Γράφει ο Κωνσταντίνος Ταξιάρχης Μπόνης
Είναι αναντίρρητο το γεγονός ότι οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις διέπονται, κυρίως, από μακροχρόνιο μίσος και εμπάθεια. Εύκολα κανείς διατείνεται πως η εχθρότητα αυτή ανάγεται σε ιστορικά αίτια, τόσο στην Επανάσταση του ’21, που τερμάτισε την μακρόχρονη σκλαβιά των Ελλήνων από τους Οθωμανούς, όσο και στη «Μεγάλη Ιδέα», αλυτρωτικό κίνημα που τόνωνε περαιτέρω το ελληνικό φρόνημα την ίδια περίοδο. Οι διμερείς σχέσεις αποκαταστάθηκαν σε μεγάλο βαθμό προς το 1930 με το Σύμφωνο φιλίας Βενιζέλου-Κεμάλ, που δημιουργούσε γεωπολιτικά συμφέροντα για αμφότερες τις χώρες στα Βαλκάνια. Ωστόσο, η αλλαγή ισορροπιών μετά τον Β’ Παγκόσμιο αλλά και η προβληματική του Κυπριακού περιέπλεξαν το status quo, με την Τουρκία να γίνεται όλο και πιο ρεβιζιονιστική και τις βλέψεις της να ξεπερνάνε κάθε όριο λογικής. Έτσι, μέσω του παρόντος πονήματος θα εξεταστούν αμφότερες οι πλευρές και τα νομικά επιχειρήματα για την πλήρη εύρεση της αληθείας.
Αρχικά, όταν κάνουμε λόγο για τις ελληνοτουρκικές διαφορές πρέπει οπωσδήποτε να αποσαφηνίσουμε ποιες είναι αυτές, καθώς συνιστούν μία ευρεία γκάμα, από τις θαλάσσιες ζώνες και το ζήτημα του εναερίου χώρου έως το πρόβλημα των μειονοτήτων, ακόμα και τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου στο NATO. Ωστόσο, λόγω αντικειμενικών δυσκολιών δεν μπορούμε να τις αναλύσουμε όλες και για αυτό θα αναλύσουμε τις κυριότερες. Η Ελλάδα, πάγια, από τις απαρχές του τουρκικού αναθεωρητισμού το 1973, επιμένει ότι η μοναδική θαλάσσια διαφορά έγκειται στην οριοθέτηση της Αιγιακής υφαλοκρηπίδας και στην εν δυνάμει οριοθέτηση ΑΟΖ με την Τουρκία, αν και εφόσον καταστεί αυτό δυνατό. Από την άλλη, η Τουρκία, δεν κάνει λόγο για διαφορά αλλά για διαφορές οι οποίες κατά κύριο λόγο είναι: α) οι θαλάσσιες ζώνες και συγκεκριμένα το εύρος των χωρικών υδάτων και η προβληματική της υφαλοκρηπίδας, β) ζητήματα που αφορούν τον εναέριο χώρο, με σπουδαιότερο τα 10ν.μ. στον ελληνικό εναέριο χώρο, και γ) τοκαθεστώς αποστρατικοποίησης των νησιών, σε συνδυασμό βέβαια με τις «γκρίζες ζώνες» του Αιγαίου.
Αιγιαλίτιδα Ζώνη:
Ξεκινώντας από το ζήτημα των θαλασσίων ζωνών, πρώτο μέλημα είναι η εξέταση της διαφοράς γύρω από την αιγιαλίτιδα ζώνη. Η αιγιαλίτιδα (ή αλλιώς χωρικά ύδατα) είναι η θαλάσσια περιοχή που περικλείει τις ακτές του κάθε κράτους, συμπεριληφθέντων των όρμων, των στενών και των κόλπων. Κάθε κράτος ασκεί αποκλειστική κυριαρχία στην αιγιαλίτιδα, δηλαδή στην επιφάνεια, στην υγρή στήλη, στο βυθό και στο υπέδαφός της. Άρα εν ολίγοις, η αιγιαλίτιδα θεωρείται επικράτεια του παράκτιου κράτους, όπως το χερσαίο έδαφος και ο εθνικός εναέριος χώρος. Το εύρος της, όμως, είναι αυτό που αποτελεί μήλον της έριδος. Η Ελλάδα, διατείνεται ότι μπορεί να την επεκτείνει στα 12 ναυτικά μίλια από τις γραμμές βάσεις ενώ η Τουρκία προβάλει «casus belli», αξιώνοντας μόνο 6 ν.μ.
Αρχικά, το «casus belli» απαγορεύεται, αφού αποτελεί βία ή η απειλή χρήσης βίας κατά το άρθρο 2(4) του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ, αλλά και αντιτίθεται στις αρχές της καλής πίστης και γειτονίας. Ακόμα και να μην προβλεπόταν τέτοια παράβαση, τι είδους αφορμή πολέμου αποτελεί η άσκηση ενός φυσικού (inherent) δικαιώματος από μεριάς ενός κράτος; Η Ελλάδα, είναι η μοναδική παγκοσμίως από τις 168 χώρες συμβαλλόμενα μέρη της UNCLOS που ευνοείται από τη γεωγραφία και όμως εντέλει δεν έχει ασκήσει το νομικό δικαίωμα επέκτασης της αιγιαλίτιδας. Αυτό το αντικειμενικό γεγονός από μόνο του θα έπρεπε να μας προβληματίζει.
Έπειτα, η Τουρκία θεωρεί ότι δεν δεσμεύεται από μία συνθήκη που δεν υπέγραψε, ούτε επικύρωσε ποτέ. Άρα το άρθρο 3 της UNCLOS, που αναφέρεται στα όρια των χωρικών υδάτων δεν θεωρείται δεσμευτικό για την Τουρκία. Ωστόσο, υπενθυμίζεται, ότι η UNCLOS αποτελεί και εθιμικό δίκαιο άρα παράγει δεσμευτικά αποτελέσματα για όλη τη διεθνή κοινότητα, μηδενός εξαιρεμένου. Στο σημείο αυτό η Τουρκία προβάλλει τεχνηέντως το επιχείρημα του «επίμονου αντιρρησία». Ο επίμονος αντιρρησίας κατόπιν διατύπωσης εθιμικού κανόνος αντιτίθεται σ’ αυτόν, κατ΄ εξαίρεση της υποχρεωτικότητάς του. Παρόλ’ αυτά, δεν είναι δυνατόν η Τουρκία να αντιτίθεται σε ένα έθιμο, την ίδια στιγμή που το έχει ασκήσει στην Ανατολική Μεσόγειο και στην Μαύρη Θάλασσα. Εκτός από το θεσμό του επίμονου αντιρρησία υπάρχει και η επιλεκτική του εκδοχή; Να σημειωθεί, εδώ, ότι η Τουρκία μεθοδευμένα προσπάθησε μέσω της επιτροπής που συμμετείχε στην UNCLOS, να δημιουργήσει «fait accompli» στο Αιγαίο, εξαιρώντας το από τον κανόνα των 12 ν.μ., κάτι που τελικά απέτυχε λόγω αντιδράσεων από μερίδα κρατών. Το γεγονός αυτό δείχνει πόσο αδύναμοι είναι οι τουρκικοί ισχυρισμοί και ποια η νομική στάση της διεθνούς κοινότητας απέναντι τους.
Επιπρόσθετα, το τουρκικό επιχείρημα περί παρακώλησης της διεθνούς ναυσιπλοΐας από πιθανή επέκταση της αιγιαλίτιδας είναι έτι περαιτέρω σαθρό. Η Τουρκία αγνοεί ή προτιμά να αγνοεί τον εθιμικό θεσμό της αβλαβούς διέλευσης, που δρα ως αντίβαρο μεταξύ της κρατικής κυριαρχίας και της ελευθεροπλοΐας. Κάθε κράτος, αφού πληροί τις απαραίτητες προϋποθέσεις διέρχεται μέσω των αλλοδαπών χωρικών υδάτων χωρίς να απαιτείται ενημέρωση του παράκτιου κράτους. Έτσι, η απόλυτη κυριαρχία επιδέχεται περιορισμών και συνάμα δεν υπάρχει εργαλειοποίηση του Διεθνούς Δικαίου. Ούτε ισχύει το ότι η Ελλάδα κάνει «κατάχρηση δικαιώματος» αναφορικά με μία δυνητική επέκταση των χωρικών υδάτων. Η Τουρκία, θα δυσκολευόταν να αποδείξει κάτι τέτοιο, μίας και υπάρχει η προαναφερθείσα δικλείδα της «αβλαβούς διέλευσης» αλλά και επειδή ποτέ και πουθενά στη νομολογία του Διεθνούς Δικαίου, κανένας δικαιοδοτικός μηχανισμός επίλυσης διαφορών, δεν έχει εντοπίσει σε καμία υπόθεση την επονομαζόμενη κατάχρηση δικαιώματος.
Παράλληλα, ο ισχυρισμός της Τουρκίας ότι το Αιγαίο είναι ειδική περίπτωση και συνεπώς η επέκταση της αιγιαλίτιδας προαπαιτεί διαπραγμάτευση είναι η μισή αλήθεια. Πράγματι, το Αιγαίο αποτελεί «κλειστή-ημίκλειστη θάλασσα». Όντως, εκτός από το άρθρο 3, υπάρχει και το άρθρο 15 της UNCLOS, που αναφέρεται ρητά στην υποχρέωση συνεννόησης 2 παρακείμενων ή αντικείμενων χωρών ακόμα και για την επέκταση της αιγιαλίτιδάς, με ορισμένες εξαιρέσεις. Μπορεί να μην είμαστε δικαστές στο ΔΔΧ αλλά η Ελλάδα δεν ανήκει σε αυτές τις εξαιρέσεις. Παρά ταύτα, και πάλι η Τουρκία έχει ηθελημένως διαστρεβλώσει την νομική αλήθεια. Δεν γίνεται αναφορά στο άρθρο 123 που αναφέρεται στην συνεργασία κρατών σε κλειστές/ημίκλειστες θάλασσες. Γιατί όμως δεν το μνημονεύει; Η απάντηση ευρίσκεται σε μία λεπτή απόχρωση του ιδίου του άρθρου, που προτρέπει την συνεργασία και δεν την καθιστά υποχρεωτική, λόγω της χρήσης του modal verb «should», όχι του «must». Ας μην ξεχνάμε βέβαια και κάτι ακόμα: η διεθνή πρακτική υποδηλώνει ότι υπάρχουνε και άλλες «κλειστές ή ημίκλειστες θάλασσες», στις οποίες τα συνορεύοντα κράτη έχουν επεκτείνει τα χωρικά τους ύδατα στα 12 ν.μ. χωρίς απειλές. Οι περιπτώσεις της Βορείου και της Μαύρης Θαλάσσης αλλά και τα στενά του Hormuz, δια μέσω των οποίων διακινείται περίπου το 50% της παγκόσμιας πετρελαϊκής παραγωγής, αποτελούν αδιάσειστες αποδείξεις.
Τέλος, οι τουρκικές απόψεις περί απώλειας του δικαιώματος επέκτασης της αιγιαλίτιδας λόγω καθυστέρησης της ελληνικής πλευράς στο να το ασκήσει, και πάλι δεν βρίσκουν έρεισμα στο Διεθνές Δίκαιο. Όπου χρειάστηκε χρονικός προσδιορισμός, αυτός αναφερόταν ρητώς και κατανοητώς από την ίδια την Σύμβαση του Montego Bay. Άρα, η καθυστέρηση της Ελλάδας δεν συνεπάγεται καμία αποδοχή των τουρκικών θέσεων. Ένα φυσικό δικαίωμα ποτέ δεν απεμπολείται και νομικά η διεθνής κοινότητα τάσσεται αναφανδόν υπέρ της άσκησής του. Άλλωστε, η Ελλάδα στον κυρωτικό νόμο της UNCLOS και πιο συγκεκριμένα στο δεύτερο άρθρο του εν λόγω νόμου επιφυλάσσεται να επεκτείνει την αιγιαλίτιδα της «σε οποιονδήποτε χρόνο».
Καταληκτικά, η Ελλάδα μπορεί οποτεδήποτε να προέβη σε επέκταση της αιγιαλίτιδας της, μιας και καλύπτεται, τουλάχιστον νομικώς. Η απόφαση που θα ληφθεί, ωστόσο, είναι κυρίως πολιτική και άρα χρειάζεται σοβαρή και συγκροτημένη σκέψη από πλευράς της ελληνικής άρχουσας τάξης, συνυπολογίζοντας όλα τα πιθανή οφέλη αλλά και τα κόστη. Πολιτικά σκεπτόμενος υπάρχουν αρκετά κόστη τα οποία είναι αρκετά δύσκολο να υπερκεραστούν. Η ελληνική διπλωματία μπορεί με contingency plans να ελιχθεί για να επιτύχει τους αντικειμενικούς σκοπούς της.
Υφαλοκρηπίδα:
Ζήτημα, βέβαια, θαλασσίων ζωνών αποτελεί και η υφαλοκρηπίδα. Σε αντίθεση με την αιγιαλίτιδα, η υφαλοκρηπίδα (και κατ’ επέκταση η ΑΟΖ) αποτελεί πεδίο άσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων, όχι κυριαρχίας. Το παράκτιο κράτος, με απλά λόγια, έχει δικαιώματα έρευνας, εξόρυξης και εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων του βυθού. Η υφαλοκρηπίδα που ουσιαστικά αποτελεί τμήμα της ανοικτής θάλασσας είναι ελεύθερη σε όλα τα κράτη, με την προϋπόθεση να έχουν τη συναίνεση του παράκτιου κράτους. Το γενεσιουργό αίτιο πληθώρας διαφορών γύρω από την υφαλοκρηπίδα είναι η περίβλεπτή της γεωοικονομική σημασία, καθώς ο βυθός και το υπέδαφός της συνήθως βρίθει υδρογονανθράκων, μεταλλευμάτων και ορυκτών. Έτσι δικαιολογείται και η αλλαγή της αντίληψης περί της γης αλλά και του υπεδάφους της, τον τελευταίο αιώνα, μετά την ανακοίνωση του «Δόγματος Truman». Ο ορισμός που υιοθετείται για την υφαλοκρηπίδα πλέον, είναι ο νομικός και όχι ο γεωλογικός. Δηλαδή η υφαλοκρηπίδα νομικά νοείται από το εξωτερικό όριο των χωρικών υδάτων (πέρα από τα 6 ν.μ. για Ελλάδα και Τουρκία) και όχι από τις γραμμές βάσεις που χαράσσουμε την αιγιαλίτιδα. Στις οριοθετήσεις, όμως, η υφαλοκρηπίδα ξεκινά από τις γραμμές βάσεις και φτάνει έως και 200 ν.μ. πέρα απ’ αυτές.
Η Τουρκία, εμμένει στο γεωλογικό ορισμό της υφαλοκρηπίδας, για να στηρίξει το επιχείρημα ότι τα νησιά του Αιγαίου αφενός μεν προεξέχουν της τουρκικής υφαλοκρηπίδας, αφετέρου δε, βρίσκονται στην λάθος πλευρά της οριοθέτησης, άρα δεν πρέπει να λάβουν καμία επήρεια. Η διεθνής πρακτική αποδέχεται τον νομικό όρο της υφαλοκρηπίδας. Εν συνεχεία, η οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας/ΑΟΖ δεν λαμβάνει υπόψη την γεωμορφολογία-ανάγλυφο του βυθού ή του υπεδάφους του, αλλά μόνο την επιφάνεια της θαλάσσης. Στα σημεία αυτά, λοιπόν, η Τουρκία τροποποιεί το Διεθνές Δίκαιο στα μέτρα της. Τέλος, ήδη από τη Σύμβαση της Γενεύης του 1958 για την υφαλοκρηπίδα, υπονοείται ότι εκτός από ηπειρωτική υπάρχει και νησιωτική, κάτι που επαναδιατυπώθηκε με σαφήνεια στο άρθρο 121(2) της UNCLOS. Στο ίδιο άρθρο προσδιορίζονται οι όροι «νησί» και «βράχος». Τα νησιά, κατά το γράμμα της Σύμβασης, έχουν κανονικά όλες τις θαλάσσιες ζώνες που έχουν και τα ηπειρωτικά εδάφη.
Όμως, η νομολογία του Δικαστηρίου έχει μία κάπως πιο διαφορετική άποψη. Στη πράξη δείχνει ότι σε μία οριοθέτηση τα νησιά δεν λαμβάνουν μόνο πλήρη υφαλοκρηπίδα/ΑΟΖ, αλλά και μερική. Σπανίως, βέβαια, κάποια νησιά μπορεί να αποκτήσουν το καθεστώς «βράχου» και επομένως να δικαιούνται μόνο αιγιαλίτιδα και συνορεύουσα ζώνη, όπως το Φιδονήσι (Serpents Island) στην υπόθεση οριοθέτησης της Μαύρης Θάλασσας(Ρουμανία κατά Ουκρανίας). Αν θέλουμε να είμαστε απόλυτα δίκαιοι, ως προς το ζήτημα της επήρειας των νησιών οι θέσεις της Τουρκίας δεν είναι εντελώς λάθος.
Για την Ελλάδα η υφαλοκρηπίδα πρέπει να οριοθετηθεί με τη μέθοδο της «μέσης γραμμής», ενώ για την Τουρκία πρέπει να ακολουθεί τη μέθοδο της «ευθυδικίας». Παραδόξως, η Τουρκία φαίνεται ορθώς να «χτίζει» και πάλι, το εν λόγω νομικό επιχείρημα παραπέμποντας στο άρθρο 83(1), της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θαλάσσης, το οποίο κάνει λόγο για οριοθέτηση μέσω «της αρχής της ευθυδικίας», προς επίτευξη ενός ισότιμου και δικαίου νομικού αποτελέσματος. Ένα εμβόλιμο αλλά καταλυτικό σχόλιο προς κατανόηση, είναι ότι εδώ η Τουρκία επικαλείται την UNCLOS, αναγνωρίζοντας την εθιμική της μορφή, ενώ στην περίπτωση των χωρικών υδάτων την αρνούνταν συστηματικά και επίμονα. Η μέθοδος της ευθυδικίας ισχυροποιείται έτι περισσότερο μετά τις αποφάσεις των υποθέσεων της υφαλοκρηπίδας της Βόρειας Θάλασσας(1969),της υφαλοκρηπίδας Τυνησίας,Λιβύης(1982), του Κόλπου του Maine(1984), της υφαλοκρηπίδας Λιβύης-Μάλτας(1982) και του Jan Mayen (1988) (Cassese,2012). Ωστόσο, στη νομολογία του ΔΔΧ υπάρχουν και άλλες υποθέσεις με τη μέθοδο της «μέσης γραμμής». Ενδεικτικά παρατίθενται, η υπόθεση διαιτητικού δικαστηρίου μεταξύ Γαλλίας-Καναδά για τα νησιά St. Pierre και Miquelon(1992), η υπόθεση των Channel Islands μεταξύ Ηνωμένου Βασιλείου και Γαλλίας(1977) καιη σχετικά πρόσφατη υπόθεση Κολομβίας-Νικαράγουας(2012),η οποία παρεμπιπτόντως μπορεί να εξομοιαστεί με τα ελληνοτουρκικά, με τη Κολομβία να έχει τις θέσεις της Ελλάδας και τη Νικαράγουα τις θέσεις της Τουρκίας.
Να σημειωθεί πάντως ότι,η υπόθεση του Κόλπου του Maine, που αναλύθηκε για να στηρίξει τη νομική θέση της Τουρκίας έχει και μία άλλη χρησιμότητα, που σε πολύ μεγάλο βαθμό ευνοεί και την Ελλάδα. Πιο αναλυτικά, γίνεται παραδεκτός ο ad hoc χαρακτήρας κάθε μίας υπόθεσης που απασχολεί τα διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. Πως μεθερμηνεύεται αυτό πρακτικά; Στην ουσία κάθε μία υπόθεση που ανάγεται σε οποιοδήποτε δικαστήριο, ad hoc ή μη, είναι ανεξάρτητη. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες κάθε μίας υπόθεσης δεν σημαίνει ότι δεσμεύουν εις το διηνεκές τις μελλοντικές αποφάσεις του Δικαστηρίου επί παρομοίων ζητημάτων. Βέβαια, ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως σίγουροι για το πως θα αποφασίσουν οι Δικαστές, καθώς εκτός από νομικά υπάρχουν και πολιτικά κριτήρια.
Άρα, αν οδηγούμασταν ενώπιον του ΔΔΧ με τη Τουρκία, οι δικαστές θα όφειλαν να εξετάσουν την υπόθεση ανεξάρτητα από τη προηγούμενη νομολογία, η οποία στην περίπτωση της οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας είναι, ομολογουμένως, αρκετά συγκεχυμένη. Θα έπρεπε επιπρόσθετα, να κάνουν μία νηφάλια ανάλυση των επιχειρημάτων των 2 χωρών όπως και των προσδιοριστικών παραγόντων της περιοχής και τοιουτοτρόπως να καταλήξουν σε ένα τελικό συμπέρασμα που θα δεσμεύει αμφότερες τις χώρες. Στην τελική, η πλούσια νομολογία των δικαιοδοτικών οργάνων είναι διαπλαστική, παρέχει αδιαμφισβήτητα ένα συμπληρωματικό πλαίσιο για την ερμηνεία του Δικαίου της Θαλάσσης. Συνεπώς, πρέπει να χρησιμοποιηθεί ορθά και όχι à la carte, στο μέτρο που θα ευνοούσε μονομερώς την μία ή την άλλη πλευρά και σε βάρος της άλλης. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το Δικαστήριο κάνει χρήση, κατά κύριο λόγο, «της μεθόδου των τριών σταδίων», ως αντικειμενικό κανόνα.
Συμπληρωματικά ομιλώντας, η αρχή της ευθυδικίας είναι ακόμα ένας από τους απαραβίαστους κανόνες του Δικαστηρίου, όταν αυτό κληθεί να κάνει μία οριοθέτηση, άσχετα από το γεγονός ότι κάθε υπόθεση έχει και διαφορετικούς προσδιοριστικούς παράγοντες. Σαν κύρια ιδέα όμως, έχει αρκετά δυναμική παρουσία. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο κάποια ελληνικά νησιά ενδέχεται να μην λάβουν πλήρη επήρεια. Η ελληνικότητά τους, όμως δεν αμφισβητείται από κανέναν, πλην βέβαια της Τουρκίας. Το ζήτημα της επήρειας δεν πρέπει να μας φοβίζει για τα όρια της τουρκικής υφαλοκρηπίδας. Τίθεται εν αμφιβόλω αν υπάρχει κάποιο δικαστήριο που θα αποφάσιζε ότι η τουρκική υφαλοκρηπίδα φτάνει μέχρι τη μέση του Αιγαίου. Η ελληνική διπλωματία οφείλει να πάει στη διαπραγμάτευση με το μέγιστο των απαιτήσεών της και μέσω αμοιβαίων υποχωρήσεων να πετύχει μία ευθίδικη συμφωνία. Τονίζεται η αμοιβαιότητα των υποχωρήσεων, γιατί αν είναι μονομερείς τότε δεν θα εκφράζεται η συλλογική βούληση των 2 αντισυμβαλλομένων μερών. Δεν θεωρείται «ξεπούλημα», «πατριδοκαπηλία» ή «εθνική μειοδοσία» η αμοιβαία υποχώρηση.
Βιβλιογραφία:
Α) Νομολογία
Black sea maritime delimitation (Romania v. Ukraine), ICJ, 3rd February 2009, ICJ Reports 2009, Retrieved on Tuesday the 4th October 2022, from https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/132/132-20090203-JUD-01-00-EN.pdf
Channel islands (UK v. France), 30th June 1977, Reports of International Arbitral Awards. Retrieved on Tuesday the 4th October 2022, from https://legal.un.org/riaa/cases/vol_XVIII/3-413.pdf
Gulf of Maine (Canada v. US), ICJ, 12th October 1984, ICJ Reports 1984. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/67/067-19841012-JUD-01-00-EN.pdf
Jan Mayen (Denmark v. Norway), ICJ, 14th June 1993, ICJ Reports 1993. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/78/078-19930614-JUD-01-00-EN.pdf
Libya v. Malta Continental Shelf, ICJ, 3rd June 1985, ICJ Reports 1982. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/68/068-19850603-JUD-01-00-EN.pdf
Libya v. Chad territorial dispute, ICJ, 3rd February 1994, ICJ Reports 1994. Retrieved on Monday the 12th December 2022, from https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/83/083-19940203-JUD-01-00-EN.pdf
Nicaragua v. Colombia, ICJ, 19th November 2012, ICJ Reports 2012. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/124/124-20121119-JUD-01-00-EN.pdf
North Sea Continental Shelf, ICJ, 20th February 1969, ICJ Reports 1969. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/52/052-19690220-JUD-01-00-EN.pdf
St. Pierre & Miquelon islands(Canada v. France), 10th June 1992, Reports of International Arbitral Awards. Retrieved on Tuesday the 4th October 2022, from https://legal.un.org/riaa/cases/vol_XXI/265-341.pdf
Tunisia v. Libya Continental Shelf, ICJ, 24th February 1982, ICJ Reports 1982. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/63/063-19820224-JUD-01-00-EN.pdf
B) Βιβλία – Άρθρα (ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα):
Cassese, A. (2012). Διεθνές Δίκαιο. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. ISBN:978-960-01-1496-6
Davutoğlu, A. (2001). Stratejic Derinlik-Türkiye’nin Uluslararası Konumu [The Strategic Depth-Turkey’s International position]. Yayinlari Publishing, Türkiye ISBN: 978-975-661-468-6
Herakleidis, A. (2010). The Greek-Turkish conflict in the Aegean; Imagined enemies. Palgrave Macmillan, U.K. ISBN: 978–0–230–23053–8
Murphy, S. D. (2017). International Law relating to Islands. The Hague Academy of International Law, Netherlands. ISBN:978-90-04-36153-9
Syrigos, A., & Dokos, T. (2020). Atlas of Greek-Turkish relations. With 63 maps, a comprehensive glossary and the latest key developments. p.16. Kathimerini. ISBN: 978-960-585-271-9
Syrigos, A. M. (1988). The status of Aegean Sea according to International Law. Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα / Bruylant Publishers, Belgium. ISBN: 978-960-232-832-3
Ελληνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών. (2017). Ανατολική Μεσόγειος- Παρόν και μέλλον. Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα. ISBN: 978-960-206-602-7
Λιάκουρας, Π. (2014). Η αποστρατικοποίηση με τη Συνθήκη της Λωζάννης: όψεις ασφάλειας και εξελίξεις. Στο Παζαρτζή, Φ., & Αντωνόπουλος, Κ. (Επιμέλεια). 90 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάννης: Η λειτουργία της Συνθήκης υπό το φως των εξελίξεων μετά το 1923. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ISBN:978-960-562-347-0
Λιάκουρας, Π. (2021, Δεκέμβριος 19). Το δίλημμα αποστρατικοποίηση ή κυριαρχία. Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.
Λιάκουρας, Π. (2022, Ιούνιος 5). Τι κρύβουν δηλώσεις και επιστολές. Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.
Μυλωνόπουλος, Δ. Ν. (2013). Δίκαιο της Θάλασσας(4η έκδοση). Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ISBN: 978-960-562-203-9
Ροζάκης, Χ. (1989). Οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις: Η Νομική Διάσταση. Στο Κώνστας, Δ., & Τσαρδανίδης, Χ.(Επιμέλεια). Σύγχρονη Ελληνική Εξωτερική Πολιτική(2ος τόμος). Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα.
Ρούκουνας, Ε. (2021). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο(4η έκδοση). Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ISBN: 978-960-654-458-3
Συρίγος, Α. Μ. (2015). Ελληνοτουρκικές σχέσεις. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. ISBN: 978-960-16-5376-1
Χατζηκωνσταντίνου, Κ., Σαρηγιαννίδης, Μ., & Αποστολίδης, Χ. Ε. (2014). Θεμελιώδεις έννοιες στο Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο(2η έκδοση). Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα. ISBN: 978-960-568-138-8
Γ) Ηλεκτρονικές πηγές (ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα, ακαδημαϊκά/επιστημονικά περιοδικά, ηλεκτρονικά άρθρα κ.ο.κ.):
Acer, Y. (2022, June 15). Demilitarization of East Aegean islands is a must for a real peace. Retrieved on Sunday the 4th December 2022, from https://www.setav.org/en/demilitarization-of-east-aegean-islands-is-a-must-for-a-real-peace/
International Institute for Law of Sea Studies. (2021, August 30). Three-stage Approach of Maritime Delimitation in law of the sea (customary international law and court decisions. Retrieved on Friday the 18th November 2022, from http://iilss.net/three-stage-approach-of-maritime-delimitation-in-law-of-the-sea-customary-international-law-and-court-decisions/
Greek MFA. (n.d.). Issues of Greek-Turkish Relations. Retrieved on Friday the 2nd September 2022, from https://www.mfa.gr/en/issues-of-greek-turkish-relations/
Greek MFA. (n.d.). National Airspace. Retrieved on Friday the 2nd September 2022, from https://www.mfa.gr/en/issues-of-greek-turkish-relations/relevant-documents/national-airspace.html
Kontakos, P. D. (2018). Blue Economy Entrepreneurship in Offshore Energy in Cyprus & Greece. Journal of International Scientific Publications. Volume 12. page 200. Retrieved on Thursday the 13th October 2022, from https://www.scientific-publications.net/get/1000031/1536784181409855.pdf
Meneshian, G. (2020, November 19). Greek-Turkish Relations: History, Issues and Perspectives. Retrieved on Thursday the 13th October 2022, from https://www.lymec.eu/greek-turkish-relations-history-issues-and-perspectives
Turkish MFA. (n.d.). The outstanding Aegean Issues. Retrieved on Friday the 2nd September 2022, from https://www.mfa.gov.tr/maritime-issues—aegean-sea—the-outstanding-aegean-issues.en.mfa
Türmen, R. (2020, October 19). Whose Sea? A Turkish International Law Perspective on the Greek-Turkish Disputes. Institut Montaigne. Retrieved on Wednesday the 19th October 2022, from https://www.institutmontaigne.org/en/blog/whose-sea-turkish-international-law-perspective-greek-turkish-disputes
United Nations environment programme. (n.d.). Law No. 5017 of 3/13 June 1931 to regulate civil aviation. Retrievedon Thursday the 13th October 2022, from https://leap.unep.org/countries/gr/national-legislation/law-no-5017-313-june-1931-regulate-civil-aviation
United Nations Treaty Collection. (n.d.). United Nations Convention on the Law of the Sea, Montego Bay, 10 December 1982.Retrieved on Saturday the 3rd December 2022,from https://treaties.un.org/pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXI-6&chapter=21&Temp=mtdsg3&clang=_en#1
Uzun, H. (2004). 1919-1950 Yillari Arasinda Türki̇ye –Yunani̇stan İli̇şki̇leri̇ [Turkey-Greece relations between 1919-1950]. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, 5(2), 35–50. Retrieved on Thursday the 13th October 2022, from https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/37308/mod_resource/content/0/Uzun_H._1919_1950_Yillari_Arasinda_Turki.pdf
Καραμπέτσου, Κ. (2009). Από την κρίση στην επαναπροσέγγιση. Νομικές παράμετροι της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης [Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς]. Διώνη. Ανακτήθηκε την Τετάρτη 13 Οκτωβρίου 2022, από https://dione.lib.unipi.gr/xmlui/handle/unipi/7089
Παπασταυρίδης, Ε. (2020, Ιούλιος 7). Οι ελληνοτουρκικές διαφορές στο θαλάσσιο χώρο από την οπτική του διεθνούς δικαίου. ΕΛΙΑΜΕΠ. Ανακτήθηκε την Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου 2022, από https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2020/07/Policy-paper-36-Papastavridis-9.7_Greek-v2.pdf .
Ροζάκης, Χ. (2022, Ιούνιος 14). Οι απειλές της Άγκυρας. Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Ανακτήθηκε την Πέμπτη 13 Οκτωβρίου 2022, από https://www.kathimerini.gr/politics/foreign-policy/561904030/arthro-toy-ch-rozaki-stin-k-oi-apeiles-tis-agkyras/
Στούκας, Μ. (2019, Οκτώβριος 13). Οι αποφάσεις Διεθνών Δικαστηρίων για τις ΑΟΖ – τι σημαίνουν για την Ελλάδα. Πρώτο Θέμα. Ανακτήθηκε την Δευτέρα 2 Νοεμβρίου 2022, από https://www.protothema.gr/stories/article/934839/oi-apofaseis-diethnon-dikastirion-gia-tin-oriothetisi-tis-aoz-diaforon-kraton/