κοινωνική ευημερία και όχι την κοινωνική εξαθλίωση με έπαθλο την αυξημένη ανταγωνιστικότητα και επιχειρηματικότητα και τη δημοσιονομική μεγέθυνση. Η εξισορρόπηση της κοινωνικής Ευρώπης με την οικονομική Ένωση είναι μονόδρομος, αν θέλουμε να οδεύουμε προς την επιτυχία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος, την πραγμάτωση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, επάνω σε βιώσιμα θεμέλια, «διότι η Ευρώπη είναι η ασπίδα προστασίας για όλους εμάς που μπορούμε να θεωρούμε τη θαυμαστή αυτή ήπειρο σπίτι μας» (Jean-Claude Juncker, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Στρασβούργο, 22 Οκτωβρίου 2014) .
Είναι σαφές ότι έχει ασκηθεί δριμεία κριτική προς την Ε.Ε. για τις πολιτικές της σχετικά με το κοινωνικό έλλειμμα και την κοινωνική προστασία. Είναι, από την άλλη μεριά, αδιαμφισβήτητη η θετική της συμβολής σε πολλούς τομείς όσον αφορά στην Ελλάδα, ειδικότερα. Με βάση οδηγίες της Ε.Ε. έχουν θεσπιστεί άδειες για την προστασία της μητρότητας αλλά και την ανατροφή των παιδιών, έχουν επιβληθεί μέτρα για την προσβασιμότητα ατόμων με αναπηρίες και την άρση του αποκλεισμού τους από την κοινωνική και οικονομική ζωή, έχει προβλεφθεί βοήθεια για άπορους συμπολίτες μας, έχει αναπτυχθεί ένα ολόκληρο σύστημα επιμόρφωσης, απόκτησης δεξιοτήτων και δια βίου μάθησης, ενώ οι Έλληνες πολίτες μπορούν να σπουδάσουν και να εργαστούν σε οποιοδήποτε κράτος-μέλος επιθυμούν, χωρίς ουσιαστικά εμπόδια.
Πέραν αυτών, έχουν συντελεστεί – και συνεχώς πραγματοποιούνται – σπουδαία έργα για την ανάπτυξη των υποδομών, της επιχειρηματικότητας, της καινοτομίας, της βελτίωσης του δημοσίου τομέα. Όλα αυτά και ακόμη περισσότερα έχουν ως πρόθεση την ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας και της κοινωνίας.
Ενδεχομένως, αυτό που πάσχει στην Ελλάδα και τα ευρωπαϊκά προγράμματα και οι νομοθετικές ρυθμίσεις δεν επιφέρουν αποτελέσματα, στο βαθμό που θα ανέμενε κανείς, είναι η υλοποίηση, που αφενός καθυστερεί και αφετέρου υπολείπεται σε ποιοτική αξιοποίηση των πόρων, της τεχνογνωσίας και της καλής νομοθέτησης.
Η κοινωνική Ευρώπη, αν και εν μέρει ανεπαρκής, είναι παρούσα. Με βάση, μάλιστα, τα παγκόσμια πρότυπα, στην Ευρώπη βρίσκουμε τα υψηλότερα επίπεδα κοινωνικής προστασίας παγκοσμίως, ενώ η Ε.Ε. κατέχει υψηλή θέση στην κατάταξη ως προς την ευημερία και την ποιότητα ζωής.
Αναμφίβολα, η κοινωνική διάσταση της Ε.Ε. πρέπει να ισχυροποιηθεί περισσότερο, ως θεμέλιο για μια κοινωνία στην οποία οικονομική και κοινωνική προστασία είναι εξισορροπημένες, έτσι ώστε να επιτευχθεί βιώσιμη ανάπτυξη, μεγαλύτερη συνολική ευημερία, με σεβασμό στην ανθρώπινη αξία και αξιοπρέπεια, στη δικαιοσύνη και στα ανθρώπινα δικαιώματα. Το ζήτημα της κοινωνικής διάστασης της Ε.Ε. προβλημάτισε και την Επιτροπή, η οποία με αφορμή τη Λευκή Βίβλο για το μέλλον της Ευρώπης, εξέδωσε το «Έγγραφο προβληματισμού για την κοινωνική διάσταση της Ευρώπης» με ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις και προτάσεις για το μέλλον (2017).
Ειδικότερα, η Ε.Ε. οφείλει να ισχυροποιήσει την κοινωνική πολιτική της θέτοντας ως βασικό και κεντρικό στόχο της, πέραν της οικονομικής προόδου, την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών, πρακτική που θα οδηγήσει στην αειφόρο ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να αναλάβει αρμοδιότητες και να καταστήσει δεσμευτικές και υποχρεωτικές τις περισσότερες πρωτοβουλίες της, ώστε να προωθήσει τη σύγκλιση μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών συστημάτων, πάντα με πρότυπο τα καλύτερα ευρωπαϊκά συστήματα, όπως το σουηδικό. Η δημιουργία ενιαίων κοινωνικών προτύπων και συστημάτων ασφάλισης, περίθαλψης, εκπαίδευσης, υγείας, προσβασιμότητας, άρσης αποκλεισμών και διακρίσεων, που να προβλέπουν, έστω, τα ελάχιστα απαιτούμενα επίπεδα προστασίας, θα συνέβαλαν στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών και θα αποτελούσαν ένα βήμα παραπάνω προς την κατεύθυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Περισσότερα δεσμευτικά μέτρα για την προστασία της εργασίας, των ευάλωτων ομάδων, της εξάλειψης των διακρίσεων, την ισχυροποίηση της θέσης της γυναίκας, την εξασφάλιση ικανοποιητικού εισοδήματος, με τις αντίστοιχες κυρώσεις για το κράτος-μέλος που δεν συμμορφώνεται με αυτά, θα ενδυνάμωναν την κοινωνική Ευρώπη.
Συνοψίζοντας, η έννοια της Κοινωνικής Ευρώπης αντικατοπτρίζει τη σύνθετη αλληλεπίδραση της κοινωνικής πολιτικής με την οικονομία και την ιστορία της ηπείρου. Παρότι αντιμετωπίζει προκλήσεις και παρουσιάζει ελλείμματα, οι προσπάθειες της Ε.Ε. στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής έχουν οδηγήσει σε θετικές εξελίξεις, όπως στην περίπτωση της Ελλάδας, οι οποίες, ωστόσο, διαλύθηκαν σαν πύργος από τραπουλόχαρτα εξαιτίας της δημοσιονομικής κρίσης. Το στοίχημα είναι τώρα να μην παγιωθούν οι αρνητικές πρακτικές και απώλειες στον τομέα των κοινωνικών ζητημάτων.
Η ισορροπία μεταξύ κοινωνικών αναγκών και οικονομικής ανάπτυξης παραμένει ζωτικής σημασίας. Η Κοινωνική Ευρώπη είναι μια διαρκής προσπάθεια που συνδυάζει παρελθόν, παρόν και μέλλον, προκειμένου να διαμορφώσει μια ενωμένη, εξελισσόμενη και ανθρώπινη Ευρώπη, όπως επιχειρήθηκε να αναδειχθεί μέσα από την ιστορική αναδρομή και τις διαπιστώσεις για την τρέχουσα κατάσταση.
Τα κοινωνικά δικαιώματα και οι πολιτικές πρέπει να αποτελούν το θεμέλιο μιας Ευρώπης που αναζητά να επιτύχει ισορροπία μεταξύ της κοινωνικής ευημερίας και της οικονομικής προόδου. Τελικά, η Κοινωνική Ευρώπη είναι η βιώσιμη προοπτική για την ανάπτυξη, με έμφαση στην αξιοπρέπεια, τη δικαιοσύνη και τα δικαιώματα του ανθρώπου και μια επιτυχημένη Κοινωνική Ευρώπη είναι αυτή που υποστηρίζει την ευημερία των ανθρώπων και τη βιωσιμότητα των οικονομιών της.
Βιβλιογραφία
Habermas, J. (2008). Europe. The faltering project. Cambridge: Suhrkamp Verlag Frankfurt am Main.
Mayrhuber, C. (2018). How the EU is failing to improve the social situation of its population, despite its announcements. Στο A. Attac (Επιμ.), The European Illusion (σσ. 99-106). Vienna: Attac Austria.
Μητρόπουλος, Π. Α. (2018). Εργασιακές Σχέσεις & Κοινωνική Ασφάλιση στη Σύγχρονη Ελλάδα (Β’ εκδ.). Αθήνα: Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη.
Νικολακοπούλου-Στεφάνου, Η. (2002). Η Κοινωνική Ευρώπη – Ελλείμματα και Προοπτικές. Αθήνα: Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ.
Σακελλαρόπουλος, Θ., & Αγγελάκη, Μ. (2016). Ευρωπαϊκή Κοινωνική Πολιτική: από την άτολμη ανάπτυξη στο αβέβαιο μέλλον. Στο Ν. Μαραβέγιας (Επιμ.), Ευρωπαϊκή Ένωση. Δημιουργία, Εξέλιξη, Προοπτικές (σσ. 421-436). Αθήνα: Κριτική.
Πηγές
Κοτζιάς, Ν. (1992, 9 1). Κοινωνικός χώρος και το κοινωνικό έλλειμμα της Ευρωπαϊκής κοινότητας. Το βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 2(8), σσ. 171-204. doi:https://doi.org/10.26253/heal.uth.ojs.sst.1992.1097
Ρομπόλης, Σ. (2013, 4). Οικονομική κρίση και κοινωνικό κράτος. Κοινωνική Πολιτική(1), σσ. 1-14. doi:https://doi.org/10.12681/sp.10543
Διαδικτυακές πηγές
European Commission. (2024). European Pillar of Social Rights – Building a fairer and more inclusive European Union. Ανάκτηση 5 20, 2024. Διαθέσιμο σε: Employment, Social Affairs & Inclusion: https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=1226&langId=en
European Union. (n.d.). EUR-Lex Glossary. Ανάκτηση 5 15, 2024. Διαθέσιμο σε: https://eur-lex.europa.eu/EL/legal-content/glossary/social-policy.html
SocialPolicy. (2011). Ορισμός, οριοθέτηση και στόχοι της κοινωνικής πολιτικής. Ανάκτηση 5 12, 2024. Διαθέσιμο σε: https://socialpolicy.gr/2011/10/ορισμός-οριοθέτηση-και-στόχοι-της-κοι.html
Ευρωβαρόμετρο. (2020). Ειδικό Ευρωβαρόμετρο 509. Βρυξέλλες-Λουξεμβούργο: Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Ανάκτηση 5 20, 2024. Διαθέσιμο σε: https://europa.eu/eurobarometer/surveys/detail/2266
Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (2017). Έγγραφο προβληματισμού για την κοινωνική διάσταση της Ευρώπης. Βρυξέλλες-Λουξεμβούργο: Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανάκτηση 5 16, 2024. Διαθέσιμο σε: https://op.europa.eu/el/publication-detail/-/publication/18ad6ab0-3422-11e7-9412-01aa75ed71a1
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2021, 10 19). Κοινωνική Ευρώπη: ποια η κοινωνική πολιτική της ΕΕ;. Στρασβούργο-Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανάκτηση 5 16, 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/news/el/headlines/eu-affairs/20170616STO77648/to-europaiko-koinovoulio-ergazetai-gia-mia-pio-koinoniki-europi
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2023, 3). Κοινωνική πολιτική και πολιτική απασχόλησης: γενικές αρχές. Στρασβούργο-Βρυξέλλες: Ευρωπαϊκή Ένωση. Ανάκτηση 5 20, 2024. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/52/%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B1%CF%80%CE%B1%CF%83%CF%8
Πηγή εικόνας: