Γράφει ο Δημήτριος Κανδηλάπτης
Εισαγωγή
Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα στην επικράτεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης τα τελευταία χρόνια, είναι υπεύθυνα για την δημιουργία ενός ερωτήματος: Μπορούν οι υπάρχουσες θεωρίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης να εφαρμοστούν στην πράξη, με βάση τις επιπτώσεις των γεγονότων αυτών; Τα τελευταία χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση βίωσε δύο μείζονες κρίσεις. Αρχικά, την οικονομική, η οποία ξεκίνησε το 2009, πλήττοντας βασικές αξίες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και έξι χρόνια αργότερα την μεταναστευτική. Ο πεσιμιστικός χαρακτήρας του θεωρητικού μοντέλου του Μετα-λειτουργισμού (Postfunctionalism) ήταν ο βασικός λόγος που οδήγησε στη σύνδεση αυτής της συγκεκριμένης θεωρίας με αυτές τις κρίσεις. Το άρθρο αυτό, θα επικεντρωθεί στην πρώτη, χρονικά, κρίση, την οικονομική. Πιο συγκεκριμένα, θα προσφέρει μια εισαγωγή στην θεωρία του Μετα-Λειτουργισμού, έτσι ώστε το δεύτερο μέρος της ανάλυσης, που θα ακολουθήσει στο επόμενο άρθρο, να αφορά την εξέταση της εφαρμογής της θεωρίας κατά την περίοδο των διαπραγματεύσεων μεταξύ της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ και της ΕΕ το 2015.
Μετα-λειτουργισμός
Ο Μετα-Λειτουργισμός (Postfunctionalism), είναι η τελευταία, χρονικά, θεωρία που επιχειρεί να εξηγήσει τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οι προηγούμενες θεωρητικές σχολές που επιχείρησαν το ίδιο είναι: o Διακυβερνητισμός (Intergovernmentalism), o Yπερεθνικισμός (Supranationalism) και ο Κονστρουκτιβισμός (Constructivism). Η θεωρία του Μετα-Λειτουργισμού, καθιερώθηκε το 2009 από τους Liebset Hooghe και Gary Marks, εισάγοντας πολλά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά στη συζήτηση για την διαδικασία ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή η συγκεκριμένη θεωρία, όπως ορίζεται από τους δύο ιδρυτές της, επικεντρώνεται στην διατήρηση του αισθήματος της εθνικής κυριαρχίας του λαού σε κάθε κράτος-μέλος της ΕΕ. Επιπρόσθετα, ο Μετα-Λειτουργισμός υποστηρίζει ότι το αίσθημα εθνικής κυριαρχίας σε συνδυασμό με ην πολιτικοποίηση της διαδικασίας ολοκλήρωσης μπορούν να ευθύνονται για τη δημιουργία εμποδίων στην ευρύτερη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης.
Πιο συγκεκριμένα, η θεωρία του Hooghe και Marks εξηγεί τα όρια της ευρωπαϊκής ενοποίησης ως προς τη μείωση της εθνικής κυριαρχίας. Όσον αφορά το τελευταίο, η πολιτικοποίηση αυξάνεται όταν τα αποτελέσματα της ολοκλήρωσης επηρεάζουν αρνητικά το αίσθημα εθνικής κυριαρχίας των ανθρώπων σε μια χώρα. Ωστόσο, η πολιτικοποίηση δεν έχει αναπόφευκτη φύση. Οι πολιτικοί παράγοντες, οι οποίοι αντιλαμβάνονται δυνατότητες εκλογικής εκμετάλλευσης στην ανάδειξη μιας πολιτικοποιημένης θέσης, επιλέγουν να τονίσουν τη σημασία της στο πολιτικό διάλογο. Συνήθως, ριζοσπαστικά κόμματα επιλέγουν να πολιτικοποιήσουν το θέμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης για να αυξήσουν το ποσοστό τους στις εκλογές. Αντίθετα, τα κόμματα της κεντροαριστεράς και της κεντροδεξιάς θεωρούν την εμβάθυνση των πολιτικών ενοποίησης εντός της Ένωσης ως δικό τους έργο.
H σημασία της Πολιτικοποίησης για τον Μετα-λειτουργισμό
Η πολιτικοποίηση είναι ένα ουσιώδες στοιχείο για αυτήν τη θεωρία, καθώς πιστεύεται ότι ενισχύει τα ευρωσκεπτιστικά κόμματα. Η ανάδειξη, στην πολιτική ατζέντα, θεμάτων, τα οποία ενισχύουν την κριτική και την εναντίωση στην ΕΕ, μειώνει την υποστήριξη για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Είναι εύκολο να κατανοηθεί ότι η Μετα-Λειτουργική θεωρία έχει στο επίκεντρο της την εσωτερική πολιτική και αναβαθμίζει το ρόλο των κομμάτων και των ιδεολογιών τους. Επιπλέον, επικεντρώνεται, επίσης, στις θεσμικές επιλογές της εσωτερικής πολιτικής, όπως για παράδειγμα εκλογές και πιθανά δημοψηφίσματα. Τα δημοψηφίσματα και τα δυνατά ευρωσκεπτικιστικά κόμματα θεωρούνται εχθροί της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, με τα πρώτα να είναι θεωρητικά το αποκορύφωμα της πολιτικοποίησης. Τα δημοψηφίσματα και το πιθανό αρνητικό αποτέλεσμά τους μπορούν να περιορίσουν τον χώρο για μεταρρυθμίσεις και συζητήσεις μεταξύ μιας κυβέρνησης και των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων. Σχετικά με τις διαπραγματεύσεις που διεξάγονται μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κρατών, η Μετα-Λειτουργική Θεωρία υποστηρίζει ότι τα εθνικά κόμματα που βρίσκονται στην κυβέρνηση είναι οι βασικοί παίκτες της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, καθώς η ιδεολογία και οι προτιμήσεις τους μπορούν να καθοδηγήσουν τα αποτελέσματα των συζητήσεων. Οι άνθρωποι και οι κυβερνήσεις, που τους εκπροσωπούν έχουν την τάση να επιθυμούν τα συμφέροντα του δικού τους κράτους, παρά ενός άλλου. Παρόλο που αυτό είναι μια πραγματικότητα, δεν οδηγεί απαραίτητα σε σύγκρουση. Οι δύο κυρίαρχοι παράγοντες που αυξάνουν τις εντάσεις είναι, αρχικά, η σημασία της εντάσεως και επίσης οι πολιτικοί φορείς πρέπει να χρησιμοποιούν αυτήν την ένταση στον πολιτικό διάλογο.
Όλα αυτά τα στοιχεία, καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι σύμφωνα με τον Μετα-Λειτουργισμό, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν φιλοευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις είναι στην κυβέρνηση, εάν δεν υπάρχουν δυνατά ευρωσκεπτικιστικά κόμματα και αν η δυνατότητα για διεξαγωγή ενός αμφιλεγόμενου δημοψηφίσματος είναι χαμηλή. Για να συνοψίσουμε, ο Μετα-Λειτουργισμός είναι μια θεωρία που πιστεύει ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι μια διαδικασία σύγκρουσης που μπορεί να προωθήσει όχι μόνο οικονομικές αλλά και πολιτιστικές διαφορές και στη χειρότερη περίπτωση μπορεί να είναι υπεύθυνη για αποδόμηση. Η θεωρία, έφτασε στην κορύφωσή της και ενέπνευσε πολλούς ερευνητές για τη δυνατότητα εφαρμογής της στην πράξη κατά τη διάρκεια της κρίσης του ευρώ.
Οικονομική κρίση και Μετα-λειτουργισμός
Η κρίση του ευρώ ήταν η πρώτη οριζόντια κρίση που αντιμετώπισε η Ευρωπαϊκή Ένωση και προκάλεσε προκλήσεις σε όλη την πρόοδο της ευρωπαϊκής ενοποίησης που είχε συμβεί μέχρι τότε. Είναι αδιαμφισβήτητο, το γεγονός ότι η κρίση του ευρώ, η οποία ξεκίνησε το 2009, ενεργοποίησε όλα τα στοιχεία του Μετα-Λειτουργισμού. Για πρώτη φορά από τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι αρνητικές αντιδράσεις της ενοποίησης ήταν τόσο εμφανείς από τα μέτρα λιτότητας που επιβλήθηκαν στις χώρες με οικονομικά ελλείμματα.
Επιπλέον, λόγω των οικονομικών δυσκολιών που αντιμετώπισαν οι άνθρωποι, η Ευρωπαϊκή Ένωση πολιτικοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό και ήταν η κορυφαία προτεραιότητα για τα κόμματα στην ημερήσια διάταξή, ενώ πολλοί ευρωσκεπτικιστές ηγέτες εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση και κατάφεραν να αυξήσουν τα ποσοστά των κομμάτων τους.
Σύμφωνα με τον Μετα-Λειτουργισμό, η μόνη δυνατή λύση για να αποφευχθεί η διάλυση της ΕΕ κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης ήταν η διαμόρφωση φιλικών προς την ΕΕ κυβερνήσεων και η περιοριστική δυνατότητα διεξαγωγής δημοψηφισμάτων. Και τα δύο επιτεύχθηκαν μέχρι το 2015, όπου στην Ελλάδα εκλέχθηκε η κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ. Η κυβέρνηση του Αλέξη Τσίπρα, ήταν η πρώτη κυβέρνηση στην ΕΕ, όπου είχε εκλεχθεί με την εντολή να εναντιωθεί στις πολιτικές της ΕΕ. Η εφαρμογή του Μετα-Λειτουργισμού, στις διαπραγματεύσεις μεταξύ του ΣΥΡΙΖΑ και της ΕΕ, θα λάβει χώρα στο επόμενο άρθρο.
Επίλογος
Συνοψίζοντας, η τελευταία, χρονικά, θεωρία της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, ο Μετα-Λειτουργισμός, δίνει έμφαση στον περιορισμό της διαδικασίας της ενοποίησης, που προκύπτει από την μείωση του συναισθήματος της εθνικής κυριαρχίας των λαών των κρατών-μελών. Η συγκεκριμένη σχολή σκέψης, προσδίδει διευρυμένο ρόλο στα εσωτερικά πολιτικά μέσα, ενώ θεωρεί ότι τα κόμματα και οι ιδέες τους είναι αυτές που καθορίζουν την πορεία τη Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η σημασία του Μετα-Λειτουργισμόυ αυξήθηκε στην διάρκεια την οικονομικής κρίσης, όπου οι αρνητικές συνέπειες της ολοκλήρωσης, μέσω των μέτρων λιτότητας, ήταν εμφανές. Επιπρόσθετα, όλα τα χαρακτηριστικά της θεωρίας έκαναν την εμφάνιση τους στις χώρες με τα οικονομικά ελλείματα.
Βιβλιογραφία:
Kriesi, H. (2016). ‘The Politicization of European Integration’, JCMS: Journal of
Common Market Studies, 54: 32– 47.
Hooghe, L., & Marks, G. (2009). ‘A Postfunctionalist Theory of European Integration: From Permissive Consensus to Constraining Dissensus’, British Journal of Political Science, 39(1), 1-23. doi:10.1017/S0007123408000409
Hooghe L. & Marks G. (2019). ‘Grand theories of European integration in the twentyfirst century’, Journal of European Public Policy, 26:8, 1113-1133,
doi:10.1080/13501763.2019.1569711
Leuffen, D., Rittberger, B., Schimmelfennig, F. (2022). Integration and Differentiation in the European Union: Theory and Policies, Springer Nature.
Schimmelfennig, F. (2017). ‘Theorising crisis in European integration. In: D. Dinan,
N.Nugent & W.E. Paterson (eds.), The European Union in Crisis (pp.316-336),
Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan
Schimmelfennig, F. (2018). European integration (theory) in times of crisis. A
comparison of the euro and Schengen crises’, Journal of European Public Policy, 25:7, 969-989.
Πηγή φωτογραφίας: https://fortune.com/