Γράφει η Ελισάβετ Χατζηδάκη
Στις 27 Σεπτεμβρίου του 2020 αναζωπυρώθηκε η διαμάχη Αζερμπαϊτζάν και Αρμενίας για το Ναγκόρνο Καραμπάχ. Μέσα στη διεθνή αναταραχή που δημιούργησαν τα πρόσφατα γεγονότα, σημαντικής σημασίας ήταν οι δηλώσεις του εκπροσώπου του Τούρκου Προέδρου Ερντογάν, Ιμπραχίμ Καλίν, ο οποίος δεσμεύτηκε η Τουρκία να υποστηρίξει το Αζερμπαϊτζάν με κάθε μέσο, επειδή οι Τούρκοι και οι Αζερμπαϊτζανοί αποτελούν το ίδιο έθνος χωρισμένο σε δύο κράτη. Αυτή η δήλωση οδήγησε στην επίσημη εμπλοκή της Τουρκίας στη σύγκρουση για μία ακόμη φορά στο πλευρό του Αζερμπαϊτζάν.
Η εθνοτική ταύτιση των δύο κρατών σχετίζεται με την ιστορία του Αζερμπαϊτζάν, μέσα από την οποία διαμορφώθηκε η εθνική του ταυτότητα. Χαρακτηριστικά, οι σύγχρονοι πολίτες του δηλώνουν Αζερμπαϊτζανοί (Azerbaijanis), αν και διεθνώς αναφέρονται συχνά ως Αζέροι, και η γλώσσα τους ονομάζεται αζερμπαϊτζανική (επίσημα) ή τουρκική (ανεπίσημα), καθότι είναι τουρκογενής και ανήκει στο παρακλάδι των οργκούζ (Orghuz). Η σημερινή ταυτότητα πλάστηκε μέσα από τις ιστορικές συγκυρίες των τελευταίων δύο αιώνων, με σημεία αναφοράς τη «Συνθήκη του Τουρκμεντσάι» και τη σταλινική περίοδο, ενώ ο όρος «τούρκικος» αντικατοπτρίζει τις πολιτικές ιδέες που αναπτύχθηκαν τον τελευταίο αιώνα στα πλαίσια των προσπαθειών της Τουρκίας να εντάξει το Αζερμπαϊτζάν στη σφαίρα επιρροής της.
Πιο συγκεκριμένα, τον 19ο αιώνα η Ρωσική Αυτοκρατορία και το Ιράν ανταγωνίζονταν για την επιρροή της περιοχής, όπου κατοικούσε το τουρκικής ή αλλιώς μογγολικής καταγωγής αζέρικο φύλο. Στις 21 Φεβρουαρίου 1828 συνάφθηκε μεταξύ τους η «Συμφωνία του Τουρκμεντσάι», χωρίζοντας τα εδάφη των Αζέρων σε δύο επικράτειες με φυσικό σύνορο τον ποταμό Άρας(ή Αράξης) και διαιρώντας τους σε Αζερμπαϊτζανούς, δηλαδή αυτούς που ήταν υπήκοοι της Ρωσίας και δημιούργησαν μετέπειτα το κράτος του Αζερμπαϊτζάν, και Αζέρους, αυτούς που το έδαφός τους εντάχθηκε στην επικράτεια του Ιράν. Οι τελευταίοι σήμερα ονομάζονται Ιρανοί Αζέροι κι αποτελούν τη μεγαλύτερη μειονότητα του Ιράν. Οι σύγχρονοι Αζερμπαϊτζανοί διακρίνουν τους εαυτούς τους από τους Αζέρους, θεωρώντας πως οι δεύτεροι είναι επηρεασμένοι από τον περσικό και αραβικό πολιτισμό.
Ωστόσο, η περιοχή του Αζερμπαϊτζάν δεχόταν πάντα επιρροές από τις δύο μεγάλες αυτοκρατορίες της περιοχής: την Οθωμανική και τη Ρωσική. Τον 19ο αιώνα οι διανοούμενοι και ο τοπικός τύπος, μολονότι ανήκαν στη Ρωσική Αυτοκρατορία, άρχισαν να χρησιμοποιούν τα οθωμανικά τούρκικα, ενώ ο λαός μιλούσε άλλη γλώσσα τουρκικής προέλευσης. Το 1918 η Λαϊκή Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν ανακήρυξε την ανεξαρτησία της, αναγνωρίζοντας επίσημη γλώσσα τα τούρκικα. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου αναγκάστηκε να ζητήσει την στρατιωτική ενίσχυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συμμάχου της Γερμανίας, για να αντιμετωπίσει τους Αρμένιους που προέβαιναν σε σφαγές σε εδάφη με μεικτούς πληθυσμούς, προσπαθώντας να τα προσαρτήσουν στο νεοϊδρυθέν κράτος τους. Παρόλο που υπήρξε αντίδραση της Αντάντ και στο τέλος του πολέμου οι οθωμανικές δυνάμεις στο Μπακού αντικαταστάθηκαν από βρετανικές, οι Οθωμανοί δεν παραιτήθηκαν από τη διεκδίκησή του μέχρι τη Μικρασιατική Εκστρατεία. Τότε, ο Μουσταφά Κεμάλ, ζητώντας υλική και οικονομική ενίσχυση από τους μπολσεβίκους, προσέφερε ως αντάλλαγμα την παραίτησή του από τη διεκδίκηση του Αζερμπαϊτζάν. Αποτέλεσμα αυτού ήταν η προσάρτησή του στο σοβιετικό στρατόπεδο μετά την εισβολή του κόκκινου στρατού τον Απρίλιο του 1920.
Κατά τη σοβιετική περίοδο η ονομασία της επίσημης γλώσσας του κρατιδίου άλλαξε πολλές φορές. Το 1924 η Καυκάσια Σοβιετική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία επικύρωσε επισήμως τα τούρκικα ως γλώσσα του Αζερμπαϊτζάν. Όταν το 1936 έγινε μέλος της ΕΣΣΔ, η σταλινική πολιτική απέβλεπε στη δημιουργία νέας εθνικής ιδεολογίας, για να μην επηρεαστεί ο λαός από τον ιρανικό ή τουρκικό εθνικισμό, αλλάζοντας έτσι την ονομασία από «τουρκικά» σε «αζερμπαϊτζανικά» (Azerbaijani). Αυτό είχε ως απόρροια το 1995 επίσημη γλώσσα του ανεξάρτητου κράτους να ανακηρυχτεί η αζερμπαϊτζανική, όρος που δεν υιοθετήθηκε ποτέ από τους Αζέρους του Ιράν, οι οποίοι αποκαλούν ακόμη τη γλώσσα τους ως «τούρκικα».
Από τα τελευταία χρόνια της ΕΣΣΔ άρχισε να αναπτύσσεται ο τουρκικός εθνικισμός στο Αζερμπαϊτζάν. Τη μετα-κομμουνιστική περίοδο, τουρκικά τηλεοπτικά προγράμματα, πολιτιστικά κέντρα και τεμένη έκαναν την εμφάνισή τους και μέχρι τώρα πολλοί νέοι φοιτούν σε τουρκικά σχολεία ή σε πανεπιστήμια στην Τουρκία, με αποτέλεσμα να κατανοούν άπταιστα τα τούρκικα. Οι Τούρκοι από την πλευρά τους, δεν καταλαβαίνουν τα αζερμπαϊτζανικά. Επίσης, η Τουρκία προσπάθησε να αποκαταστήσει τις σχέσεις της με τον Καύκασο, ο οποίος αποτελεί σημείο στρατηγικής σημασίας για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων της. Γι’ αυτό το λόγο, στις αρχές του 1990, όταν ξέσπασε πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, η Τουρκία διέκοψε τις διπλωματικές σχέσεις με την Αρμενία και προσέφερε φανερά βοήθεια στο Αζερμπαϊτζάν, με το οποίο είχε ήδη ισχυρούς δεσμούς σε διακρατικό και κοινωνικό επίπεδο. Η υποστήριξη αυτή ενέτεινε τα αισθήματα του παντουρκισμού και του «αδελφού έθνους» μεταξύ των δύο κρατών, πράγμα που αποφαίνεται από στις δημοσκοπήσεις, στις οποίες οι Τούρκοι δηλώνουν το Αζερμπαϊτζάν την πιο κοντινή τους συγγενικά χώρα.
Η Τουρκία στηρίζει τις σχέσεις της με το Αζερμπαϊτζάν κυρίως στο γλωσσικό παράγοντα, χωρίς να αναφέρεται βέβαια στο γεγονός, ότι οι Αζερμπαϊτζανοί είναι σιίτες και έχουν ιστορικούς δεσμούς με το Ιράν. Η κοινή καταγωγή προβάλλεται από τα καθεστώτα των δύο χωρών, τα οποία αμφότερα εθνικιστικά και αυταρχικά εστιάζουν στον φανατισμό των κοινωνιών προς υποστήριξη των δικών τους πολιτικών. Τούρκοι και Αζερμπαϊτζανοί -ή Αζέροι στο σύνολό τους- είναι συγγενικά φύλα με τουρκογενείς γλώσσες. Η κατασκευή του «αδελφού έθνους» καθίσταται μέρος της πολιτικής της Τουρκίας να αναχθεί σε περιφερειακή δύναμη, προσεταιριζόμενη τα τουρκογενή κράτη μέσω της προσφοράς στρατιωτικής βοήθειας, της ανάπτυξης κοινωνικών ερεισμάτων στο εσωτερικό τους και της επίκλησης του οθωμανικού παρελθόντος. Τέλος, το Αζερμπαϊτζάν αποτελεί σημείο ανταγωνισμού της Τουρκίας με τη Ρωσία. Η σταλινική πολιτική δημιουργίας «αζερμπαϊτζανικής» ταυτότητας επέφερε τα αντίθετα αποτελέσματα, καταλήγοντας να μην αναγνωρίζουν πλέον οι Αζερμπαϊτζανοί τη συγγένειά τους με τους Αζέρους και να ταυτίζονται με τους Τούρκους.
Πηγές:
Παναγιώτης Σωτήρης , «Ανάλυση: Γιατί επέστρεψε ο πόλεμος στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και ποιος είναι ο ρόλος της Τουρκίας», Τα Νέα, Σεπτέμβριος 29, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.tanea.gr/2020/09/29/world/analysi-giati-epestrepse-o-polemos-sto-nagkorno-karampax-kai-poios-einai-o-rolos-tis-tourkias/
Altay Goyushov, «The Language of Azerbaijan: Turkish or Azerbaijani? », BRI-BAKU RESEARCH INSTITUTE. Διαθέσιμο σε: https://bakuresearchinstitute.org/azerbaijani-turk-dili-yoxsa-az%C9%99rbaycan-dili/
G. Doerfer, «AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish», Encyclopedia Iranica, Αυγούστου 18, 2011. Διαθέσιμο σε: https://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii
Daniel Heradstveit, «Azerbaijani Ethno-nationalism: A Danger Signal for Iran», MEI-Middle East Institute, Ιανουαρίου 29, 2009. Διαθέσιμο σε: https://www.mei.edu/publications/azerbaijani-ethno-nationalism-danger-signal-iran
Ειρήνη Αναστασοπούλου, «Η Τουρκία προωθεί τα συμφέροντά της στον Καύκασο», ΤΟ ΒΗΜΑ, Σεπτεμβρίου 28, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2020/09/28/world/i-tourkia-proothei-ta-symferonta-tis-ston-kaykaso/
Γιώργος Μενεσιάν, «Γεωπολιτική: Ποια η διαφορά μεταξύ Τούρκων, Αζέρων και λοιπών τουρκικών φύλων;», Liberal, Οκτωβρίου 4, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.liberal.gr/apopsi/poia-i-diafora-metaxu-tourkon-azeron-kai-loipon-tourkikon-fulon/327031
Νίκος Κυριαζής, «Το Αζερμπαϊτζάν ανάμεσα στις Μεγάλες Δυνάμεις, 1918-1920», Ο αναγνώστης. Διαθέσιμο σε: https://www.oanagnostis.gr/%CF%84%CE%BF-%CE%B1%CE%B6%CE%B5%CF%81%CE%BC%CF%80%CE%B1%CF%8A%CF%84%CE%B6%CE%AC%CE%BD-%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CE%BC%CE%B5%CF%83%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B9%CF%82-%CE%BC%CE%B5%CE%B3%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CF%82/
Arthur Goldschmidt Jr.-Aomar Boum, «Ιστορία της Μέσης Ανατολής», 11η έκδοση, εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ
εικόνα : «Τι φοβούνται πραγματικά η Τουρκία και το Αζερμπαϊτζάν;», INFOGNOMON Politics, Σεπτεμβρίου 14, 2020. Διαθέσιμο σε: https://infognomonpolitics.gr/2020/09/ti-fovountai-pragmatika-i-tourkia-kai-to-azerbaitzan/