γράφει η Γεωργία Αρχόντη
Αδιαμφισβήτητα, μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις στον χώρο του οργανωμένου εγκλήματος είναι η αντιμετώπιση του φαινομένου της “εμπορίας ανθρώπων”. Πρόκειται για την περίπτωση εκείνη όπου τα θύματα μέσω μιας σειράς ενεργειών, όπως η στρατολόγηση, η στέγαση ή η μεταφορά σε άλλο κράτος, ενέργειες που πραγματοποιούνται είτε με τη χρήση βίας ή εξαναγκασμού είτε με την εξαπάτηση των θυμάτων, εξωθούνται σε πράξεις παράνομου χαρακτήρα οι οποίες αποφέρουν κέρδος στο διακινητή τους ή σε ένα οργανωμένο εγκληματικό δίκτυο.
Σύμφωνα με το Πρωτόκολλο για την Πρόληψη, Καταστολή και Τιμωρία της Διακίνησης Προσώπων, Ιδιαίτερα Γυναικών και Παιδιών που συμπληρώνει τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά του Διεθνικού Οργανωμένου Εγκλήματος, την οποία η Ελλάδα επικύρωσε με τον νόμο 3875/2010, ως «διακίνηση προσώπων» ορίζεται στο άρθρο 3: «η στρατολόγηση, μεταφορά, μετακίνηση, παροχή καταλύματος ή η υποδοχή προσώπων, με την απειλή ή χρήση βίας ή άλλων μορφών εξαναγκασμού, με απαγωγή, εξαπάτηση, παραπλάνηση, κατάχρηση εξουσίας ή ευάλωτης θέσης ή με παροχή ή αποδοχή χρημάτων ή ωφελημάτων για να επιτευχθεί η συγκατάθεση προσώπου που έχει τον έλεγχο άλλου προσώπου, με σκοπό την εκμετάλλευση. Η εκμετάλλευση περιλαμβάνει, τουλάχιστον, την εκμετάλλευση της πορνείας άλλων ή άλλες μορφές γενετήσιας εκμετάλλευσης, την αναγκαστική εργασία ή παροχή υπηρεσιών, τη δουλεία ή πρακτικές παρόμοιες με τη δουλεία, την υποτέλεια ή την αφαίρεση οργάνων».
Μία πτυχή της εμπορίας ανθρώπων την οποία θα αναλύσουμε παρακάτω, αποτελεί η «εργασιακή εκμετάλλευση», φαινόμενο που έχει εξαπλωθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Αναζητώντας τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την κατάσταση, κύρια αιτία αποτελεί η αυξημένη ροή μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών. Ειδικότερα, ο λόγος που οι πληθυσμοί αυτοί περιέρχονται σε ευάλωτη θέση, που τους καθιστά πιθανά θύματα εργασιακής εκμετάλλευσης, έγκειται στο γεγονός ότι με την άφιξή τους, έχουν να αντιμετωπίσουν δυσκολίες στην κοινωνική ενσωμάτωση, στην εύρεση εργασίας και στην αναζήτηση στέγης. Από την άλλη πλευρά, όμως, δεν γίνεται να μην ληφθεί υπόψη και το υπόβαθρο το οποίο πλαισιώνει τα θύματα εμπορίας, καθώς τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται ολοένα και περισσότερο, μετακινήσεις μεγάλης κλίμακας λόγω ενόπλων συγκρούσεων ή φυσικών καταστροφών που τους εξωθούν στις εν λόγω κινήσεις. Ταυτόχρονα, σημαντικό ρόλο διαδραματίζει και ο παράγοντας της φτώχειας με το 50% να εξαναγκάζεται σε εργασία λόγω χρεών.
Βέβαια, προκειμένου να κατανοήσουμε το φαινόμενο της εμπορίας ανθρώπων υπό τη μορφή της καταναγκαστικής εργασίας σημαντικό είναι να εξετάσουμε τη φαινομενολογία και τη γεωγραφική της αποτύπωση. Συγκεκριμένα, εμφανίζεται σε πολλούς τομείς της οικονομίας και της βιομηχανίας, καθώς και στις καθιερωμένες εργασιακές δραστηριότητες. Μια ευρέως ανιχνευμένη μορφή είναι η οικιακή υποτέλεια, η οποία έχει αναφερθεί από πολλές χώρες σε όλο τον κόσμο. Ωστόσο, η εμπορία για καταναγκαστική εργασία συμβαίνει επίσης σε εποχιακές γεωργικές εργασίες, όπως η συλλογή μούρων σε σκανδιναβικές χώρες ή η συλλογή οπωροκηπευτικών στην περιοχή της Μεσογείου. Θύματα εμπορίας εντοπίζονται και στον κλάδο της αλιείας στη Νοτιοανατολική Ασία και την Αφρική, στις υπηρεσίες εστίασης και τα εστιατόρια σε πολλές χώρες, στον τομέα των κατασκευών και στον καθαρισμό. Επιπλέον, τα θύματα διακινούνται για καταναγκαστική εργασία στον τομέα των ορυχείων, όπως η εξόρυξη διαμαντιών στη Δυτική Αφρική ή χρυσού και άλλων μετάλλων στην Κεντρική Αφρική.
Με βάση τα πιο πρόσφατα στοιχεία, το 2016, 16 εκατομμύρια παρείχαν καταναγκαστική εργασία, με τις γυναίκες να αποτελούν το μεγαλύτερο ποσοστό (9,2 εκ.). Οι χώρες που συγκεντρώνουν τα μεγαλύτερα ποσοστά σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του Γραφείου του Υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ για την παρακολούθηση και την καταπολέμηση της εμπορίας ανθρώπων, είναι η Λευκορωσία, η Μυανμάρ, το Μπουρουντί, η Κίνα, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Ερυθραία, το Ιράν, η Βόρεια Κορέα, η Μαυριτανία, η Ρωσία και η Βενεζουέλα. Απαραίτητα κριτήρια για την ως άνω αξιολόγηση αποτελούν η εσωτερική κατάσταση των κρατών, και κατ’ επέκταση η δράση του κάθε κράτους ως προς την αντιμετώπιση και την πρόληψη της εμπορίας ανθρώπων.
Όσον αφορά τον ευρωπαϊκό χώρο, η εργασιακή εκμετάλλευση αφορά το 26% των καταγεγραμμένων θυμάτων, με το μεγαλύτερο ποσοστό των θυμάτων να καταλαμβάνει ο ανδρικός πληθυσμός. Στην Ελλάδα, παρόλο που οι περιπτώσεις αναγνωρισμένων θυμάτων εμπορίας είναι μικρές σε αριθμό, υπάρχουν αναφορές που υποδηλώνουν ότι η αναγκαστική εργασία επικρατεί σε τομείς όπως της γεωργίας ή των υπηρεσιών καθαρισμού, όπου απασχολούνται μετανάστες με προέλευση από το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, την Βουλγαρία και την Ρουμανία. Η αυξημένη ζήτηση εργατικού δυναμικού, και ιδίως εποχικού, έχει οδηγήσει τη συγκεκριμένη ομάδα να αποτελεί το 90% των εργαζομένων στον τομέα της γεωργίας.
Εντούτοις, στον ευρωπαϊκό χώρο, το ενδιαφέρον πυροδοτήθηκε με μία υπόθεση εργασιακής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα, η οποία λόγω της σπουδαιότητας, οδήγησε, εν τέλει, σε καταδίκη της Ελλάδας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Πρόκειται για την υπόθεση Chowbury και άλλοι κ. Ελλάδος που αφορούσε προσφυγή 42 υπηκόων του Μπαγκλαντές, οι οποίοι εργάζονταν σε καλλιέργειες φράουλας στη Μανωλάδα. Οι συνθήκες εργασίας ήταν εξαντλητικές, με το χρηματικό αντάλλαγμα να είναι ιδιαίτερα χαμηλό. Τον Φεβρουάριο του 2013, κατόπιν απεργίας για τη διεκδίκηση των ημερομισθίων, οι προσφεύγοντες δέχθηκαν ένοπλη επίθεση από τον επιστάτη, με αποτέλεσμα τον τραυματισμό τους. Κατά την ποινική διαδικασία που ακολούθησε, ο επιστάτης και ένας εκ των εργοδοτών καταδικάστηκαν για τέλεση σωματικής βλάβης, απαλλάχτηκαν για το αδίκημα της εμπορίας ανθρώπων και τους επιβλήθηκε χρηματική ποινή.
Οι εργάτες προσέφυγαν στο ΕΔΔΑ, επικαλούμενοι το άρθρο 4§2 της ΕΣΔΑ που απαγορεύει την υποχρεωτική ή καταναγκαστική εργασία. Το Δικαστήριο έκρινε πως υπήρξε παραβίαση της εν λόγω δέσμευσης, σε μία απόφαση η οποία αποτελεί, μέχρι και σήμερα, ορόσημο στη νομολογία του και στην αντιμετώπιση του ζητήματος της εμπορίας ανθρώπων. Συγκεκριμένα, το Δικαστήριο επανέλαβε, όπως και σε προηγούμενη απόφαση του (Rantsev κ. Κύπρου και Ρωσίας) ότι η εμπορία ανθρώπων εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 4 και προστίθεται στις υπόλοιπες μορφές, οι οποίες είναι η δουλεία και η καταναγκαστική εργασία. Στο πλαίσιο αυτό και αξιολογώντας τις συνθήκες εργασίας των προσφευγόντων, το ΕΔΔΑ κατέληξε πως οι εν λόγω περιστάσεις αντιστοιχούν σε εμπορία ανθρώπων και καταναγκαστική εργασία. Στη συνέχεια, δόθηκε έμφαση στο γεγονός ότι οι αρχές, μολονότι είχαν υιοθετήσει το σχετικό νομικό πλαίσιο, παρέλειψαν να λάβουν τα απαραίτητα μέτρα προκειμένου να αποτρέψουν την εκμετάλλευση των εργατών, δεδομένου ότι η επίμαχη υπόθεση είχε λάβει διαστάσεις, φτάνοντας μέχρι το Συνήγορο του Πολίτη. Αναφορικά με τους προσφεύγοντες, κρίθηκε ότι παράγοντες όπως η έλλειψη νομιμοποιητικών εγγράφων για διαμονή στη χώρα και ο συνακόλουθος κίνδυνος σύλληψης και απέλασης, ενίσχυσαν τον χαρακτηρισμό τους ως ευάλωτων προσώπων, συνθήκη που επέτεινε την εκμετάλλευση τους από τους εργοδότες τους. Επιπροσθέτως, κρίθηκε ότι υφίσταται εμπορία ανθρώπων ακόμα και στην περίπτωση όπου τα θύματα έχουν ελευθερία κίνησης, σε αντίθεση με την περίπτωση της δουλείας.
Τρία χρόνια μετά την απόφαση του ΕΔΔΑ, οι ελληνικές αρχές καλούνται να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά το ζήτημα. Τον Σεπτέμβριο του 2018, η Επιτροπή Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, επιβλέποντας την εκτέλεση της απόφασης, προσκάλεσε τις ελληνικές αρχές αφενός να διασφαλίσουν ότι όλοι οι αιτούντες αναγνωρίστηκαν και προστατεύονται αποτελεσματικά ως θύματα εμπορίας ανθρώπων και καταναγκαστικής εργασίας και αφετέρου να προσκομίσει στοιχεία που αποδεικνύουν τη στάση της χώρας στο πεδίο της καταπολέμησης του φαινομένου και της προστασίας των θυμάτων. Παράλληλα, ιδιαίτερα θετικά αξιολογήθηκε η πρωτοβουλία που ανέλαβε η Εισαγγελία του Αρείου Πάγου με την άσκηση αναίρεσης υπέρ του νόμου, κατά του αθωωτικού σκέλους της απόφασης του Μικτού Ορκωτού Δικαστηρίου Πατρών, το οποίο απάλλαξε τους δράστες από την κατηγορία της εμπορίας ανθρώπων, παρόλο που η απόφαση επί της αναίρεσης θα έχει επιπτώσεις μόνο στη νομική πραγματικότητα, καθώς η υπόθεση, ενόψει της αμετάκλητης ως προς το σκέλος αυτό αθώωσης των υπαιτίων, δεν θα ξαναδικασθεί.
Τα ανωτέρα δεδομένα αποδεικνύουν με τον πλέον προφανή τρόπο ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση του εγκληματικού φαινομένου της εμπορίας ανθρώπων αποτελεί μία διαρκή πρόκληση για την έννομη τάξη οποιουδήποτε κράτους. Είναι σίγουρο ότι η άμεση αντιμετώπιση αυτής της μορφής εγκληματικότητας αποτελεί μονόδρομο, ωστόσο, δεν αρκεί μία μονοδιάστατη προσέγγιση, αλλά η ανίχνευση των ιδιαίτερων στοιχείων κάθε κράτους και η συνακόλουθη χαρτογράφηση των παραγόντων που ενισχύουν την εμπορία ανθρώπων. Στην κατεύθυνση αυτή, σημαντική κρίνεται η αποτελεσματικότερη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδιαίτερα όσον αφορά το τμήμα της αποτελεσματικής εφαρμογής των κανόνων διεθνούς και εγχώριου δικαίου σχετικά με την εμπορία ανθρώπων και της επιπλέον νομοθέτησης σε περιπτώσεις όπου εντοπίζονται κενά ή αναποτελεσματική προστασία. Παράλληλα, σημαντική αναδεικνύεται και η συμβολή των κρατών, όπου η προσπάθεια μπορεί να εκκινεί από καμπάνιες ευαισθητοποίησης των πολιτών, συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς, με Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και δημιουργία ειδικών οργάνων επιφορτισμένων με το επίμαχο έργο, όπως το Γραφείο για την Καταπολέμηση της Εμπορίας Ανθρώπων, που λειτουργεί στην Ελλάδα από το 2013.
Πηγές:
Global findings, The Global Slavery Index, 2018. Διαθέσιμο σε https://www.globalslaveryindex.org/2018/findings/global-findings/#footnote:1
Global Report on Trafficking in Persons, UNODC, 2016. Διαθέσιμο σε https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/glotip_2016.html
Vladislava Stoyanova, Irregular Migrants and the Prohibition of Slavery, Servitude, Forced Labour and Human Trafficking under Article 4 of the Echr, European Journal of International Law, April 26, 2017. Διαθέσιμο σεhttps://www.ejiltalk.org/irregular-migrants-and-the-prohibition-of-slavery-servitude-forced-labour-human-trafficking-under-article-4-of-the-echr/#more-15156
1324th meeting, 18-20 September 2018 (DH), Council of Europe, September 20, 2018. Διαθέσιμο σε https://search.coe.int/cm/Pages/result_details.aspx?ObjectId=09000016808d5966
Υπόθεση Μανωλάδας – 5 χρόνια μετά: Αναίρεση υπέρ του νόμου από την Εισαγγελία του Αρείου Πάγου, Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες, Νοέμβριος 2, 2018. Διαθέσιμο σε https://www.gcr.gr/el/news/press-releases-announcements/item/998-ypothesi-manoladas-5-xronia-meta-anairesi-yper-tou-nomou-apo-tin-eisaggelia-tou-areiou-pagou?fbclid=IwAR0tm599XDtUw17xmOrDEJVs7ZpeZDOYV0fw1e5PpXiy2fIjiPy17BXjN6M
Trafficking in Persons Report, United States of America, State Department, June, 2018.
Global Estimates of Modern Slavery, International Labour Organization, September, 2017.