Γράφει ο Έκτορας Καμάρης
Ο Αριστίντ Μπριάν (1862-1932) ήταν Γάλλος διπλωμάτης και πολιτικός με σημαντική συμβολή στην ευρωπαϊκή ιδέα. Από το 1906 ως το τέλος της ζωής του είχε αναλάβει το πρωθυπουργικό αξίωμα έντεκα φορές, ενώ υπηρέτησε στα υπουργεία, άλλες είκοσι έξι. Η σημαντικότητά του αναδεικνύεται και από το γεγονός ότι το 1926 έλαβε το Νόμπελ ειρήνης μαζί με τον Γερμανό ομόλογό του Στρέσεμαν (Σταυροπόδης, 2020), λόγω της συνθήκης του Λοκάρνο (1925) με την οποία η Γερμανία έγινε μέλος της Κοινωνίας των Εθνών (εφεξής ΚτΕ) τον επόμενο χρόνο και αναγνώρισε τα σύνορα με την Γαλλία, όπως διαμορφώθηκαν από τη συνθήκη των Βερσαλλιών (1919). Η παραπάνω συμφωνία, σε συνδυασμό με το σύμφωνο «Kellogg – Briand» (1928) (Κόκκινος, 2007, σσ. 240 – 241), υπό την αιγίδα της ΚτΕ, δημιούργησαν ένα κλίμα ειρήνης, συνεργασίας και ευημερίας μεταξύ των κρατών.
Το λεγόμενο «Κλίμα Λοκάρνο», θα οδηγούσε τον Μπριάν να εκφράσει στη δέκατη ολομέλεια της ΚτΕ, στις 5 Σεπτεμβρίου 1929, την ανάγκη για συνομοσπονδιακή οργάνωση των λαών της Ευρώπης. Λίγους μήνες μετά, την 1η Μαΐου 1930 ανακοίνωσε το «Μνημόνιο για την οργάνωση της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας» ως συνέχεια της προηγούμενης ανακοίνωσης. Ωστόσο, στην πράξη η ιδέα αυτή του συνοσπονδιακού δεσμού μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών – μελών της ΚτΕ δεν υλοποιήθηκε ποτέ, λόγω ανυπέρβλητων εμποδίων και αντιθέσεων.
Στις 5 Σεπτεμβρίου 1929, στη δέκατη ολομέλεια της ΚτΕ στη Γενεύη, ο Μπριάν, πρότεινε για πρώτη φορά την συνομοσπονδία και την συλλογική ασφάλεια μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Η χρονική συγκυρία, δεν ήταν τυχαία, καθώς μέσα στα δέκα χρόνια από την ίδρυση της ΚτΕ είχε δημιουργηθεί ένα κλίμα αυτοπεποίθησης ως προς την παγκόσμια ειρήνη, το οποίο έπρεπε να διασφαλιστεί. Ο συνομοσπονδιακός δεσμός που οραματιζόταν ο Γάλλος υπουργός εξωτερικών, θα αποτελούσε το όργανο για την επίτευξη της ομόνοιας και την επίλυση των προβλημάτων με ειρηνικά μέσα. Το άρθρο 8 της ΚτΕ για τη μείωση των εξοπλισμών, καθώς και τα υπόλοιπα επιτεύγματα της δεκαετίας του 1920 θα διασφαλίζονταν μέσω της αλληλοκατανόησης και της καλής θέλησης που θα υπήρχε στα ευρωπαϊκά κράτη. Από την ομιλία αυτή, είχε γίνει σαφής η φύση της ευρωπαϊκής ενοποίησης που επεδίωκε ο Μπριάν. Θα είχε ως αφετηρία την οικονομική συνεργασία των μελών της, ενώ στη συνέχεια, η δράση της θα επεκτεινόταν σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα (Κόκκινος, 2007, σ. 241). Εκτενέστατη ήταν η χρήση των όρων «αλληλεγγύη», «επίβλεψη» και «συμπόρευση» για τις λειτουργίες της συνομοσπονδιακής ένωσης. Τέλος, προκειμένου να προλάβει πιθανές ενστάσεις, ο Γάλλος πολιτικός ξεκαθάρισε πως η συμμετοχή στην ένωση δεν θα στερούσε την εθνική κυριαρχία στα μέλη. Το πλαίσιο λειτουργίας θα συζητούταν σε επόμενη συνεδρίαση (Elisha, 1965, σσ. 220 – 223).
Τον Μάιο του 1930, στον απόηχο του οικονομικού κραχ των ΗΠΑ, ο Αριστίντ Μπριάν ανακοίνωσε το «Μνημόνιο για την οργάνωση της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας», το οποίο είχε συντάξει σε συνεργασία με τον Γάλλο ποιητή και διπλωμάτη Αλέξις Λεζέρ. Το μνημόνιο αυτό χωριζόταν σε τρείς άξονες: την ιδεολογία, το θεσμικό πλαίσιο και τις αρχές πάνω στις οποίες θα εξελισσόταν η ένωση (Κόκκινος, 2007, σσ. 241 -242). Ως προς το ιδεολογικό σκέλος, ο Μπριάν ανέφερε πως η Ευρώπη θα έπρεπε να εκλαμβάνεται ως ένα οργανικό σύνολο, καθώς τα έθνη της μοιράζονται την ίδια ιστορία. Προκειμένου να πραγματοποιηθεί αυτή η ιδέα, απαραίτητη ήταν η ειρηνική διευθέτηση των ζητημάτων μεταξύ των κρατών (Briand, 1930, σ. 11).
Ως προς την οργάνωση της συνομοσπονδίας, ο Γάλλος πολιτικός αποσαφήνισε το θεσμικό πλαίσιο μέσα από το οποίο θα λειτουργούσε η ενωμένη Ευρώπη. Αυτό θα απαρτιζόταν από το ευρωπαϊκό συμβούλιο, την πολιτική επιτροπή και τη γραμματεία. Το συμβούλιο θα ήταν το κύριο αντιπροσωπευτικό όργανο των είκοσι εφτά κρατών μελών της συνομοσπονδιακής ένωσης. Οι αντιπρόσωποι θα λειτουργούσαν ως το διευθυντήριο της ένωσης, υπό το πρίσμα πάντα της ΚτΕ. Ο δεύτερος θεσμός, ήταν μια κλειστή μόνιμη πολιτική επιτροπή που θα ασκούσε την εκτελεστική εξουσία. Παρόλο που, ο αριθμός των μελών της θα ήταν περιορισμένος, αυτά θα μπορούσαν να καλέσουν κατά την διαβούλευση ορισμένων ζητημάτων και εκπροσώπους τρίτων χωρών. Και στα δύο σώματα, η προεδρία θα ήταν ενιαύσια, ώστε να υπάρχει ισορροπία αναφορικά με την επιρροή που θα ασκούταν. Το τρίτο θεσμικό όργανο, η γραμματεία, αποσκοπούσε στη διευκόλυνση των διοικητικών καθηκόντων, των προέδρων των δύο προαναφερθέντων σωμάτων, της επικοινωνίας ανάμεσα στις κυβερνήσεις των συμβαλλόμενων κρατών και στην εκπόνηση των συνελεύσεων. Σε όλους αυτούς τους θεσμούς, ο τρόπος εκλογής, οι εξουσίες, οι διακλαδώσεις τους και η προεδρία, σχεδιαζόταν να οριστικοποιηθούν σε μεταγενέστερη σύνοδο (Briand, 1930, σσ. 11 -12).
Ο τρίτος άξονας του μνημονίου του Μπριάν, αφορούσε κάτι πιο περίπλοκο. Επρόκειτο για την ίδια την υπόσταση της ένωσης, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο αυτή θα εξελισσόταν. Η σκέψη του Μπριάν ως προς αυτό το θέμα, έχει ως αφετηρία την εξάρτηση των οικονομικών ζητημάτων από τα πολιτικά. Αυτό σήμαινε πως η οικονομική διάσταση της ένωσης, προϋπέθετε πως τα λιγότερο ισχυρά κράτη μέλη, δεν θα κυριαρχούνταν οικονομικά από τις μεγάλες βιομηχανικές δυνάμεις. Η πολιτική της συνομοσπονδίας λοιπόν, θα έπρεπε να λειτουργεί με γνώμονα τον συνδυασμό του κοινού συμφέροντος και της φιλελεύθερης οικονομίας. Μια άλλη βασική αρχή που διατύπωσε ο Γάλλος υπουργός εξωτερικών ήταν η ελαστικότητα που θα έπρεπε να υπάρχει στην πολιτική ένωση των κρατών. Το ζητούμενο ήταν η διατήρηση της κυριαρχίας των κρατών όπως έχει αναφερθεί και στην ομιλία του 1929. Σε αυτό το σημείο του μνημονίου έγινε αναφορά στη συμφωνία του Λοκάρνο (1925), η οποία θα έπρεπε να επεκταθεί ως πρότυπο και στις σχέσεις μεταξύ των υπόλοιπων ευρωπαϊκών κρατών. Τέλος, ο Μπριάν θεώρησε πως η σύγκλιση των οικονομικών συστημάτων των κρατών – μελών, υπό την επίβλεψη των θεσμικών οργάνων της ένωσης ήταν απαραίτητες για την οργάνωση της ευρωπαϊκής οικονομίας στο σύνολό της. Αυτό σήμαινε για παράδειγμα τη σύσταση κοινής ευρωπαϊκής αγοράς, η οποία θα συντελούσε στην αύξηση του βιοτικού επιπέδου όλων των συμβαλλόμενων χωρών στο μέγιστο δυνατό (Briand, 1930, σσ. 12 – 13).
Και στους δύο παραπάνω άξονες, προτάθηκε να συνεχιστεί η συζήτηση σε μελλοντικές συνόδους για τη διευθέτηση των τεχνικών ζητημάτων της λειτουργίας τους. Ένα άλλο θέμα που ο Μπριάν πρότεινε να συζητηθεί σε μελλοντική συνάντηση είτε υπό την ΚτΕ, είτε υπό την συνομοσπονδία των ευρωπαϊκών κρατών, ήταν η πρακτική εφαρμογή της ένωσης σε τομείς όπως η οικονομία, οι υποδομές, η υγεία, η γραφειοκρατία και οι επιστήμες. Στόχος της συνεργασίας των μελών σε αυτούς τους τομείς ήταν η συνοχή τους μέσω της μετρίασης των ανισοτήτων. Τέλος, προτείνεται να συζητηθεί και ο τρόπος με τον οποίο θα αναπτύσσονταν οι σχέσεις της ένωσης με τρίτες χώρες. Ο ομιλητής σε αυτό το σημείο ανέφερε πως δεν υπήρχε καταλληλότερη στιγμή από εκείνη για την υλοποίηση αυτής της διακρατικής οντότητας, η οποία θα έδινε λύσεις σε πολλά από τα προβλήματα που ταλάνιζαν την Ευρώπη (Briand, 1930, σσ. 13 – 14). Οι προσδοκίες του όμως, γρήγορα διαψεύστηκαν και η συζήτηση γύρω από την ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν θα συνεχιζόταν.
Όσο καλή ήταν η συγκυρία του Λοκάρνο στα μέσα της δεκαετίας του 1920 για τη σύγκλιση των σχέσεων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, τόσο καταστροφική ήταν η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929. Οι συνέπειες του Κράχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης έφθασαν στην Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Επηρέασαν όχι μόνο την οικονομική, αλλά και την πολιτική κατάσταση των Ευρωπαίων. Εξάλλου, οι πληγές από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν είχαν ακόμη επουλωθεί στη «γηραιά ήπειρο». Μάλιστα, το σύστημα του οικονομικού προστατευτισμού που ακολούθησαν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, αποτέλεσε πρόσφορο έδαφος για την έξαρση του εθνικισμού. Εν τέλει, ο σκεπτικισμός απέναντι στην ευρωπαϊκή ενοποίηση κυριάρχησε σε μεγάλα κράτη όπως η Μεγάλη Βρετανία που αντιμετώπιζαν το μνημόνιο του Μπριάν ως απειλή για την εθνική τους κυριαρχία. (European Parliament, 2018) Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέψουμε το γεγονός ότι οι πολέμιοι του Μπριάν, θεωρούσαν πως η συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων δεν έπρεπε να επεκταθεί πέραν του οικονομικού επιπέδου, καθώς φοβόντουσαν ότι θα υποβάθμιζε τον ρόλο της ΚτΕ (Κόκκινος, 2007, σ. 242). Ως αποτέλεσμα, οι συζητήσεις και η συνεργασία μεταξύ των κρατών πάγωσαν. Ο Αριστίντ Μπριάν απεβίωσε στις 7 Μαρτίου 1932 (Σταυροπόδης, 2020) και μαζί με αυτόν έσβησαν και οι προσδοκίες που είχε περί ευρωπαϊκής ενοποίησης κατά τον Μεσοπόλεμο.
Συμπερασματικά, το όραμα του Μπριάν, αν και δεν έχει μελετηθεί αρκετά, έχει ιδιαίτερη σημασία. Παρόλο που δεν εφαρμόστηκαν στην πράξη, οι ιδέες του Γάλλου πολιτικού δεν υστερούσαν σε ποιότητα από αυτές που οδήγησαν στην ευρωπαϊκή ενοποίηση μεταπολεμικά. Τουναντίον, αποτέλεσαν έμπνευση για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας και μετέπειτα Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, οι ιδέες του Μπριάν και των ομοϊδεατών του ήταν βαθιά ριζωμένες στον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Τέλος, η μελέτη της περίπτωσης του Μνημονίου του 1930 είναι μια υπενθύμιση πως η πορεία για μια ενωμένη και ειρηνική Ευρώπη δεν αποτελεί μία γραμμική πρόοδο, αλλά αντιμετωπίζει τις προκλήσεις των εκάστοτε ιστορικών συνθηκών.
Βιβλιογραφία / Πηγές
Κόκκινος, Γ. (2007). Σπερματικές μορφές της ευρωπαϊκής ενοποίησης: ιδέες και θεσμικές πρωτοβουλίες στην πορεία για μια εναλλακτική ευρωπαϊκή πολιτική ουτοπία. Στο Γ. Κόκκινος, Πρίσματα ευρωπαϊκής ιστορίας (σσ. 209 – 262). ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ.
Σταυροπόδης, Μ. (2020, Μάρτιος 7). offlinepost.gr. Ανάκτηση από offlinepost.gr: https://www.offlinepost.gr/2020/03/07/in-memoriam-%CE%B1%CF%81%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AF%CE%BD%CF%84-%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%AC%CE%BD/
Briand, A. (1930). EN-N-B-0014-Memorandum.pdf. Ανάκτηση από europarl.europa.eu: https://www.europarl.europa.eu/100books/file/EN-N-B-0014-Memorandum.pdf
European Parliament. (2018). The 100 Books. Ανάκτηση από Memorandum on the organization of a regime of European federal union: https://www.europarl.europa.eu/100books/en/detail/14/memorandum-on-the organization-of-a-regime-of-european-federal-union?edition=en
Elisha, A. (1965). Aristide Briand : discours et écrits de politique étrangére: la paix, lʹunion européenne, la Société des Nations. Paris: Plon.
Εικόνα εξώφυλλου
Manuel, H. (χ.χ.). Public domain. Ανάκτηση από Wikimedia Commons: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/9c/Aristide_Briand.png/719px-Aristide_Briand.png