Loading...
Πρόσφατες αναλύσεις
Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική Επικαιρότητα

Η ερμηνεία των ελληνοτουρκικών υπό το πρίσμα του Διεθνούς Δικαίου: Επιλύσιμες ή όχι οι διαφορές; (Μέρος Β’)

Γράφει ο Κωνσταντίνος Ταξιάρχης Μπόνης

Εθνικός εναέριος χώρος:

Εκτός όμως από τα ζητήματα θαλασσίων ζωνών, τα ελληνοτουρκικά διαθέτουν και άλλες συνιστώσες. Μία εξ΄ αυτών είναι και ο εναέριος χώρος, ζήτημα εθνικής κυριαρχίας. Εδώ, Έλληνες και Τούρκοι ερίζουν σχετικά με το μήκος του. Πράγματι, εντοπίζεται μία παραδοξολογία: Ενώ ορίζεται ρητώς ότι χωρικά ύδατα και εθνικός εναέριος χώρος πρέπει να ταυτίζονται, κατά τα άρθρα 1 και 2 της ICAO αλλά και αργότερα κατά το άρθρο 2 της UNCLOS, η Ελλάδα διαθέτει χωρικά ύδατα 6 ν.μ., από το 1936 και εναέριο χώρο 10 ν.μ., από το 1931. Αυτό προφανώς και είναι παράνομο κατά το Διεθνές Δίκαιο το οποίο θέλουμε να επικαλούμαστε και πολύ ορθώς πράττουμε. Το ζήτημα όμως είναι ότι αυτό το ασυμβίβαστο των 2 ζωνών εγείρει πολλά ερωτηματικά και για την στάση της Ελλάδας αλλά και για τη στάση της Τουρκίας, που εθελοτυφλεί σε αρκετά πράγματα. Εύκολα συνάγεται το πρωταρχικό συμπέρασμα ότι το μήκος του ελληνικού εναερίου χώρου είναι ακόμα ένα αγκάθι για τα ελληνοτουρκικά, συνυπολογίζοντας βέβαια και τη μη υπαναχώρηση της Τουρκίας από το «casus belli» της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης της 8ης Ιουνίου 1995.  

Η Ελλάδα, πιο αναλυτικά έχει μία αιγιαλίτιδα 10 ν.μ., μόνον για σκοπούς ελέγχου της αεροπλοΐας( άρα δρα ως εθνικός εναέριος χώρος), από το 1931 κατά τον νόμο 5017/1931 και έχει κανονική αιγιαλίτιδα στα 6 ν.μ., από το 1936, σύμφωνα με τον νόμο 230/1936. Η πρώτη επαφή με τις εσωτερικές νομοθετικές ρυθμίσεις μας υποδηλώνει, ότι πρώτον συντελείται παρανομία λόγω της ετερότητας των 2 ζωνών και δεύτερον, ότι το καθεστώς του εναερίου χώρου δεν αναγράφεται ρητώς, όσο περίεργο και να ακούγεται. Για να είμαστε σαφείς, το άρθρο 2 του νόμου 5017/1931 αναγράφει επ’ακριβώς ότι «το κράτος ασκεί απόλυτη κυριαρχία στον εναέριο χώρο πάνω από το έδαφός του». Ωστόσο, στο έδαφος συμπεριλαμβάνεται και η αιγιαλίτιδα, αλλά αυτή είναι 6ν.μ. Επίσης, να αναφερθεί ότι μέσω αυτής της ασυμφωνίας των 2 ζωνών η Ελλάδα επωφελείται κατά 27% περίπου από τον Αιγαιακό εναέριο χώρο σε βάρος της Τουρκίας.

Θα ήταν όμως λαθεμένο να κατηγορηθεί μόνο η Ελλάδα για αυτό το παράδοξο. Ο ιστορικός Mark Bloch έλεγε ότι η παρανόηση του παρόντος είναι απότοκο της άγνοιας του παρελθόντος. Τα παροντικά κενά που δημιουργούνται απ’ αυτή την ομολογουμένως ανορθόδοξη ελληνική πολιτική, μπορούν να καλυφτούν εστιάζοντας στο παρελθόν και παρατηρώντας και τη τουρκική στάση, τελείως νομικά.

Η Τουρκία, αρχικά γνώριζε την ιδιοτυπία αυτή και επουδενί λόγω δεν πρόβαλε αντίσταση έως και το 1974. Τη 2α Ιουλίου του 1974, με τη γνωστοποίηση του καθεστώτος αυτού από την Ελλάδα στον ICAO, η Τουρκία αντιτάχθηκε, αλλά άφησε να περάσουν 3 επιπλέον μήνες, για να διαμαρτυρηθεί επισήμως, την 1η Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους, λίγες εβδομάδες μετά την ολοκλήρωση της δεύτερης φάσης του Αττίλα στη Κύπρο. Υπήρχε, έκδηλα, συγκατάθεση της Τουρκίας ως προς αυτήν την παραδοξολογία και ως γνωστόν στο Διεθνές Δίκαιο ό,τι δεν απαγορεύεται, επιτρέπεται. Η περίοδος αυτή μέχρι τις επίσημες αιτιάσεις της Τουρκίας είναι ένα αρκετά εύλογο διάστημα για την παγίωση ενός εθίμου το οποίο έχει περιφερειακή υπόσταση, ακολουθώντας την αρχή της opinio juris sive necessitatιs.

Μάλιστα δε, πολλές συμμαχικές/NATOικές χώρες είχαν αντιταχθεί στο καθεστώς αυτό, με κορυφαία το Ηνωμένο Βασίλειο, το 1932. Πως είναι δυνατόν μία χώρα που δεν είναι γείτονας της Ελλάδας και της Τουρκίας να γνωρίζει αυτή τη παράμετρο και η άμεσα ενδιαφερόμενη/γειτονική χώρα να έχει παντελή πεντηκονταετή άγνοια; Η Ελλάδα επίσης, αναφέρεται στο ότι είχε παρουσιάσει και συνάμα είχε καταθέσει χάρτες του ελληνικού εναερίου χώρου στην Διεθνή Επιτροπή Εναέριας Κυκλοφορίας(CINA),  που αποτυπώνανε αυτήν την ιδιομορφία, χωρίς να προβληθεί καμιά ένσταση. Τέλος, κατά το Ελληνικό ΥΠΕΞ παρουσιάζεται το επιχείρημα ότι αφού ο εθνικός εναέριος χώρος δεν ξεπερνάει τα 12ν.μ., τότε αυτό είναι μία απολύτως διεθνώς νόμιμη ενέργεια, επιχείρημα που ωστόσο δεν χαίρει άκρας αποδοχής στην διεθνή κοινότητα. Αυτό που πρέπει να γίνει, αντικειμενικά και ορθολογικά μιλώντας, είναι να ταυτιστούν αιγιαλίτιδα ζώνη και εναέριος χώρος, είτε στα 6, είτε στα 10ν.μ.

Αποστρατικοποίηση:

Το τελευταίο ζήτημα των ελληνοτουρκικών, που πρέπει να μας απασχολεί ιδιαίτερα, είναι η αποστρατικοποίηση. Είναι ένα δομικό πρόβλημα, καθώς μέσω αυτού του καθεστώτος, η Τουρκία θέλει να ακυρώσει κάθε κυριαρχία της Ελλάδας πάνω στα νησιά. Χωρίς κυριαρχία, όλη η προηγούμενη ανάλυση καθίσταται άχρηστη, μιας και απώλεια κυριαρχίας για μία χώρα συνεπάγεται αυτόματη απώλεια ελέγχου της επικράτειάς της αλλά και ανυπαρξία των ζωνών που αναλυθήκαν άνωθι. Η αποστρατικοποίηση αποτελεί θεσμό του συμβατικού διεθνούς δικαίου, με την εμφάνιση της να γίνεται στα ταραγμένα χρόνια του Μεσοπολέμου, μέσω της ΚτΕ, με σκοπό την αποφυγή των συγκρούσεων και την εξασφάλιση ειρήνης και απρόσκοπτης σταθερότητας. Η αποστρατικοποίηση δεν είναι δουλεία, είναι ένα προσωρινό μέτρο. Η Τουρκία θέλει να την παρουσιάσει ως μόνιμη, κάτι το οποίο είναι άκρως επικίνδυνο αλλά και άκρως νομικά μετέωρο, ασταθές και παρωχημένο επιχείρημα, όπως θα καταφανεί εν συνεχεία.

Η κυριαρχία της Ελλάδος στα νησιά του Αιγαίου καθορίζεται από 2 συνθήκες: την Συνθήκη της Λωζάνης που υπεγράφη το 1923 και τη Συνθήκη των Παρισίων, που υπεγράφη το 1947. Μέσα στη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, συμπεριλαμβάνεται ως παράρτημα και η Σύμβαση των Στένων. Οπότε για τα νησιά του Αιγαίου ισχύουν διαφορετικές παράμετροι και προϋποθέσεις.

Εκκινώντας από τη Συνθήκη της Λωζάνης και σύμφωνα με το άρθρο 12, τα νησιά της Λήμνου, της Σαμοθράκης, της Λέσβου, της Χίου, της Σάμου και της Ικαρίας παραχωρούνται de jure στην Ελλάδα, άρα η Τουρκία χωρίς αστερίσκους παραιτείται από παντός δικαιώματός της από τα παραπάνω νησιά, κατά το άρθρο 16 της ίδιας Συνθήκης. Στο άρθρο 13, ωστόσο, αναφέρεται ως απαίτηση η μερική αποστρατικοποίηση της Λέσβου, Χίου, Σάμου και Ικαρίας. Με άλλα λόγια, απαγορευόταν η ύπαρξη βάσεων πάσης μορφής(στρατιωτικών, ναυτικών, αεροπορικών) και ο στρατός που θα υπήρχε σε αυτά τα νησιά θα ήταν αποκλειστικά κληρωτός (όσοι εκπληρώνουν τη θητεία τους). Ο οπλισμός τους αποτελείται από όπλα που συμβάλλουν στην ατομική άμυνα και μόνο. Οι περιορισμοί αυτοί βέβαια είναι προσωρινοί και όχι μόνιμοι, όπως διατείνεται η Τουρκική πλευρά. Κανονικά, έπρεπε να τερματιστούν το 1930, όπου Ελλάδα και Τουρκία αποκτούν και επίσημα φιλικές σχέσεις, μέσω του Συμφώνου φιλίας Βενιζέλου-Κεμάλ. Ωστόσο, η Ελλάδα διατήρησε το καθεστώς αυτό μέχρι και τη δεκαετία του ’60, όπου ξεκίνησαν και οι πρώτες διακοινοτικές συγκρούσεις στη Κύπρο, ως απότοκο της τότε συνταγματικής κρίσης. Η Τουρκία, επί τη ουσία, ήγειρε ζήτημα παραβίασης του καθεστώτος της αποστρατικοποίησης για πρώτη φορά το 1964.

Η Ελλάδα προφανώς και κάνει παραβίαση της συμβατικής υποχρέωσης αλλά στην ουσία δεν πράττει κάτι το παράνομο. Γιατί όμως είναι νόμιμη μια τέτοια ενέργεια; Μια τέτοια είδους συμβατική παραβίαση μπορεί να γίνει μόνο για πάρα πολύ σημαντικούς λόγους, λόγους που επιβάλλουν την απότομη και ριζική μεταβολή των πραγμάτων (clausula rebus sic stantibus). Απτά παραδείγματα απότομης αλλαγής των πραγμάτων αποτελούν, η στάση της Τουρκίας στο Κυπριακό(λ.χ. κατοχή της μισής Κύπρου, παράνομη μονομερής ανακήρυξη της «ΤΔΒΚ» κ.α.), η εγκαθίδρυση της 4ης στρατιάς του Αιγαίου (Ege Ordusu), η συνεχής παραβίαση του ελληνικού εναερίου χώρου σε βαθμό να γίνονται και υπερπτήσεις, το «casus belli» της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης για την επέκταση της ελληνικής αιγιαλίτιδας, αλλά και η συχνή τουρκική επιθετική ρητορεία. Όλα τα παραπάνω παραδείγματα οδηγούν την Ελλάδα στο να στρατικοποιήσει τα νησιά στο πλαίσιο της νόμιμης άμυνας, κατά το άρθρο 51 του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών για την προάσπιση της εδαφικής της ακεραιότητας, της κυριαρχίας και της ασφάλειας των πολιτών της.

Η Τουρκία αντιτίθεται ακόμα και στο καθεστώς της νόμιμης άμυνας, λέγοντας ότι ισχύει μόνο σε περίπτωση που ένα κράτος δέχεται επίθεση από ένα άλλο, άρα η Ελλάδα δεν επιτρέπεται να δράσει προληπτικά. Πράγματι, ο χάρτης του ΟΗΕ αναφέρεται σε υπαρκτή και όχι δυνητική επίθεση («if an armed attack occurs»). Επιπλέον, τα νησιά με έντονη στρατιωτική παρουσία βρίσκονται πάρα πολύ κοντά στις ακτές της Ανατολίας άρα είναι πολύ πιθανόν μέσω αυτών να διάγεται κατασκοπεία σε βάρος της Τουρκίας. Ωστόσο, η διεθνής πρακτική έχει δείξει ανοχή, με την παραδοχή και της λεγομένης προληπτικής άμυνας (preemptive defense). Δρα ως αποτρεπτικό παράγοντα καταπάτησης του Διεθνούς Δικαίου από ένα κράτος-παραβάτη, με την αποτροπή να μην αφορά μόνο στρατιωτικά μέσα. Άλλωστε, η ίδια η αποστρατικοποίηση είναι ένα παρωχημένο καθεστώς. Αλλά ακόμα και να μην ήταν πεπαλαιωμένο, η ασφάλεια και η προάσπιση της εδαφικής κυριαρχίας και των συνόρων είναι απαράβατα στην επιστήμη του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, που στην ελληνική περίπτωση τηρούνται.  

Στη συνέχεια, σειρά έχει η ερμηνεία της Σύμβασης των Στενών. Μέσω αυτής ρυθμίζεται το καθεστώς της αποστρατικοποίησης της Λήμνου και της Σαμοθράκης για την Ελλάδα, της Ίμβρου, της Τενέδου και των Λαγουσών νήσων για τη Τουρκία. Ο έλεγχος των Στενών (Δαρδανέλλια και Βόσπορος) αποτελεί μέριμνα των Μεγάλων Δυνάμεων. Η κατάσταση αυτή άλλαξε άρδην με την Συνθήκη του Montreux το 1936, που ήρε το καθεστώς αποστρατικοποίησης και επέφερε τον έλεγχο των Στενών και πάλι στην Τουρκία. Η Συνθήκη του Montreux, όπως αναφέρει το προοίμιό της αναλαμβάνει να αντικαταστήσει τη Συνθήκη της Λωζάνης («have resolved to replace by the present Convention, the Convention signed at Lausanne on the 24th July, 1923»). Η αντικατάσταση αυτή της συνθήκης μεθερμηνεύεται ως πρόδομο και για μελλοντική επαναστρατικοποίηση της Λήμνου και της Σαμοθράκης, νήσοι που συνδέονται νομικά με τη τέως, πλέον, Σύμβαση των Στενών, νυν Συνθήκη του Μοντρέ. Εξάλλου, η Τουρκία ουδέποτε αρνήθηκε τη συμμετρικότητα του καθεστώτος αυτού, ούτε καν τη δεκαετία του 1930 που η Ελλάδα στρατικοποίησε νόμιμα τα νησιά αυτά. Άρα, η χώρα μας δεν διέπραξε κάποια παρανομία που θα συνιστούσε διεθνή ευθύνη. Επίσης, η αποστρατικοποίηση αφορά μόνο Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία, σύμφωνα με το άρθρο 13 της Συνθήκης της Λωζάνης. Ουδένας λόγος δεν γίνεται για τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη.

Η Τουρκία, τέλος, προσθέτει ακόμα ένα επιχείρημα στη «φαρέτρα» της για να δικαιολογήσει τη θέση της περί αποστρατικοποίησης Λήμνου και Σαμοθράκης. Ειδικότερα, κάνει λόγο για μία απάντηση που έδωσε η ελληνική χουντική κυβέρνηση, στην κυβέρνηση της Τουρκίας, την 10η Μαΐου του 1969. Η Ελλάδα τότε παραδέχτηκε ότι την ύπαρξη του καθεστώτος της αποστρατικοποίησης. Για την ιστορία, η παραβίαση της Σύμβασης έγινε εν γνώση της χουντικής κυβέρνησης του Γεωργίου Παπαδόπουλου, κάτι που ταυτόχρονα αποτελεί και δικαιολογία της ελληνικής πλευράς, ότι δηλαδή εξαιτίας της αλλαγής του πολιτεύματος η Ελλάδα εκτέθηκε. Ουδείς δεν παραγνωρίζει την εγκυρότητα και το βαθμό αληθείας του γεγονότος αυτού. Ουδείς, επίσης, δεν παραγνωρίζει ότι Διεθνές Δίκαιο είναι τα πάντα, ακόμα και οι δηλώσεις ανωτέρων-ανωτάτων αξιωματούχων ενός κράτους. Ωστόσο, είναι αρκετά απίθανο, έως και παράλογο να ισχυριστούμε ότι μία δήλωση που συνέβη πριν 53 χρόνια, δεσμεύει την Ελλάδα εν έτει 2022, την ίδια στιγμή που σε αυτό το χρονικό διάστημα άλλαξε άρδην μία πληθώρα ζητημάτων που αφορά τα ελληνοτουρκικά, ειδικότερα, αλλά και την ερμηνεία του Διεθνούς Δικαίου, γενικότερα.

Το πολυδαίδαλο ζήτημα της αποστρατικοποίησης των νησιών, έρχεται να κλείσει η Συνθήκη του Παρισίου του 1947. Αφοράει τις περιοχές που η Ιταλία, ως μέρος του Άξονα, έχασε στον Β’ Παγκόσμιο και ως εκ τούτου έπρεπε να παραχωρήσει στις χώρες που άνηκαν στους Συμμάχους. Στην Ελλάδα, παραχώρησε όλα τα Δωδεκάνησα, με τον όρο της αποστρατικοποίησης. Και πάλι η Τουρκία διαμαρτύρεται εντόνως γιατί η Ελλάδα παραβιάζει το προαναφερθέν καθεστώς. Πρώτον, παραβίαση δεν νοείται αφού υπάρχει το αναφαίρετο δικαίωμα της νόμιμης άμυνας. Δεύτερον, όμως, και πιο βασικό, η Τουρκία δεν αποτελεί ,καν, μέρος της Συνθήκης των Παρισίων. Πρόκειται για την επονομαζόμενη ρήτρα res inter alios acta, κατά την οποία κράτη μη συμβαλλόμενα σε μία συνθήκη, δεν μπορούν να την αμφισβητήσουν. Οι συμβατικές υποχρεώσεις δεσμεύουν αποκλειστικά και μόνο τους αντισυμβαλλομένους και κανέναν άλλον. Η Τουρκία μπορεί να κατείχε τα Δωδεκάνησα, αλλά αυτά παραχωρήθηκαν ανεπιφύλαχτα στην Ιταλία, κατά το άρθρο 15 της Συνθήκης της Λωζάνης και από εκεί διάδοχη είναι η Ελλάδα, μέσω της Ιταλίας. Πρόκειται, λοιπόν, για τήρηση του δικαίου διαδοχής των κρατών και ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει κάτι τέτοιο.

 «Γκρίζες ζώνες»:

Αντιλαμβανόμενοι πλέον τον «ύπουλο» χαρακτήρα της αποστρατικοποίησης δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση πως η τελευταία συνδέεται με το θεώρημα της Τουρκίας περί «γκρίζων ζωνών», περιοχών δηλαδή που δεν αναγράφονται στις Συνθήκες άρα είναι υπό διαπραγμάτευση. Εδώ, αρκεί να αναφέρουμε τον κανόνα των 3ν.μ. που θέτει η Συνθήκη της Λωζάνης. Όλη η ζώνη που εκκινεί από τις τουρκικές ακτές και εκτείνεται έως 3 ναυτικά (όχι απλά) μίλια αποτελεί τουρκικό έδαφος. Πέραν αυτής της ζώνης, το έδαφος αυτό είναι ελληνικό. Τα Ίμια (Kardak), γνωστά για τη κρίση του Ιανουαρίου του 1996, απέχουν 3,4 ν.μ. από τις τουρκικές ακτές. Αντίστοιχες είναι και οι περιπτώσεις και με άλλους βράχους/βραχονησίδες, που κατά την Τουρκία ανέρχονται σε περίπου 150 μικροπεριοχές. Ακόμα και η κατάργηση της Συνθήκης της Λωζάνης διατηρεί αλώβητο το εδαφικό καθεστώς. Γιατί όμως; Ο λόγος είναι προφανής. Γιατί τα σύνορα είναι απαράβατα ακόμα και με τη κατάργηση των συνθηκών. Μπορούμε να φανταστούμε πόσο χαοτικός θα ήταν ένας κόσμος όπου κάθε μία από τις πολλές εδαφικές συνθήκες ακύρωνε κάθε φορά και τα σύνορα των κρατών; Άλλωστε και η νομολογία του ΔΔΧ, συγκλίνει προς αυτήν την κατεύθυνση με γνωστότερη την υπόθεση Λιβύης κατά Τσαντ, του 1994.

Συμπερασματικά, μπορούμε να υποστηρίξουμε με ακρίβεια ότι, τα Ελληνοτουρκικά δεν είναι μόνο ζήτημα Διεθνούς Δικαίου αλλά και Διεθνών Σχέσεων. Χαρακτηριστικά ο Davutoğlu αναφέρεται σε αποκοπή της Τουρκίας από τη Μεσόγειο αν η Ελλάδα και η Κύπρος πετύχουν το μέγιστο των νομικών διεκδικήσεών τους, με την Τουρκία να οφείλει να προσαρμόσει την εθνική της στρατηγική. Ο διάλογος ενθαρρύνεται απόλυτα. Έτσι, ίσως υπάρξει επανέναρξη των διερευνητικών, για να ξεκαθαριστούν ποια θέματα θα συζητηθούν στις επίσημες διαπραγματεύσεις. Ακόμα και η εγκαθίδρυση ΜΟΕ, μπορεί να αποτελέσει πρόδρομο των διαπραγματεύσεων. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι σε περιόδους διαλόγου η Τουρκία γίνεται σχετικά πιο ήρεμη. Αν το καταφέρει αυτό η Ελλάδα, ίσως η Τουρκία πειστεί και εγκαταλείψει τα αφηγήματα περί αποστρατικοποίησης και γκρίζων ζωνών, γιατί καταβάθος ούτε η ίδια τα πιστεύει, και να στραφεί στην επίλυση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας, η οποία συνδέεται άρρηκτα με την αιγιαλίτιδα και η τελευταία, με τη σειρά της, σχετίζεται με το μήκος του εναερίου χώρου.

Ο διάλογος, τον οποίο επιβάλλει το Διεθνές Δίκαιο δεν είναι δείγμα υποχωρητικότητας αλλά δείγμα σύμπνοιας της Ελλάδας με τη διεθνή νομιμότητα. Η απουσία του, είναι ένας από τους παράγοντες που έφερε την πόλωση αυτή, όχι όμως ο μοναδικός. Παράλληλα με το διάλογο, η Ελλάδα έχει το καθήκον να προστατεύει το αναπαλλοτρίωτο αγαθό της εδαφικής ακεραιότητας, με απαράμιλλο ζήλο και αυταπάρνηση. Κλείνοντας την μακροσκελή ανάλυση καλό είναι να έχουμε στο μυαλό μας την ανορθόδοξη διπλωματία της Τουρκίας, η οποία πρώτα προειδοποιεί είτε με επιθετικές ρητορικές προς την Ελλάδα είτε με διαρηματικές ανακοινώσεις στα διεθνή fora, και έπειτα αναλαμβάνει δράση. Οπότε ως έναν βαθμό είναι αρκετά προβλέψιμη. Ως έναν άλλο βαθμό, ίσως να προτιμά και την τέχνη της παραπλάνησης του Sun Tzu. Για αυτό οι σπασμωδικές κινήσεις, χωρίς μακροχρόνιο στρατηγικό και πολιτικό ορίζοντα δεν μπορούν να καρποφορήσουν. Όσες φορές διασπάστηκε το τρίγωνο του Clausewitz (κυβέρνηση, στρατός, λαός) η Ελλάδα υπέστη ταπεινωτικές στρατιωτικές ήττες, με αμύθητο πολιτικό κόστος (λ.χ. Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, πραξικόπημα στην Κύπρο και διχοτόμησή της το 1974).

Βιβλιογραφία:

Α) Νομολογία

Black sea maritime delimitation (Romania v. Ukraine), ICJ, 3rd February 2009, ICJ Reports 2009, Retrieved on Tuesday the 4th October 2022, from https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/132/132-20090203-JUD-01-00-EN.pdf

Channel islands (UK v. France), 30th June 1977, Reports of International Arbitral Awards. Retrieved on Tuesday the 4th October 2022, from https://legal.un.org/riaa/cases/vol_XVIII/3-413.pdf

Gulf of Maine( Canada v. US), ICJ, 12th October 1984, ICJ Reports 1984. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/67/067-19841012-JUD-01-00-EN.pdf

Jan Mayen (Denmark v. Norway), ICJ, 14th June 1993, ICJ Reports 1993. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/78/078-19930614-JUD-01-00-EN.pdf

Libya v. Malta Continental Shelf, ICJ, 3rd June 1985, ICJ Reports 1982. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/68/068-19850603-JUD-01-00-EN.pdf

Libya v. Chad territorial dispute, ICJ, 3rd February 1994, ICJ Reports 1994. Retrieved on Monday the 12th December 2022, from https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/83/083-19940203-JUD-01-00-EN.pdf

Nicaragua v. Colombia, ICJ, 19th November 2012, ICJ Reports 2012. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/124/124-20121119-JUD-01-00-EN.pdf

North Sea Continental Shelf, ICJ, 20th February 1969, ICJ Reports 1969. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/52/052-19690220-JUD-01-00-EN.pdf 

St. Pierre & Miquelon islands(Canada v. France), 10th June 1992, Reports of International Arbitral Awards. Retrieved on Tuesday the 4th October 2022, from https://legal.un.org/riaa/cases/vol_XXI/265-341.pdf

Tunisia v. Libya Continental Shelf, ICJ, 24th February 1982, ICJ Reports 1982. Retrieved on Monday the 3rd October 2022 from, https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/63/063-19820224-JUD-01-00-EN.pdf

B) Βιβλία – Άρθρα (ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα):

Cassese, A. (2012). Διεθνές Δίκαιο. Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα. ISBN:978-960-01-1496-6

 Davutoğlu, A. (2001). Stratejic Derinlik-Türkiye’nin Uluslararası Konumu [The Strategic Depth-Turkey’s International position]. Yayinlari Publishing, Türkiye ISBN: 978-975-661-468-6

Herakleidis, A. (2010). The Greek-Turkish conflict in the Aegean; Imagined enemies. Palgrave Macmillan, U.K. ISBN: 978–0–230–23053–8

Murphy, S. D. (2017). International Law relating to Islands. The Hague Academy of International Law, Netherlands. ISBN:978-90-04-36153-9

Syrigos, A., & Dokos, T. (2020). Atlas of Greek-Turkish relations. With 63 maps, a comprehensive glossary and the latest key developments. p.16. Kathimerini. ISBN: 978-960-585-271-9

Syrigos, A. M. (1988). The status of Aegean Sea according to International Law. Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα / Bruylant Publishers, Belgium. ISBN: 978-960-232-832-3 

Ελληνικό Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών. (2017). Ανατολική Μεσόγειος- Παρόν και μέλλον. Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα. ISBN: 978-960-206-602-7

Λιάκουρας, Π. (2014). Η αποστρατικοποίηση με τη Συνθήκη της Λωζάννης: όψεις ασφάλειας και εξελίξεις. Στο Παζαρτζή, Φ., & Αντωνόπουλος, Κ. (Επιμέλεια). 90 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάννης: Η λειτουργία της Συνθήκης υπό το φως των εξελίξεων μετά το 1923. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ISBN:978-960-562-347-0

Λιάκουρας, Π. (2021, Δεκέμβριος 19). Το δίλημμα αποστρατικοποίηση ή κυριαρχία. Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.

Λιάκουρας, Π. (2022, Ιούνιος 5). Τι κρύβουν δηλώσεις και επιστολές. Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ.

Μυλωνόπουλος, Δ. Ν. (2013). Δίκαιο της Θάλασσας(4η έκδοση). Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ISBN: 978-960-562-203-9

Ροζάκης, Χ. (1989). Οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις: Η Νομική Διάσταση. Στο Κώνστας, Δ., & Τσαρδανίδης, Χ.(Επιμέλεια). Σύγχρονη Ελληνική Εξωτερική Πολιτική(2ος τόμος). Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα.

Ρούκουνας, Ε. (2021). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο(4η έκδοση). Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα. ISBN: 978-960-654-458-3

Συρίγος, Α. Μ. (2015). Ελληνοτουρκικές σχέσεις. Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα. ISBN: 978-960-16-5376-1

Χατζηκωνσταντίνου, Κ., Σαρηγιαννίδης, Μ., & Αποστολίδης, Χ. Ε. (2014). Θεμελιώδεις έννοιες στο Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο(2η έκδοση). Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα. ISBN: 978-960-568-138-8

Γ) Ηλεκτρονικές πηγές (ελληνόγλωσσα και ξενόγλωσσα, ακαδημαϊκά/επιστημονικά περιοδικά, ηλεκτρονικά άρθρα κ.ο.κ.):

Acer, Y. (2022, June 15). Demilitarization of East Aegean islands is a must for a real peace. Retrieved on Sunday the 4th December 2022, from https://www.setav.org/en/demilitarization-of-east-aegean-islands-is-a-must-for-a-real-peace/

International Institute for Law of Sea Studies. (2021, August 30). Three-stage Approach of Maritime Delimitation in law of the sea (customary international law and court decisions. Retrieved on Friday the 18th November 2022, from http://iilss.net/three-stage-approach-of-maritime-delimitation-in-law-of-the-sea-customary-international-law-and-court-decisions/

Greek MFA. (n.d.). Issues of Greek-Turkish Relations. Retrieved on Friday the 2nd  September 2022, from https://www.mfa.gr/en/issues-of-greek-turkish-relations/

Greek MFA. (n.d.). National Airspace. Retrieved on Friday the 2nd September 2022, from https://www.mfa.gr/en/issues-of-greek-turkish-relations/relevant-documents/national-airspace.html

Kontakos, P. D. (2018). Blue Economy Entrepreneurship in Offshore Energy in Cyprus & Greece. Journal of International Scientific Publications. Volume 12. page 200. Retrieved on Thursday the 13th October 2022, from https://www.scientific-publications.net/get/1000031/1536784181409855.pdf

Meneshian, G. (2020, November 19). Greek-Turkish Relations: History, Issues and Perspectives. Retrieved on Thursday the 13th October 2022, from  https://www.lymec.eu/greek-turkish-relations-history-issues-and-perspectives

Turkish MFA. (n.d.). The outstanding Aegean Issues. Retrieved on Friday the 2nd  September 2022, from https://www.mfa.gov.tr/maritime-issues—aegean-sea—the-outstanding-aegean-issues.en.mfa

Türmen, R. (2020, October 19). Whose Sea? A Turkish International Law Perspective on the Greek-Turkish Disputes. Institut Montaigne. Retrieved on Wednesday the 19th October 2022, from https://www.institutmontaigne.org/en/blog/whose-sea-turkish-international-law-perspective-greek-turkish-disputes

United Nations environment programme. (n.d.). Law No. 5017 of 3/13 June 1931 to regulate civil aviation. Retrievedon Thursday the 13th October 2022, from https://leap.unep.org/countries/gr/national-legislation/law-no-5017-313-june-1931-regulate-civil-aviation

United Nations Treaty Collection. (n.d.). United Nations Convention on the Law of the Sea, Montego Bay, 10 December 1982.Retrieved on Saturday the 3rd December 2022,from https://treaties.un.org/pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXI-6&chapter=21&Temp=mtdsg3&clang=_en#1

Uzun, H. (2004). 1919-1950 Yillari Arasinda Türki̇ye –Yunani̇stan İli̇şki̇leri̇ [Turkey-Greece relations between 1919-1950]. Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, 5(2), 35–50. Retrieved on Thursday the 13th October 2022, from https://acikders.ankara.edu.tr/pluginfile.php/37308/mod_resource/content/0/Uzun_H._1919_1950_Yillari_Arasinda_Turki.pdf

Καραμπέτσου, Κ. (2009). Από την κρίση στην επαναπροσέγγιση. Νομικές παράμετροι της ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης [Μεταπτυχιακή εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς]. Διώνη. Ανακτήθηκε την Τετάρτη 13 Οκτωβρίου 2022, από https://dione.lib.unipi.gr/xmlui/handle/unipi/7089

Παπασταυρίδης, Ε. (2020, Ιούλιος 7). Οι ελληνοτουρκικές διαφορές στο θαλάσσιο χώρο από την οπτική του διεθνούς δικαίου. ΕΛΙΑΜΕΠ. Ανακτήθηκε την Δευτέρα 26 Σεπτεμβρίου 2022, από https://www.eliamep.gr/wp-content/uploads/2020/07/Policy-paper-36-Papastavridis-9.7_Greek-v2.pdf .

Ροζάκης, Χ. (2022, Ιούνιος 14). Οι απειλές της Άγκυρας. Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ. Ανακτήθηκε την Πέμπτη 13 Οκτωβρίου 2022, από https://www.kathimerini.gr/politics/foreign-policy/561904030/arthro-toy-ch-rozaki-stin-k-oi-apeiles-tis-agkyras/

Στούκας, Μ. (2019, Οκτώβριος 13). Οι αποφάσεις Διεθνών Δικαστηρίων για τις ΑΟΖ – τι σημαίνουν για την Ελλάδα. Πρώτο Θέμα. Ανακτήθηκε την Δευτέρα 2 Νοεμβρίου 2022, από https://www.protothema.gr/stories/article/934839/oi-apofaseis-diethnon-dikastirion-gia-tin-oriothetisi-tis-aoz-diaforon-kraton/