Γράφει η Σωτηρία Παναγιωτοπούλου
Το ευρώ είναι σήμερα το ενιαίο νόμισμα 340 και πλέον εκατομμυρίων Ευρωπαίων σε 19 κράτη-μέλη και αποτελεί ένα από τα πιο απτά επιτεύγματα, αν όχι το πιο απτό, της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι, αδιαμφισβήτητα, κάτι πολύ παραπάνω από ένα απλό νόμισμα αφού κάνει δυνατή την περαιτέρω ενοποίηση των οικονομιών, διαγράφοντας ποικίλα εμπόδια (λ.χ. το πρόβλημα της ισοτιμίας νομισμάτων) και ενισχύοντας συνεχώς την σταθερότητα και την ευημερία.
Η ιδέα της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (στο εξής ΟΝΕ) υπήρξε το αντικείμενο Διακυβερνητικής Διάσκεψης (ΔΚΔ) που πραγματοποιήθηκε στο Μάαστριχτ τον Δεκέμβριο του 1991. Ως ΟΝΕ νοείται το εγχείρημα που αποβλέπει στην εναρμόνιση των οικονομικών και νομισματικών πολιτικών των κρατών-μελών της Ένωσης, με στόχο την εφαρμογή ενιαίου νομίσματος, του ευρώ. Ηολοκλήρωση δε αυτού του εγχειρήματος δεν έχει ακόμα επέλθει.Η ύπαρξη αυτού του ενιαίου νομίσματος δεν συνιστά πανάκεια των οικονομικών προβλημάτων και ζητημάτων οικονομικής και δημοσιονομικής φύσεως που αντιμετωπίζει η ΕΕ. Όπως έχει ειπωθεί ήδη πολλές φορές, το ενιαίο νόμισμα δεν αρκεί από μόνο του. Απαιτείται και ενιαίο θεσμικό δημοσιονομικό πλαίσιο, το οποίο θα διέπει όλα τα κράτη τα οποία έχουν υιοθετήσει το ευρώ ως νόμισμά τους και συνιστούν όλα μαζί την Ευρωζώνη (Eurogroup).
Ώθηση προς την περαιτέρω μελέτη και εμβάθυνσή της ΟΝΕ παρείχε η πανδημική κρίση που ταλανίζει τα τελευταία δύο χρόνια όλες τις χώρες παγκοσμίως, εκτοξεύοντας τα δημόσια χρέη των κρατών της Ευρωζώνης και καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη για δημοσιονομική αλληλεγγύη.
Στο πλαίσιο των πολιτικών ενίσχυσης της Ευρωζώνης μέσω θέσπισης μεταρρυθμίσεων και αυστηρότερων δημοσιονομικών περιορισμών των δημόσιων οικονομικών του κάθε κράτους-μέλους εντάσσεται η διακρατική Συνθήκη για την Σταθερότητα και Ανάπτυξη(στο εξής ΣΣΑ), δημοσιονομική και χρηματοοικονομική συνιστώσα της οποίας αποτελεί το Δημοσιονομικό Σύμφωνο. Η εν λόγω Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 2013 και αφορά χώρες της Ευρωζώνης αλλά και της ΕΕ, ενισχύοντας την δημοσιονομική πειθαρχία, την διακυβέρνηση, καθώς και την αξιοπιστία της δημοσιονομικής πολιτικής στη ζώνη του ευρώ. Θεμελιώδης διάταξη του Δημοσιονομικού Συμφώνου είναι αυτή του«χρυσού κανόνα», η οποία αποτυπώνει την υποχρέωση των κρατών μελών να διαμορφώνουν τουλάχιστον ισοσκελισμένους ή ιδανικά πλεονασματικούς προϋπολογισμούς. Με την εξάπλωση της πανδημίας η ως άνω δημοσιονομική ρύθμιση – στόχος περί ισοσκελισμένων προϋπολογισμών ήταν αδύνατο να τηρηθεί από τα κράτη μέλη, με αποτέλεσμα την ενεργοποίηση της ρήτρας διαφυγής. Η τελευταία επιτρέπει, σε εξαιρετικές περιστάσεις, όπως η παρούσα, την παρέκκλιση από την αυστηρότητα ισοσκέλισης των προϋπολογισμών και αφήνει περιθώρια δημοσίων ελλειμμάτων, απαραίτητα για την τόνωση της οικονομίας των κρατών, ώστε αυτά να μην καταρρεύσουν μέσα στην ύφεση που η πανδημία προκάλεσε.
Πέρα από το επιτρεπτό των δημοσιονομικών ελλειμμάτων, που ως μέτρο ανακούφισε τις εγχώριες οικονομίες, αφήνοντας περιθώρια για αυξημένες δημόσιες δαπάνες, σε Ευρωπαϊκό επίπεδο υπήρξαν αρκετά σημαντικές πρωτοβουλίες για την ανάσχεση των συνεπειών της πανδημίας και για την αντιμετώπιση των οικονομικών της επιπτώσεων μέσω της πλήρους χρήσης της ευελιξίας του ΣΣΑ και του θεσμικού πλαισίου για τις κρατικές ενισχύσεις, καθώς και μέσω εκτεταμένων νομισματικών και δημοσιονομικών μέτρων για τη στήριξη των επιχειρήσεων και της απασχόλησης. Παράλληλα, οι ενωσιακές νομισματικές αρχές, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους κινδύνους για την χρηματοπιστωτική σταθερότητα, έλαβαν μέτρα στήριξης της ρευστότητας και ενίσχυσης της εμπιστοσύνης, όπως την διενέργεια έκτακτου προγράμματος αγοράς τίτλων από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) (Pandemic Emergency Purchase Programme − PEPP), μέσω του οποίου θα αγοραστούν εκ μέρους του Ευρωσυστήματος τίτλοι συνολικής αξίας 1,85 τρισεκ. ευρώ τουλάχιστον μέχρι το τέλος Μαρτίου 2022.
Οι αλλεπάλληλες εκδόσεις ομολόγων από τα κράτη-μέλη της ΕΕ προκειμένου να χρηματοδοτήσουν τα μέτρα στήριξης που επιβάλλει η πανδημική κρίση φανερώνουν την επιτακτική ανάγκη αναθεώρησης του δημοσιονομικού πλαισίου της Ευρωζώνης. Σύμφωνα με την ανάλυση των Financial Times, αυτή η κατάσταση θα οδηγήσει, πολύ σύντομα, το σύνολο του ευρωπαϊκού χρέους στο 100% του ΑΕΠ, παραβιάζοντας προφανώς κάθε δημοσιονομική συνθήκη. Παράλληλα, σε ανάλυσή της, η Eurasia Group προδικάζει ότι η πανδημία θα φέρει την αρχή του τέλους των δημοσιονομικών κανόνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενώ στην ίδια ανάλυση επισημαίνει την γνώμη της ίδιας της Κομισιόν, κατά την οποία «δεν μπορούμε να επιστρέψουμε στους παλιούς κανόνες. Για παράδειγμα, ο δημοσιονομικός κανόνας που λέει ότι οι χώρες-μέλη πρέπει να κόβουν το 1/20 της διαφοράς ανάμεσα στο 60% και το πραγματικό ύψος του χρέους τους κάθε χρόνο, απλά δεν μπορεί να εφαρμοστεί».
Η προσαρμογή των κανόνων στη νέα δημοσιονομική πραγματικότητα σίγουρα δεν αποτελεί εύκολο εγχείρημα. Ωστόσο, απώτερος στόχος είναι οι κανόνες περί χρεών να γίνουν σταδιακά λιγότερο αυστηροί ώστε να επιτρέπουν μία ομαλή δημοσιονομική προσαρμογή, η οποία τώρα δεν φαίνεται εφικτή. Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι για την αντιμετώπισή της χρηματοπιστωτικής κρίσης είναι αναγκαία η καθιέρωση μεγαλύτερης ευελιξίας στη λήψη μέτρων, κυρίως δημοσιονομικών. Μέχρι όμως αυτό να γίνει, η Κομισιόν, τον Μάρτιο του προηγούμενου έτους, προχώρησε σε ενεργοποίηση του υπέρτατου δημοσιονομικού “εργαλείου”, την ρήτρα “γενικής διαφυγής”, παγώνοντας ουσιαστικά το Σύμφωνο Σταθερότητας. Την απόφαση ανακοίνωσε με δήλωσή της η επικεφαλής της Επιτροπής Ursula Von Der Leyen, κατά την οποία η απόφαση πάρθηκε προς υποστήριξη των Ευρωπαίων πολιτών και, εν γένει, προς επιβίωση της ενωσιακής αγοράς. Η Ρήτρα Γενικής Διαφυγής ή αλλιώς “General escape clause”, με την ενεργοποίησή της, αναστέλλει τη δημοσιονομική προσαρμογή. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η πρώτη χώρα που έκανε χρήση της εν λόγω ρήτρας ήταν η Γερμανία, με την κατάθεση στη Bundestag ενός συμπληρωματικού προϋπολογισμού τόνωσης της οικονομίας ύψους 156 δις Ευρώ.
Η πανδημία ήρθε να δώσει την καλύτερη αφορμή για αλλαγές, που θα συνεισφέρουν στην εμβάθυνση και αποτελεσματικότητα της ΟΝΕ. Σύμφωνα, δε, με τον ίδιο τον Επίτροπο επί οικονομικών θεμάτων, Πάολο Τζεντιλόνι, «η μετάβαση στη νέα κανονικότητα θα πρέπει να γίνει με πολλή προσοχή», ενώ έκρινε ότι είναι απαραίτητη η αναθεώρηση του υπάρχοντος Συμφώνου Σταθερότητας προκειμένου να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, αφήνοντας ανοιχτό το ενδεχόμενο να μην επανέλθει η διαδικασία δημοσιονομικού ελέγχου στο σύνολο των χωρών, ανάλογα με την κατάσταση των επιμέρους οικονομιών. Θα μπορούσαμε, εν κατακλείδι, να ισχυριστούμε ότι το δημοσιονομικό σύμφωνο ήταν ήδη έτοιμο να ξαναγραφεί πριν ακόμα ξεκινήσει η πανδημία, αφού οι κανόνες του παραβιάζονταν συχνά, ακόμα και από τους ιδρυτές του, γεγονός που καταδεικνύει ακράδαντα την ανάγκη ανασκόπησης και αναθεώρησής του.
Βιβλιογραφία
Επιχειρησιακό Πρόγραμμα “Μεταρρύθμιση του Δημόσιου Τομέα”, Οικονομική και Νομισματική Ένωση, Ευρετήριο όρων. Διαθέσιμο σε http://www.epdm.gr/el/pages/DictionaryFS.aspx?item=326
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, Βρυξέλλες, 2020. Διαθέσιμο σε https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/ac9cd214-53c6-11ea-aece-01aa75ed71a1/language-el
Ταγκαλάκης, Α. & Σαραϊδάρης, Α., Η εμβάθυνση της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης: Εξελίξεις και δράσεις μετά την Έκθεση των 5 Προέδρων, Τράπεζα της Ελλάδος, 2021. Διαθέσιμο σε https://www.bankofgreece.gr/Publications/emvanthisi.pdf
Χρυσομάλλης, Μ. Δ., ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ: ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΣΕΒΑΣΜΟΥ ΤΩΝ ΘΕΜΕΛΙΩΔΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ, Τιμητικός Τόμος Καθηγητή Παναγιώτη Ι. Κανελλόπουλου, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2015, σελ. 887 – 932.
Newsroom, Δημοσιονομική χαλάρωση στην Ευρώπη και το 2021, νέο Σύμφωνο Σταθερότητας στη συνέχεια, BUSINESS DAILY, 2021. Διαθέσιμο σε https://www.businessdaily.gr/oikonomia/25864_dimosionomiki-halarosi-stin-eyropi-kai-2021-neo-symfono-statherotitas-sti-syneheia