Γράφει ο Τιμόθεος Παπαθανασίου
Το Ιράν αποτελεί ένα αρχαίο και ιστορικό έθνος. Κατέχει πολύπλοκη γεωμορφολογία και ποικίλους φυσικούς σχηματισμούς, ενώ περιβάλλεται από οροσειρές, ερήμους και ελώδη εδάφη. Κατά συνέπεια, η γεωμορφολογία του Ιράν, το καθιστά ένα φυσικό και απροσπέλαστο φρούριο, ενώ ακόμα και αν μια ξένη δύναμη εισχωρήσει, οι γραμμές ανεφοδιασμού της θα είναι εξαιρετικά περιορισμένες. Μαζί με το Ομάν, ελέγχει το Στενό του Ορμούζ, το κρισιμότερο θαλάσσιο πέρασμα στον τομέα της ενέργειας. Ωστόσο, οι ακτές του Ιράν προσπερνούν το Στενό, δίνοντας στην Τεχεράνη το πλεονέκτημα της εξόδου στην Αραβική Θάλασσα, ακόμα και αν κλείσει το Στενό. Επιπλέον, το 1901 ο Βρετανός επιχειρηματίας William Knox D’Arcy, απέκτησε δικαιώματα έρευνας από τον τότε Σάχη της Περσίας. Λίγα χρόνια αργότερα οι έρευνές του καρποφόρησαν και το 1908 έγινε η πρώτη ανακάλυψη πετρελαίου στη Μέση Ανατολή, ενώ ακολούθησε τον επόμενο χρόνο η ίδρυση της Anglo-Persian Oil Company, μετέπειτα BP, και η ραγδαία ανάπτυξη της πετρελαϊκής βιομηχανίας του Ιράν. Ως εκ τούτου, κατέχει βαρύνουσα γεωπολιτική και γεωοικονομική σημασία, ενώ είναι μια σημαντική δύναμη στη νευραλγική περιοχή της Μέσης Ανατολής. Στο μεταπολεμικό κόσμο, ακολούθησε φιλοδυτική πορεία, όντας ένας αξιόπιστος εταίρος της Δύσης. Ωστόσο, το 1978 έλαβαν χώρα πρωτοφανή γεγονότα διαμαρτυρίας στο Ιράν, τα οποία εξελίχθηκαν σε μια μαζική επανάσταση, απομονώνοντας την Τεχεράνη, έως και σήμερα.
Όπως προαναφέρθηκε, το Ιράν κατείχε βαρύνουσα σημασία, κυρίως λόγω των υψηλών αποθεμάτων πετρελαίου. Για αρκετές δεκαετίες εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της Δύσης, ενώ προοδευτικά η εμπλοκή ξένων δυνάμεων στο εσωτερικό του αυξήθηκε, με αποκορύφωμα την ανατροπή της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης του Μοσαντέκ το 1953, από το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ, με αφορμή την εθνικοποίηση του πετρελαϊκού τομέα που επεδίωκε το Ιράν από το 1951. Η επαναφορά του Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί στην εξουσία, μετά την πτώση του καθεστώτος, μετέβαλλε τα δεδομένα. Η Τεχεράνη εξελίχθηκε σε έναν σταθερό εταίρο της Δύσης, ενώ μαζί με την Σαουδική Αραβία αποτελούσαν τους Δίδυμους Πυλώνες της πολιτικής των ΗΠΑ στην περιοχή του Κόλπου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1970, η βρετανική αποδυνάμωση και η σταδιακή απομάκρυνση της από την περιοχή, αναθεώρησε τις βλέψεις του Σάχη, ο οποίος με την ενθάρρυνση των ΗΠΑ επεδίωκε να καταστήσει το Ιράν ως μια περιφερειακή δύναμη, ενώ ταυτόχρονα εξελίχθηκε σε μια ισχυρή πετρελαιοπαραγωγό χώρα. Ο Πόλεμος του Γιομ Κιπούρ και η πρώτη πετρελαϊκή κρίση το 1973 αύξησαν κατακόρυφα τα έσοδα της Τεχεράνης, η οποία εκμεταλλευόμενη τις υψηλές τιμές συνέχισε τις εξαγωγές πετρελαίου. Η αναπτυξιακή πορεία και οι νέες φιλοδοξίες του Ιράν, έδωσαν στον Σάχη το έναυσμα να πραγματοποιήσει τον εκσυγχρονισμό του κράτους σε ποικίλους τομείς, όπως αυτούς της κοινωνίας, οικονομίας και δημοκρατίας, τη λεγόμενη «Λευκή Επανάσταση».
Παρόλα αυτά, τα αποτελέσματα δεν ήταν ενθαρρυντικά, ενώ το Ιράν υποτάχθηκε στη θεωρία της «Κατάρας των Πόρων». Ο πετρελαϊκός του πλούτος δεν στάθηκε ικανός για τον εκσυγχρονισμό και την αύξηση ισχύος του Ιράν. Οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις και η ενδυνάμωση των γυναικών ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων. Η οικονομική πολιτική επέφερε αυξημένα κρατικά έξοδα, ενώ ο πληθωρισμός ακολούθησε ανοδική πορεία. Η άνθηση της Δημοκρατίας δεν καρποφόρησε με τη διαφθορά και τον αυταρχισμό να κυριαρχούν, ενώ ο ρόλος της SAVAK, της μυστικής αστυνομίας και υπηρεσίας πληροφοριών του Ιράν, δυσχέρανε την κατάσταση εξαιτίας της σκληρής εμπλοκής της, των πολυάριθμων παράνομων συλλήψεων και των βασανιστηρίων που πραγματοποίησε. Ταυτόχρονα, οι παραχωρήσεις της Τεχεράνης προς τη Δύση και η εξυπηρέτηση ξένων συμφερόντων ενίσχυε την κοινωνική δυσαρέσκεια.
Η πολιτική του Σάχη συσπείρωσε θρησκευτικές, κομμουνιστικές, κοσμικές και συνδικαλιστικές ομάδες εναντίον του. Ιδιαίτερος ήταν ο ρόλος των θρησκευτικών ομάδων, ιδίως των Αγιατολάχ, των ανωτάτων Σιιτών κληρικών, οι οποίοι ασκούσαν ισχυρή πίεση στον Σάχη, μέσω της πολιτιστικής τους επιρροής στην κοινωνία. Αντίπαλο δέος του Σάχη ήταν ένας εξόριστος Αγιατολάχ, ο Ρουχολάχ Χομεϊνί, ο οποίος είχε κατηγορήσει την ηγεσία πως υποβαθμίζει τον ιρανικό λαό. Το 1964 εξορίστηκε και κατέφυγε στο γειτονικό Ιράκ, ενώ εξαιτίας του αποσταθεροποιητικού του χαρακτήρα το 1978 κατέφυγε στην Γαλλία, συνεχίζοντας να κατακρίνει τον Σάχη. Στις αρχές του 1978 ξέσπασαν διαδηλώσεις, υπό την καθοδήγηση των Σιιτών κληρικών, με τον Σάχη να αδυνατεί να αντιδράσει αποτελεσματικά, παρά τη βαρβαρότητα της SAVAK, ενώ ο εξόριστος Αγιατολάχ Χομεϊνί καλούσε σε μια «Ισλαμική Επανάσταση».
Τον Αύγουστο του 1978 οι διαδηλώσεις εξελίχθηκαν σε μαζικές εξεγέρσεις και επεκτάθηκαν σε όλη τη χώρα, με τον Σάχη να διστάζει να τις καταστείλει και να προσπαθεί να τις κατευνάσει. Ωστόσο, το γεγονός αυτό οδήγησε στην περαιτέρω ενίσχυση των εξεγερθέντων. Προοδευτικά η επανάσταση κατέκλυσε τη χώρα και ο Σάχης έχασε τον έλεγχο της, ενώ τον Ιανουάριο του 1979 ο ίδιος και η οικογένεια του αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το Ιράν, σηματοδοτώντας το τέλος της Δυναστείας των Παχλαβί. Ακολούθησε η επιστροφή του Χομεϊνί στο Ιράν, η οποία έλαβε θερμή υποδοχή και η ανακήρυξη του ως «Ανώτατου Ηγέτη της Επανάστασης». Στη συνέχεια εξάλειψε τις αντίπαλες ομάδες, προχώρησε σε συνταγματικές αλλαγές, συγκεντρώνοντας τις εξουσίες υπό την αιγίδα του, ίδρυσε το Σώμα της Ισλαμικής Επαναστατικής Φρουράς και κατήργησε τα μέτρα της «Λευκής Επανάστασης». Την 1η Απριλίου του 1979, κατόπιν δημοψηφίσματος, ιδρύθηκε η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, με τον Χομεϊνί να επιδιώκει την επέκταση της Επανάστασης σε γειτονικά κράτη. Ακολούθησε η ρήξη των δύο κύριων κλάδων του Ισλάμ, μεταξύ Σουνιτών και Σιιτών και η απομόνωση του Ιράν.
Η Ιρανική Επανάσταση μετέβαλε τη γεωπολιτική κατάσταση της περιοχής, στρέφοντας το Ιράν εναντίον τόσο των γειτονικών κρατών όσο και της Δυτικών, παύοντας πλέον να εξυπηρετεί τα ποικίλα συμφέροντα τους. Εκτός από τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις, η Ιρανική Επανάσταση επηρέασε ακόμα έναν κρίσιμο κλάδο, τον τομέα του πετρελαίου, σε μια περίοδο που τα κράτη προσπαθούσαν να σταθεροποιήσουν τις παγκόσμιες τιμές πετρελαίου μετά τον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ και την πρώτη πετρελαϊκή κρίση λίγα χρόνια νωρίτερα. Πριν από την Επανάσταση, το Ιράν ήταν μια σημαντική πετρελαιοπαραγωγός χώρα, αντιπροσωπεύοντας το 10% της παγκόσμιας παραγωγής, με εξαγωγές 6.000.000 βαρελιών πετρελαίου την ημέρα. Με την έκρηξη της Επανάστασης, η πετρελαϊκή βιομηχανία καταλύθηκε και μέχρι τη φυγή του Σάχη η παραγωγή είχε μειωθεί κατά 4.800.000 βαρέλια πετρελαίου την ημέρα, που αντιπροσώπευε το 7% της παγκόσμιας παραγωγής. Συμπληρωματικά, η επίθεση Ιρανών φοιτητών στην πρεσβεία των ΗΠΑ στην Τεχεράνη και η ομηρία 52 Αμερικανών για 444 ημέρες, το Νοέμβριο του 1979, οδήγησε στην επιβολή κυρώσεων και εμπάργκο σε Ιρανικά προϊόντα, συμπεριλαμβανομένου του πετρελαίου. Το γεγονότα αυτά προκάλεσαν τριγμούς για μια νέα πετρελαϊκή κρίση και ανησυχίες για την τήρηση των συμφωνιών της πετρελαϊκής βιομηχανίας, επιδεινώνοντας την κατάσταση. Εξαιτίας της αυξημένης προληπτικής ζήτησης που ακολουθούσαν τα κράτη στα μέσα του 1979 οι τιμές αυξήθηκαν, ενώ μέχρι τον επόμενο χρόνο είχαν σχεδόν διπλασιαστεί στα 39,50$ ανά βαρέλι.
Η Ιρανική Επανάσταση μετέβαλε τα δεδομένα και απομόνωσε το Ιράν, το οποίο δεν έχει επιστρέψει στους ρυθμούς παραγωγής των προεπαναστατικών χρόνων, αφενός λόγω του καθεστώτος, αφετέρου λόγω του πυρηνικού του προγράμματος. Μείζον ρόλο για τη δεύτερη πετρελαϊκή κρίση έπαιξε ο φόβος των κρατών, με την αυξημένη ζήτηση και αποθήκευση πετρελαίου. Η αποχώρηση του Ιράν από την αγορά του πετρελαίου δημιούργησε μεγάλα κενά, ενώ ο Πόλεμος του Κόλπου μεταξύ Βαγδάτης και Τεχεράνης, κατά το 1980-1988, δυσχέρανε την κατάσταση και οδήγησε στον Πόλεμο των Τάνκερ.
Βιβλιογραφία
Marshall T. (2021). Η Δύναμη της Γεωγραφίας. Εκδόσεις Elliott & Thomson.
Yergin D. (2021). The New Map, Energy, Climate, and the Clash of Nations. Εκδόσεις Penguin Books
Κόκκινος Δ. Β. (2015). Γεωπολιτική της Ενέργειας στο Σύστημα, Ευρώπη – Ασία – Μέση Ανατολή. Εκδόσεις ΛΕΙΜΩΝ
Χουρχούλης Δ. (2022). Η Ιρανική Επανάσταση και η πτώση του σάχη. Η Καθημερινή. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/world/561871243/i-iraniki-epanastasi-kai-i-ptosi-toy-sachi/
Έθνος. (2019). Ιρανική Επανάσταση: Η γέννηση του πολιτικού Ισλάμ. Διαθέσιμο σε: https://www.ethnos.gr/allabouthistory/article/79560/iranikhepanastashhgennhshtoypolitikoyislam
Cooper A. (2018). Graphic – Iranian oil: 40 years of revolution, war, sanctions and bans. Reuters. Διαθέσιμο σε: https://www.reuters.com/article/idUSKCN1N724A/
Graefe L. (2013). Oil Shock of 1978–79. Federal Reverse History. Διαθέσιμο σε: https://www.federalreservehistory.org/essays/oil-shock-of-1978-79
Πηγή φωτογραφίας:
Michel Lipchitz (AP). In Pictures: Iran’s 1979 Islamic Revolution. Gandhara. Διαθέσιμο σε: https://gandhara.rferl.org/a/iran-1979-islamic-revolution/29767569/p1.html