Γράφει η Αναστασία Μαρία Στούκου
Η μετανάστευση αποτελεί ένα σημαντικό φαινόμενο, το οποίο είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την κοινωνία. Έχοντας στο επίκεντρό του της, τον άνθρωπο, αποτελεί ένα φαινόμενο που χρονολογείται από της απαρχές της ανθρώπινης ύπαρξης. Τα τελευταία χρόνια, όμως, και ιδιαίτερα μετά τη μεταναστευτική του 2015, παρατηρείται ότι το φαινόμενο της μετανάστευσης, έχει λάβει εκτενείς διαστάσεις, ενώ χρησιμοποιείται από πολλά κράτη και ως μέσο για την επίτευξη απώτερων σκοπών.
Σε γενικές γραμμές, η μετανάστευση αποτελεί μία από τις τρεις δημογραφικές διαδικασίες και ορίζεται ως η μόνιμη ή η προσωρινή μεταβολή του τόπου εγκατάστασης ενός ατόμου ή ενός κοινωνικού συνόλου. Αναλυτικότερα, η μετανάστευση αφορά την τεχνητή ανανέωση και φθορά ενός πληθυσμού, χαρακτηριστικό που τη διαφοροποιεί από τις άλλες δύο δημογραφικές διαδικασίες, τη γεννητικότητα και τη θνησιμότητα, οι οποίες σχετίζονται περισσότερο με τη φυσική ανανέωση και φθορά ενός πληθυσμού.
Η μετανάστευση αποτελεί, επίσης, μία πολυδιάστατη διαδικασία, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην αλλαγή τόπου, κατοικίας ή εργασίας, αλλά συνδέεται με διάφορες κοινωνικές παραμέτρους, που επηρεάζουν τα ίδια τα άτομα, τη συμπεριφορά τους, την οικονομία και την κοινωνία τόσο της χώρας υποδοχής όσο και της χώρας προέλευσης.
Υπάρχουν δύο βασικά είδη μετανάστευσης: η νόμιμη και η παράτυπη μετανάστευση.
Η νόμιμη μετανάστευση, αφορά όσους μετανάστες εισέρχονται σε κάποια χώρα υποδοχής με νόμιμο τρόπο. Νόμιμοι, θεωρούνται εκείνοι οι πολίτες που έχουν εισέλθει και παραμένουν νόμιμα στη χώρα, με την παρουσία τους να έχει καταγραφεί από τις αρμόδιες αρχές, διαθέτοντας οι ίδιοι άδεια παραμονής και εργασίας. H παράτυπη μετανάστευση, εν αντιθέσει, αφορά τους υπηκόους τρίτων χωρών οι οποίοι, είτε εισήλθαν στη χώρα χωρίς τα απαραίτητα ταξιδιωτικά έγγραφα, οπότε χαρακτηρίζονται «λαθρομετανάστες», είτε εισήλθαν νόμιμα μεν, υπό κάποια ιδιότητα (νόμιμη εργασία, τουρισμός, σπουδές, κ.λπ.), αλλά, έπειτα, συνέχισαν να παραμένουν παράνομα στη χώρα.
Τα τελευταία χρόνια, και ιδιαίτερα μετά τη μεταναστευτική κρίση στην Ελλάδα, το 2015, δεν είναι λίγες οι φορές που γίνεται αναφορά από τη μεριά των κρατών της Μεσογείου, στον όρο «εργαλειοποίηση» του μεταναστευτικού με σκοπό την επίτευξη διαφόρων κρατικών συμφερόντων. Πιο συγκεκριμένα, όπως προδίδει και ο ίδιος ο όρος, η εργαλειοποίηση αφορά τη χρήση ενός συγκεκριμένου φαινομένου ως «εργαλείο» προκειμένου να επιτευχθούν αλλότριοι από την υπόθεση σκοποί και ιδίως στόχοι πολιτικοί. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται έντονα στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, γεγονός ιδιαίτερα λογικό αν σκεφτούμε ότι η Μεσόγειος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των διαφορετικών λαών και πολιτισμών, καθώς συνδέει την Αφρική, την Ασία και την Ευρώπη. Αυτή, όμως, η εξέχουσα θέση της έχει ως αποτέλεσμα σε περιπτώσεις συγκρούσεων, πολέμων και, γενικότερα, δυσκολιών οι επιπτώσεις των γεγονότων αυτών να επηρεάζουν έμμεσα και τις γειτονικές ηπείρους της χώρας στην οποία ξέσπασαν.
Ως εκ τούτου, οι υβριδικές απειλές και οι συγκρούσεις που λαμβάνουν χώρα στις παραλιακές περιοχές της Μεσογείου επηρεάζουν αρνητικά και τις υπόλοιπες ηπείρους που περικλείονται από τη Μεσόγειο. Σημαντική συνέπεια του φαινομένου αυτού αποτελεί η κινητικότητα των πληθυσμών. Τα τελευταία χρόνια, οι συγκρούσεις στις περιοχές της Αφρικής και της Ασίας έχουν δημιουργήσει μία κινητικότητα άνευ προηγουμένου προς τις χώρες της Ευρώπης καθώς οι άνθρωποι, προσπαθώντας να απομακρυνθούν από τις συγκρούσεις, τις καταπιέσεις, τους διωγμούς αλλά και τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι στις χώρες καταγωγής τους, προσπαθούν να βρουν καλύτερες συνθήκες διαβίωσης στην ευρωπαϊκή ήπειρο.
Εξέχοντα ρόλο στη μετακίνηση των πληθυσμών διαδραματίζει η Τουρκία, καθώς μπορεί να θεωρηθεί «χώρα γέφυρα» μεταξύ των κρατών της Ανατολής, τα οποία, στην πλειονότητά τους, χαρακτηρίζονται από αστάθεια, οικονομικές ανισότητες, συγκρούσεις και οικονομική ανέχεια, και των χωρών της Δύσης ή και του Βορρά, οι οποίες χαρακτηρίζονται από πολιτική σταθερότητα, ειρήνη ή και οικονομική ανάπτυξη. Παράλληλα, τα γεωμορφολογικά της χαρακτηριστικά, όπως οι δύσβατες οροσειρές στα ανατολικά της σύνορα και το Αιγαίο ή η Μεσόγειος στα δυτικά και τα νότια, καθιστούν την Τουρκία μία χώρα ελκυστική για τις μεταναστευτικές ροές, καθώς γίνεται ευκολότερη η λαθραία διέλευση των μεταναστών από τα εδάφη της.
Γενικότερα, έχει υποστηριχθεί ότι το μεταναστευτικό χρησιμοποιείται πολλές φορές από τον Πρόεδρο της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, προκειμένου να ικανοποιήσει διαφόρους στόχους του. Θεωρείται σημαντικός μοχλός πίεσης προς την Ευρωπαϊκή Ένωση με απώτερο στόχο να επιτευχθούν οι σκοποί της γείτονα χώρας, δεδομένου του ότι, εν όψει της πίεσης που θα ασκείται στα ευρωπαϊκά παράλια από τις μαζικές μεταναστευτικές εισροές, η Ευρωπαϊκή Ένωση ενδεχομένως να προβεί σε ορισμένες υποχωρήσεις απέναντι στην Τουρκία. Ως αποτέλεσμα αυτού, η γειτονική μας χώρα, χρησιμοποιώντας τις μεταναστευτικές ροές ως διαπραγματευτικό όπλο, προσπαθεί να αποκτήσει διαπραγματευτικό πλεονέκτημα.
Απόδειξη της τακτικής αυτής αποτελούν τα γεγονότα στον Έβρο τον Μάρτιο του 2020. Πιο συγκεκριμένα, ο Ερντογάν, έχοντας ως απώτερο στόχο να ασκήσει πιέσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να επιτύχει διαπραγμάτευση με όρους της Άγκυρας, εκμεταλλευόμενος τον φόβο της Ευρωπαϊκής Ένωσης απέναντι σε μία πιθανή μελλοντική κρίση που θα θύμιζε εκείνη του 2015, ενεργοποίησε τη μεταναστευτική απειλή. Με τον τρόπο αυτό, προσπάθησε να αναδείξει τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η Τουρκία στη συγκράτηση των μεταναστευτικών ροών. Τη θεωρία αυτή μπορούν να επιβεβαιώσουν, στη συνέχεια, και οι απειλές του Τούρκου Προέδρου προς την Ευρωπαϊκή Ένωση ότι θα βιώσει συνθήκες όπως εκείνες του 2015, εάν δεν σταματήσει η βία στο Ιντλίμπ. Στο σημείο αυτό κρίνεται άξιο αναφοράς ότι εξαιτίας της βίας αυτής, 80.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν από τη Συρία προς την Τουρκία. Ακόμη, ο Τούρκος πρόεδρος προσέθεσε ότι η Τουρκία δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί κάποιο νέο μεταναστευτικό κύμα από τη Συρία. Στη συνέχεια, ο Ερντογάν ανακήρυξε τα σύνορα της Τουρκίας με την Ευρώπη ανοιχτά, με τις τουρκικές αρχές να μην επιχειρούν να εμποδίσουν τους μετανάστες και τους πρόσφυγες να περάσουν τα σύνορα προς την Ευρώπη. Συνέπεια της κίνησης αυτής αποτέλεσε, σύμφωνα με αναφορές, η έλευση 13.000 μεταναστών στην ελληνική και ευρωπαϊκή επικράτεια εντός 48 περίπου ωρών.
Επιπροσθέτως, η εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού από μεριάς της Τουρκίας αποτελεί συχνό φαινόμενο, όχι μόνο σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής, αλλά και στο εσωτερικό της χώρας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αξιοποίηση των Σύριων και των Αράβων προς όφελος της τουρκικής κυβέρνησης, εγκαθιστώντας τους στις νοτιοανατολικές περιοχές της Τουρκίας, διαμορφώνοντας, έτσι, τον εκλογικό χάρτη προς όφελος του ΑΚΡ. Ένα ακόμη παράδειγμα αποτελεί και η περιοχή της Σμύρνης, όπου έχει αναπτυχθεί αγορά με είδη πρώτης ανάγκης για μετανάστες, ενώ υπάρχουν και ξενοδοχεία από όπου, με τη βοήθεια διακινητών, οι μετανάστες μεταφέρονται προς τα δυτικά παράλια, με την Τουρκία να έχει, έτσι, δημιουργήσει μία «αγορά» η οποία βασίζεται στο μεταναστευτικό φαινόμενο και κινεί την οικονομία της.
Τα πρόσφατα, ακόμα, γεγονότα του ναυαγίου της Πύλου ανέδειξαν για άλλη μία φορά τη σημασία της υβριδικής απειλής του μεταναστευτικού. Η ανατροπή του αλιευτικού σκάφους 47 ναυτικά μίλια νοτιοδυτικά της Πύλου οδήγησε σε 79 νεκρούς ενώ εκατοντάδες είναι οι αγνοούμενοι μέχρι και σήμερα. Με αφορμή τα γεγονότα αυτά, ο Τούρκος Πρόεδρος τόνισε τη λανθασμένη διαχείριση των ροών από τη μεριά της Ευρώπης, προσπαθώντας να αναδείξει τη σημασία που αποδίδει η Τουρκία στη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και την προστασία των ανθρώπινων ζωών. Πιο αναλυτικά, ο ίδιος ανέφερε ότι δεν έγινε καμία σοβαρή προσπάθεια να σωθούν όσοι βρίσκονταν στο αλιευτικό σκάφος, ενώ τόνισε πως ο θάνατός τους δεν απασχόλησε τόσο την επικαιρότητα όσο ο θάνατος των πολιτών που επέβαιναν στο τουριστικό υποβρύχιο το οποίο θα πραγματοποιούσε επίσκεψη στο ναυάγιο του Τιτανικού. Οι δηλώσεις του αυτές ενδεχομένως να έχουν ως απώτερο στόχο να φανεί η Τουρκία προστάτης ανθρώπινων ζωών και να χρησιμοποιηθεί ο εν λόγω χαρακτηρισμός στην επικείμενη σύνοδο του ΝΑΤΟ, ενώ, παράλληλα, θα μπορούσαν να έχουν ως στόχο την επικαιροποίηση της Συμφωνίας της 18ης Μαρτίου 2016 μεταξύ ΕΕ – Τουρκίας, ώστε να ζητήσει η Τουρκία περισσότερη οικονομική στήριξη.
Εν κατακλείδι, παρατηρείται ότι η μετανάστευση δεν αποτελεί απλώς ένα φαινόμενο που σχετίζεται αμιγώς με την κινητικότητα των πληθυσμών. Αντιθέτως, πρόκειται για ένα πολυδιάστατο φαινόμενο που, εδώ και δεκαετίες, απασχολεί τις σχέσεις των κρατών, αλλά και το διεθνές πολιτικό τοπίο ευρύτερα, καθώς δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που τα κράτη χρησιμοποιούν την απειλή του μεταναστευτικού ως εργαλείο, με στόχο να πετύχουν σημαντικούς κατά την κρίση τους πολιτικούς σκοπούς.
Πηγές
Λυγερός, Σ. (2016). Η εισβολή των αμάχων. 1η Έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
Τριανταφυλλίδου, Α. (2010). Η μετανάστευση στην Ελλάδα του 21ου αιώνα. 1η Έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική
Φίλης, Κ. (2020). Η Ελλάδα στη γειτονιά της. 1η Έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδόπουλος
Φίλης, Κ. (2017). Πρόσφυγες, Ευρώπη, Ανασφάλεια. 1η Έκδοση. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαδόπουλος
Ζαχαράκη Μ. (2023). Τουρκία: Πώς, μέσω της τραγωδίας της Πύλου, ο Ερντογάν επιχειρεί να εργαλοιοποιήσει το μεταναστευτικό. Ethnos.gr. Διαθέσιμο σε: https://www.ethnos.gr/World/article/267091/toyrkiaposmesothstragodiasthspyloyoerntoganepixeireinaergaloiopoihseitometanasteytiko
Protothema.gr. (2019). Ερντογάν: Απειλεί την Ευρώπη με κύματα προσφύγων αν δεν σταματήσει η βία στο Ιντλίμπ. Διαθέσιμο σε: https://www.protothema.gr/world/article/957940/apeilei-pali-tin-europi-o-erdogan-sunthikes-2015-an-den-stamatisei-i-via-sto-idlib/
In.gr. (2023). Ο Ερντογάν πήρε θέση για τη Γαλλία: «Σπέρνουν ανέμους, θερίζουν θύελλες» – «Αιχμές» για το ναυάγιο στην Πύλο. Διαθέσιμο σε: https://www.in.gr/2023/07/03/world/o-erntogan-pire-thesi-gia-ti-gallia-spernoun-anemous-therizoun-thyelles-aixmes-gia-nayagio-stin-pylo/
Πηγή εικόνας εξωφύλλου
Liberal.gr (2023). Μεταναστευτικό: Η ΕΕ θεσπίζει υποχρεωτικό μηχανισμό αλληλεγγύης. Διαθέσιμο σε: https://www.liberal.gr/diethni-themata/symfonia-ton-horon-kraton-tis-ee-gia-metanasteytiko