Γράφει ο Ευάγγελος Βέρνερ
H προστασία των πολιτιστικών αγαθών βρίσκεται σε συνεχή δυναμική αλλαγή από τον 20o αιώνα. Η ιδέα να θεωρηθεί η προστασία των πολιτιστικών αγαθών παγκόσμια κληρονομιά οδήγησε σε μια σειρά διεθνών συνθηκών, ειδικά στον τομέα των ένοπλων συγκρούσεων («ius in bello»). Υποχρεώσεις και δικαιώματα για τη διασφάλιση και τον σεβασμό της προστασίας της πολιτιστικής ιδιοκτησίας έχουν θεσπιστεί για εχθροπραξίες, συμπεριλαμβανομένων καταστάσεων κατοχής (βλ. άρθρο 5 Σύμβαση της Χάγης για την προστασία των πολιτιστικών αγαθών). Μέσω της παράλληλης εφαρμογής πολυμερών συμφωνιών, τα αδικήματα της δήμευσης, της βλάβης και της καταστροφής πολιτιστικών αγαθών πολιτιστικής περιουσίας τίθενται σε ένα ευρύ φάσμα της προστασίας πολιτιστικής κληρονομιάς με γνώμονα την ασφάλεια και το σεβασμό.
Η πρώτη νομικά προστασία των πολιτιστικών αγαθών σημειώθηκε με το άρθρο 56 της Σύμβασης του Πολέμου της Χάγης. Μετά από δύο παγκόσμιους πολέμους και την ίδρυση του ΟΗΕ, ακολούθησε η ευρύτερη προστασία των πολιτιστικών αγαθών σε ένοπλες συγκρούσεις. Με την ίδρυση της UNESCO στις 16 Νοεμβρίου 1945, μαζί με την εκπαίδευση και την επιστήμη, ο πολιτισμός αναδείχθηκε ως ακέραιο αγαθό της ανθρωπότητας. Αρχικά, απέτυχε η προσπάθεια ενσωμάτωσης της προστασίας των πολιτιστικών μνημείων στη Σύμβασης της Γενεύης του 1949. Οι εξελίξεις δεν άργησαν. Με τις Συνθήκες της Χάγης για την προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς του 1954 θεσπίστηκαν συγκεκριμένοι κανονισμοί για την ασφάλεια και τον σεβασμό πολιτιστικής κληρονομιάς. Καθήκοντα και δικαιώματα καθιερώθηκαν όχι μόνο σε περιόδους ένοπλης σύγκρουσης και κατοχής, αλλά και σε περιόδους ειρήνης. Σήμερα η Σύμβαση του 1954 έχει υπογραφεί από 134 κράτη μέλη.
Το πρωτόκολλο της Σύμβασης του 1954, το οποίο αποτέλεσε αντικείμενο διαπραγμάτευσης την ίδια περίοδο, περιέχει κανονισμούς σχετικά με τη μεταφορά πολιτιστικών αγαθών, προς και από το κυρίαρχο έδαφος των συμβαλλόμενων κρατών. Ταυτόχρονα λοιπόν, συμφωνήθηκαν καθήκοντα φύλαξης των παράνομα εξαγόμενων πολιτιστικών αγαθών τρίτων χωρών, μέχρι την επιστροφή αυτών στη χώρα προέλευσης. Στο πρώτο πρωτόκολλο συμμετέχουν σήμερα 111.
Ακολούθησε η Σύμβαση της UNESCO του 1970 για την παράνομη εξαγωγή πολιτιστικών αγαθών και έτσι ρυθμίστηκε ένα είδος απαγόρευσης του εμπορίου – απαγόρευση κατάσχεσης. Τέλος, στα πρόσθετα πρωτόκολλα της Γενεύης (1977) ενισχύθηκε η απαγόρευση ενόπλων επιθέσεων κατά πολιτιστικών αγαθών σύμφωνα με το άρθρο 53 του πρώτου πρωτοκόλλου . Επιπλέον, η επικουρική προστασία αναγνωρίζεται για πολιτιστικά αγαθά βάσει της εθιμικής ισχύος διεθνούς δικαίου του άρθρου 52 του ίδιου πρωτοκόλλου. Ως εκ τούτου, απαγορεύεται κάθε εχθροπραξία εναντίων πολιτιστικών αγαθών.
Στις πιο πρόσφατες εξελίξεις με το δεύτερο πρωτόκολλο της Γενεύης για την προστασίας πολιτιστικής κληρονομιάς (1999), συμπεριλήφθηκαν αρχαιολογικές ανασκαφές και ορίστηκαν ποινές για τους παραβάτες. Το πρωτόκολλο βρίσκεται σε διαδικασία επικύρωσης με 86 συμβαλλόμενα κράτη, πολλά από τα οποία έχουν προσχωρήσει μόλις τα τελευταία χρόνια. Η τιμωρία των παραβιάσεων σύμφωνα με το πρωτόκολλο δεν έχει ακόμη αποκτήσει καμία πρακτική σημασία.
Εξαιρετικά προβληματική είναι η ποινική δίωξη των παραβιάσεων, στον τομέα της προστασίας της πολιτιστικής ιδιοκτησίας. Η ρύθμιση του δεύτερου πρόσθετου πρωτοκόλλου, σχετικά με τις υποχρεώσεις αρμόδιας δικαιοδοσίας, απέλασης ή δίωξης οφείλεται στην έλλειψη συμμετοχής μεγάλου αριθμού μελών κρατών. Μια άλλη προσπάθεια τιμωρίας των παραβιάσεων μπορεί επίσης να βρεθεί στο άρθρο 85 Παρ. 4 (δ) του πρώτου πρωτοκόλλου του 1977, αφού οι εχθρικές ενέργειες διώκονται ως σοβαρή παραβίαση. Ωστόσο, η έρευνα από την ανακριτική επιτροπή σύμφωνα με το άρθρο 90 παρ. 2 του ίδιου πρωτοκόλλου είναι συχνά αδύνατη λόγω των επιφυλάξεων των μερών.
Από τις αρχές του αιώνα, νέες εξελίξεις έχουν παρατηρηθεί σε δύο υποθέσεις ενώπιον διεθνών δικαστηρίων. Στις αρχές του 2000, στην υπόθεση Blaskic, το ICTY 2000 εξέτασε, μεταξύ άλλων, την επίθεση σε θρησκευτικά ιδρύματα σύμφωνα με το άρθρο 3 (δ) του Καταστατικού του ICTY. Επιπλέον, με την απόφαση του ΔΠΔ στην υπόθεση «Prosecutor v. Ahmdad Al Faqi Al Mahdi» το 2016, οι παραβιάσεις της προστασίας της πολιτιστικής ιδιοκτησίας σύμφωνα με το άρθρο 8 παράγραφος 2 (ε) (iv) του Καταστατικού τιμωρήθηκαν ως εγκλήματα πολέμου. Ο κ. Mahdi καταδικάστηκε σε 9 χρόνια φυλάκιση για καταστροφή θρησκευτικών κτιρίων (μαυσωλείων και τζαμιά) που βρίσκονταν υπό την ειδική προστασία πολιτιστικής περιουσίας. Αν και η επιβολή του διεθνούς ποινικού δικαίου παραμένει δύσκολη, η απόφαση του ΔΠΔ ανοίγει το δρόμο σε κυρώσεις για παραβάσεις.
Συνοψίζοντας, η επιτακτική ανάγκη προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς επανέρχεται συνεχώς στο προσκήνιο, με πιο πρόσφατo παράδειγμα τον πόλεμο στην Ουκρανία. Οι αυξημένες εχθροπραξίες κατά των πολιτιστικών αγαθών, απαιτούν καθολική απάντηση με σκοπό την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μια ιδέα θα ήταν να θεωρηθούν οι εχθροπραξίες ως απαγορεύσεις “ius cogens”. Άλλωστε με την κρίση του ΔΠΔ δίνεται μεγαλύτερη προτεραιότητα στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών. Σύμφωνα με το ΔΠΔ οι παραβιάσεις των πολιτιστικών αγαθών θα τιμωρούνται ως εγκλήματα πολέμου. Το γεγονός ότι έχουν κινηθεί διαδικασίες σε σχέση με παραβιάσεις πολιτιστικών αγαθών, όπως στην υπόθεση Al Mahdi, αποτελεί καινοτομία. Το αν οι απαγορεύσεις πρέπει να θεωρηθούν ως “ius cogens” πρέπει να απορριφθεί λόγω της έλλειψης ενότητας στη διεθνή κοινότητα. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να επιβληθεί η δυνατότητα τιμωρίας για τη καταστροφή και τη δήμευση πολιτιστικών αγαθών, με στόχο την εξασφάλιση προληπτικής προστασίας μέσω κατασταλτικών μέτρων.
Πηγές:
- Henckaerts, Jean-Marie / Doswald-Beck, Louise, Customary International Humanitarian, Cambridge 2005.
- ICTY, “Prosecutor v. Tihomir Bla(ki)”, Judgement of 3 March 2000, IT-95-14-T.
- ICC, “Prosecutor v. Ahmdad Al Faqi Al Mahdi”, Judgement of 27 September 2016, ICC – 01/12- 01/15.
- IHL Treaties, https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties (19.07.2023).
- O’Keefe, Roger, The Meaning of ‘Cultural Property’ under the 1954 Hague Convention, Netherlands International Law Review 1999.
- O’Keefe, Roger, The protection of cultural property in armed conflict, 1η έκδοση, Cambridge 2006.
- Toman, Jiří, The protection of cultural property in the event of armed conflict: commentary on the Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict and its protocol, signed on 14 May, 1954 in the Hague, and on other instruments of international law concerning such protection, Brookfield 1996.
- Wolfrum, Rüdiger, in: The Max Plank Encyclopedia of Public International Law (MPEPIL), Oxford , Cultural Property, Protection in Armed Conflict.
- Πηγή Φωτογραφίας: https://www.timesofisrael.com/2-killed-in-russian-barrage-on-odesa-unesco-recognized-cathedral-badly-damaged/ (Επισκέφθηκε στις 24.07.2023)