Γράφει η Μαρία Βιργινία Σταυράκη
Η Ευρώπη των αρχών του 18ου αιώνα βιώνει ριζικές αλλαγές. Στη Γαλλία, η απόλυτη μοναρχία δεν επιτρέπει στη νέα κοινωνική τάξη που γεννιέται την περίοδο αυτή –την αστική τάξη– να συμμετέχει στο δημόσιο χώρο και στα πολιτικά πράγματα, διότι η τελευταία θέτει υπό αμφισβήτηση την τότε καθεστηκυία τάξη, δηλαδή την πολιτική, οικονομική και κοινωνική δομή του κράτους. Η τελική μάχη μεταξύ απολυταρχίας και αστικής τάξης δόθηκε μέσω της Γαλλικής Επανάστασης, κατά το 1789-1799, η οποία ενσάρκωσε το όραμα των αστών για νέους κανόνες στην κοινωνική και κρατική οργάνωση.
Η ανθρωπογεωγραφία της Ευρώπης εκείνης της εποχής χαρακτηρίζεται από μεταβολές σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής δραστηριότητας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι αλλαγές στις παραγωγικές σχέσεις και η εμπορευματοποίηση της εργασίας που συνοδεύτηκαν από πολλές μεταβολές στις οικονομικές δομές. Οι επιχειρηματίες διέθεταν κεφάλαια, όμως, λόγω των παραπάνω μεταβολών, χιλιάδες πρώην αγρότες της εν λόγω περιόδου είχαν μείνει άνεργοι με αποτέλεσμα να προσπαθούν να καταφύγουν στις πόλεις για εργασία. Έτσι, δημιουργήθηκε ένας νέος τρόπος ζωής, ο οποίος ονομάστηκε αστικός διότι σταδιακά η αστική τάξη αρχίζει να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα. Ωστόσο, σύντομα οι αστοί άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι δεν κατέχουν την θέση που τους αρμόζει και άρχισαν δυναμικά να τη διεκδικούν.
Παράλληλα, η Ευρώπη μετά τις συνθήκες της Ουτρέχτης (1713-1715) καταλήγει στο συμπέρασμα πως η επικράτηση της απόλυτης μοναρχίας είναι αυτή που μπορεί να διασφαλίσει τη σταθερότητα στην ήπειρο. Όλα αυτά την περίοδο που η αστική τάξη ολοένα και αυξάνει την οικονομική δύναμή της, με αποτέλεσμα να ζητά κοινωνική αναγνώριση και ενεργή συμμετοχή στην πολιτική ζωή.
Όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων που απαρτίζουν τη νέα κοινωνική τάξη, αυτοί είναι βιομήχανοι, τραπεζίτες και μεγαλέμποροι. Ως βασικά στοιχεία της αστικότητας θεωρούνται η προβολή της ατομικότητας, το κοινωνικό γόητρο, η πολιτική επιρροή και ο σεβασμός στην επιστήμη. Τα χαρακτηριστικά αυτά ενυπάρχουν από την εποχή του Διαφωτισμού, αλλά συνεχίζουν να απαντώνται σε όλες τις κοινωνικές εμφανίσεις των αστών στην οικογενειακή, κοινωνική και πολιτική τους δραστηριότητα.
Με βάση και πάλι την ιστορία της Γαλλίας, χάρη στην επανάσταση του 1789 και το θάνατο του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΣΤ΄, την πτώση της αριστοκρατίας από το υψηλότερο σκαλί της οικονομικής και κοινωνικής πυραμίδας, ήρθαν στο προσκήνιο οι αστοί που αποτελούσαν πια την πλειοψηφία, εδραιώνοντας την εξουσία τους σε όλες τις πτυχές του δημόσιου βίου. Δεδομένου λοιπόν ότι η αστική τάξη βρισκόταν σε θέση ισχύος, η κοινωνία της εποχής και τα απολυταρχικά καθεστώτα προσπαθούσαν να περιορίσουν τις ενέργειες της για απόκτηση δικαιωμάτων, φοβούμενοι πως οι συνέπειες μιας τέτοιας πράξης θα είχε για αυτούς ολέθρια αποτελέσματα. Ως εκ τούτου, η αστική τάξη, απτόητη, διεκδικεί το δικαίωμά της στην καθολική εκπαίδευση, το οποίο συνδεόταν άμεσα με την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη. Μάλιστα, ένα από τα χαρακτηριστικά της θεωρίας του κοινωνικού συμβολαίου, το οποίο συντάχθηκε εκείνη την εποχή, είναι ότι προσπάθησε να κάνει το κράτος να αναλάβει ρόλο διαπαιδαγώγησης των πολιτών, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να αλλάξουν ολοκληρωτικά τη ζωή τους τόσο την προσωπική όσο και την κοινωνική.
Στην πράξη, πολλοί παιδαγωγοί και φιλόσοφοι σε διάφορες περιοχές της Ευρώπης, όπως στη Γαλλία και τη Γερμανία, προσπάθησαν να μορφώσουν τους πολίτες, βοηθώντας τους να αντεπεξέλθουν στις υποχρεώσεις και στα καθήκοντά τους απέναντι στην κοινωνία, αλλά και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους ως πολίτες της. Η Γαλλική Επανάσταση με τα αιτήματά της [liberté, égalité, fraternité (ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη)] διαμόρφωσε μια νέα πραγματικότητα με πρωταγωνιστές τους αστούς, οι οποίοι εγκαινίασαν την εποχή της ανάληψης πρωτοβουλιών από τους πολλούς, ρυθμίζοντας πλέον οι ίδιοι τις τύχες, τις ζωές τους και διαμορφώνοντας το νέο ιστορικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Οι πολίτες πλέον αρχίζουν τις μαζικές κινητοποιήσεις προσπαθώντας να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους στην κοινωνία. Από αυτή τους την προσπάθεια, οι αστοί κατάφεραν να επικρατήσουν και να επιφέρουν βαθιές μεταβολές που έμελλε να αλλάξουν ριζικά το μέλλον ολόκληρης της Ευρωπαϊκής ηπείρου.
Είναι λοιπόν, αδιαμφισβήτητο ότι ο Διαφωτισμός ήταν το μεγαλύτερο πολιτικό και κοινωνικό κίνημα του 17ου-18ου αιώνα, διότι χάρη σε αυτόν έγιναν πολλές κοινωνικές ζυμώσεις και αναδείχθηκε η νέα αστική τάξη, η οποία κατάφερε να εκφράσει αιτήματα, τα οποία λόγω της απολυταρχίας δεν εκφράστηκαν ποτέ πριν στον δημόσιο λόγο. Οι διαδικασίες που έλαβαν χώρα εκείνη την περίοδο όχι μόνο επιβεβαίωσαν τη θέση των αστών ως κυρίαρχης ομάδας κοινωνικά και πολιτικά, αλλά και κατάφεραν να απασχολήσουν όλους τους ευρωπαϊκούς λαούς. Κανείς δεν κατάφερε (με όποιον τρόπο κι αν το προσπάθησε) να μείνει ανεπηρέαστος από τη θύελλα που ξεσπούσε στην καρδιά των ισχυρών ευρωπαϊκών κρατών. Γεννιόταν μια νέα εντελώς διαφορετική εποχή, η οποία δεν θα έμοιαζε σε τίποτα με την προηγούμενη σκοτεινή περίοδο.
Εν κατακλείδι, το κίνημα του Διαφωτισμού μετέβαλε ριζικά τον ευρωπαϊκό χάρτη και πραγμάτωσε μια ριζική ανανέωση την οποία τόσο επιθυμούσε η αστική τάξη, η οποία συγκρούστηκε με το παλαιό καθεστώς, τους μονάρχες, τους φεουδάρχες και με όλη την τότε άρχουσα τάξη, προκειμένου να καταφέρει την άμεση συμμετοχή της στα πολιτικά πράγματα, στη λήψη των αποφάσεων και στη διαμόρφωση του κρατικού μηχανισμού. Οι άνθρωποι της εκκολαπτόμενης αυτής τάξης συνειδητοποίησαν ότι μόνο μέσω της διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους θα κατάφερναν να επιφέρουν τις αλλαγές που επιθυμούσαν και να ενισχύσουν το κράτος και την κοινωνία συνολικά. Ήταν λοιπόν μοιραίο, παλαιό καθεστώς και αστοί να διασταυρώσουν τα ξίφη τους σε όλα τα επίπεδα σε μια μάχη που η έκβασή της ήταν ξεκάθαρη εξαρχής. Η τύχη βοηθά τους τολμηρούς, στην προκειμένη περίπτωση τους αστούς, οι οποίοι κατάφεραν να δώσουν το ξεκάθαρο και διαχρονικό μήνυμα που έμελλε να εμπνεύσει τις επόμενες γενιές: το δίκαιο, η τόλμη και η γενναιότητα πάντα κερδίζουν.
Πηγές:
- Ι. Δημητρούκας, Θ. Π. Ιωάννου, Κ. Μπαρούτας, Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου κόσμου, 565-1815, Β΄ Γενικού Λυκείου (Γενικής Παιδείας), Αθήνα, Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων. Διαθέσιμο σε: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL-B131/179/1253,4499/
- Θ. Σολδάτος, Διαφωτισμός και καθολική εκπαίδευση, Ιανουάριος 2010. Διαθέσιμο σε: https://www.grcrun11.gr/~theodore/EAP/EPO32/EPO32_Ergasia2CCL.pdf
- Κ. Ράπτης, Αστικές τάξεις και αστικότητα στην Ευρώπη, 1789-1914, 2009. Διαθέσιμο σε: https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/viewFile/8369/8538.pdf
- Τ. Nipperdey, Deutsche Gescichte 1800-1866, Burgerwelt und starker Staat, σελ. 17-26. Διαθέσιμο σε: https://books.google.gr/books?id=d1qv4etdDAcC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false