Γράφει ο Πασχάλης Μπάνδας
Από τα μέσα του 18ου αιώνα έως και κατά προσέγγιση το 1849, πραγματοποιήθηκαν δεκάδες, πετυχημένες και μη, επαναστάσεις σε όλη την υφήλιο. Σίγουρα η καθεμία ξέσπασε σε ένα ιδιαίτερο ιστορικό πλαίσιο και δεν είχαν όλες τον ίδιο σκοπό ή το ίδιο εύρος, ωστόσο έχουν παρατηρηθεί κοινά ερεθίσματα τα οποία διαμόρφωσαν τη φύση τους και τα ιδανικά των ανθρώπων που πρωτοστάτησαν σε αυτές. Το παρόν κείμενο θα προσπαθήσει να αναγνωρίσει και να συγκεντρώσει τα στοιχεία αυτά, έχοντας ως σημείο εκκίνησης την επανάσταση που άλλαξε ριζικά την οικονομία και τις ζωές των ανθρώπων της εποχής εκείνης.
Η βιομηχανική επανάσταση όπως ονομάστηκε, παραδόξως αρκετές δεκαετίες μετά την αρχή της και πιο συγκεκριμένα την δεκαετία του 1820, αφού τότε άρχισαν να παρατηρούνται οι επιπτώσεις της από τους επιστήμονες της εποχής, δεν ήταν κάποιο οριοθετημένο από τους πρωταγωνιστές της γεγονός, ούτε αποσκοπούσε εν γνώσει της κάπου. Αξιοσημείωτο είναι δε, ότι είχε ελάχιστη “λόγια” καθοδήγηση. Ήταν καθαρά αποτέλεσμα του πειραματισμού των τεχνιτών της εποχής, με σκοπό να αυξήσουν την παραγωγή τους. Τα γεγονότα αυτά επιβεβαιώνονται και από την κατάσταση στη γενέτειρα της βιομηχανικής επανάστασης, τη Βρετανία. Μια κοινωνία που είχε ξεφύγει από τις κοινωνικές δομές που χαρακτήριζαν την υπόλοιπη Ευρώπη και όπου πλέον η αγροτική παραγωγή ακολουθούσε την αγορά. Η κυβέρνηση και οι πολιτικές της είχαν το βλέμμα στραμμένο στην οικονομική ανάπτυξη και στην βελτιστοποίηση της παραγωγικότητας του πληθυσμού, όπως είναι εμφανές από την κατασκευή των ανάλογων υποδομών. Η ραγδαία αύξηση της παραγωγής σε συνδυασμό με την απόλυτη κυριαρχία της Βρετανίας την εποχή εκείνη γιγάντωσε και την οικονομία της. Μετά το 1830 ήταν πλέον ξεκάθαρο το ότι είχε ολοκληρωθεί η μετάβαση σε μία νέα κοινωνία, της οποίας τα θεμέλια έθεσε η βιομηχανική επανάσταση. Η βιομηχανική επανάσταση είχε ως αποτέλεσμα και κοινωνικές αλλαγές, που διαμόρφωσαν τους επόμενους αιώνες. Η αστική τάξη απέκτησε περισσότερη δύναμη από ότι παλιότερα και αντικατέστησε στην ουσία την παλαιότερη τάξη των ευγενών, με τη δύναμή της να αγγίζει τέτοιο βαθμό που οι αστοί εισήλθαν στην κυβέρνηση. Η δε νέα εργατική τάξη, τα νούμερα της οποίας πολλαπλασιάζονταν με ταχύτατους ρυθμούς, έπειτα από σκληρούς αγώνες κατόρθωσε να κερδίσει έδαφος όσον αφορά τα ανθρώπινα και εργατικά δικαιώματα. Αυτά ήταν τα οικονομικά τουλάχιστον ερεθίσματα που επικρατούσαν από τις αρχές του 19ου αιώνα και εκ των υστέρων.
Πριν τη λήξη του 18ου αιώνα ωστόσο, σημειώθηκαν άλλες δύο σπουδαίες επαναστάσεις. Η πρώτη, αρχίζοντας το 1765, έλαβε μέρος στην υπό βρετανική κατοχή Βόρεια Αμερική και είχε ως αποτέλεσμα την γένεση ενός κράτους-πρωταγωνιστή για τους επόμενους αιώνες. Η δεύτερη ξέσπασε χάριν στην ανικανότητα του “Παλαιού Καθεστώτος” της Γαλλίας να αντιμετωπίσει μια σειρά οικονομικών και πολιτικοκοινωνικών θεμάτων που ταλάνιζαν την χώρα στα τέλη του 18ου αιώνα. Σε αντίθεση με την βιομηχανική επανάσταση, η Αμερικανική και Γαλλική αντίστοιχα διακρίνονταν από ιδεολογικούς παράγοντες και είχαν ως τελικό και κοινό στόχο την ανατροπή μίας κυβέρνησης που δεν υποστήριζε τα συμφέροντα των πολιτών της. Ιδιαίτερα η Γαλλική επανάσταση ήταν τόσο ριζοσπαστική όσον αφορά τις ιδέες της για την διακυβέρνηση και την ελευθερία, που όπως η Βρετανική διαμόρφωσε την οικονομία και τη βιομηχανία του 19ου αιώνα, έτσι αυτή διαμόρφωσε την ιδεολογία και τον πολιτικό χαρακτήρα του. Και οι δύο αυτές επαναστάσεις οφείλουν την ύπαρξή τους στο κίνημα του Διαφωτισμού και στις διάφορες ιδέες περί ελευθερίας. Πιο συγκεκριμένα, μια βασική έννοια που αποτέλεσε βασικό όπλο στα χέρια των επαναστατών, ήταν αυτή του “κοινωνικού συμβολαίου”. Ο φιλόσοφος Τζον Λοκ, στο έργο του “Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως”, τονίζει την ανάγκη υποστήριξης των ατομικών ελευθεριών από τη νομοθεσία. Το κράτος δηλαδή, έχει την αρμοδιότητα και την υποχρέωση να προστατεύει τους πολίτες του, καθώς αυτοί του παραχωρούν την δυνατότητα της χρήσης βίας. Όταν το κράτος δεν είναι ικανό να διατηρήσει την εσωτερική ειρήνη και να αντιμετωπίσει απειλές προς τους υπηκόους του, τότε χάνει τη νομιμότητα του. Το συμβόλαιο χάνει την ισχύ του, κάτι που οδηγεί σε μια άλλη εξίσου σημαντική έννοια, που είναι το “δικαίωμα στην επανάσταση”. Οι άποικοι στην Αμερική, έπειτα από πολλές προσπάθειες της βρετανικής κυβέρνησης να τους υποβαθμίσει και να τους επιβάλλει βαρύτερη φορολογία, επικαλέστηκαν το δικαίωμα αυτό και απαίτησαν το διαχωρισμό από το Στέμμα. Τόσο ο Πέιν όσο και ο Τζέφερσον δικαιώνουν τον αγώνα επικαλούμενοι την ανικανότητα της κυβερνήσεως. Ο πρώτος πυροβολισμός της Αμερικανικής Επανάστασης έγινε γνωστός ως ο “πυροβολισμός που ακούστηκε σε όλον τον κόσμο”, φανερώνοντας την σημασία του απελευθερωτικού αγώνα των Αμερικανών, ο οποίος ενέπνευσε παρόμοια κινήματα σε όλον τον κόσμο, όπως για παράδειγμα στην Αϊτή, τη Λατινική Αμερική, αλλά και σημαντικότερα, στην Γαλλία.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού παρατηρούνται κοινές βάσεις πάνω στις οποίες οι αντιεξουσιαστές πάτησαν για να κάνουν τη φωνή τους να ακουστεί. Τα χρόνια που οδηγούν στην μεγάλη αυτή επανάσταση, βρίσκουν τη Γαλλία διαιρεμένη κοινωνικά, με τις διαφορές μεταξύ των διαφόρων τάξεων να είναι γιγάντιες. Οι αριστοκράτες αν και συγκεντρώνουν αρκετές πολιτικές εξουσίες, δεν ελέγχουν την κυβέρνηση, η οποία οδηγεί το κράτος ολοένα και πιο βαθιά στην ύφεση. Ένα ακόμα αξιοσημείωτο γεγονός είναι ότι η Αμερικανική Επανάσταση επηρέασε και σε πρακτικό επίπεδο την κατάσταση στη Γαλλία. Το κόστος της υποστήριξης των Αμερικανικών στρατευμάτων και της συμμετοχής των γαλλικών δυνάμεων στον πόλεμο επιβάρυνε την ήδη άσχημη οικονομία σε σημείο χρεοκοπίας. Η εξέγερση άρχισε ουσιαστικά από τις προσπάθειες των αριστοκρατών να κατευθύνουν την κυβέρνηση και τη μοναρχία, σε μια ύστατη προσπάθεια να αποφύγουν την ολική καταστροφή. Η δε ιδεολογία που ακολούθησαν δεν ήταν άλλη από τον κλασικό φιλελευθερισμό, προερχόμενο από τους φιλοσόφους του προηγούμενου αιώνα. Όπως προκύπτει εξάλλου και από την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στις ατομικές ελευθερίες και την ισότητα απέναντι στο νόμο. Η κύρια αλλαγή που συντελέστηκε, ωστόσο, ήταν η κατανόηση των πολιτών της Γαλλίας ως ένα συλλογικό έθνος. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος δεν ήταν πλέον ο ηγέτης της Γαλλίας, αλλά των Γάλλων. Ο εθνικισμός γεννήθηκε μέσα σε αυτή τη χαώδη περίοδο και αποτέλεσε σημείο αναφοράς για όλους τους λαούς της εποχής, υπόδουλους και μη. Όπως και στην περίπτωση των Αμερικανών, έτσι και στη Γαλλική πρωτοστάτησαν διανοούμενοι, η συμβολή των οποίων ήταν σημαντική για την υλοποίηση των ιδεών υπέρ των οποίων πολεμούσαν. Και η συμβολή αυτή μεταφέρεται και στον σχεδιασμό του νέου κράτους, στα θεμέλια και τα ιδεώδη πάνω στα οποία θα δομηθεί. Στις αρχές του νέου αιώνα, η φιγούρα της γαλλικής και αμερικανικής επανάστασης είχε γίνει γνωστή παγκοσμίως. Η πρώτη για τις ιδέες της και την αμεσότητά της, η δεύτερη για την επιτυχία της, την ήττα μιας αυτοκρατορίας-υπερδύναμης. Για τα επόμενα πενήντα χρόνια, κάθε επαναστατικό κίνημα που σημειώθηκε στον χάρτη είχε ως είδωλο τις δύο σπουδαίες αυτές επαναστάσεις.
Οι τρεις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα είδαν τη διεξαγωγή πολλών επαναστάσεων σε διάφορα μέρη του κόσμου. Στη νότια Ευρώπη, οι Έλληνες αγωνίστηκαν ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία με αποτέλεσμα την ίδρυση του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Στην Ιταλία, η επανάσταση του 1820 και η δράση των Καρμπονάρι άνοιξαν τον δρόμο για τη συνταγματική μοναρχία, ένα μεγάλο βήμα αν λάβει κανείς υπόψιν την εν λόγω εποχή. Αντίστοιχα στην Πορτογαλία κατοχυρώθηκε Σύνταγμα το 1822, ενώ στην Ισπανία έγινε απόπειρα επαναφοράς του Συντάγματος του 1812 σε ισχύ, δίχως αποτέλεσμα. Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού και των ειδήσεων των επαναστάσεων του προηγούμενου αιώνα, σε συνδυασμό με την υποβάθμιση των αποικιών της Ισπανίας στην Λατινική Αμερική προκάλεσε αναβρασμό στους μεικτούς πληθυσμούς της, οι οποίοι ανά περιοχή επαναστάτησαν, με αποτέλεσμα μερικές δεκαετίες αργότερα, το Ισπανικό Στέμμα να διατηρεί ελάχιστες κτήσεις στην Αμερική. Τη δεκαετία του 1830 συντελέστηκαν δύο μεγάλες επαναστάσεις. Η Ιουλιανή Επανάσταση στη Γαλλία εγκατέστησε στο θρόνο έναν νέο βασιλικό οίκο ο οποίος προώθησε την συνταγματική μοναρχία. Η επανάσταση αυτή αποτέλεσε αφορμή για το ξέσπασμα της επιτυχούς βέλγικης επανάστασης, που οδήγησε στην ανεξαρτητοποίηση του βελγικού κράτους από το Βασίλειο της Ολλανδίας. Το επόμενο και τελευταίο κύμα επαναστάσεων, συνάμα και το τέλος της ένδοξης εποχής των επαναστάσεων, έλαβε μέρος το 1848. Η δεκαετία του 1840 βρήκε την Ευρώπη να έχει αλλάξει ριζικά λόγω των καινοτόμων αλλαγών της βιομηχανικής επανάστασης και των επιπτώσεων που αυτή έφερε στη ζωή των Ευρωπαίων. Οι επαναστάσεις του 1848 δεν ήταν κάποια οργανωμένη προσπάθεια, παρόλο που επηρέασαν δεκάδες κράτη. Ήταν η σύγκλιση διαφόρων προβλημάτων, που άνοιξαν τα μάτια των ανθρώπων και τους ώθησαν στην δράση. Οι κακές σοδειές οδήγησαν στην καταστροφή της αγροτικής οικονομίας, η έλλειψη τροφίμων οδήγησε σε αύξηση των τιμών τους και έτσι, με τον μέσο άνθρωπο να επικεντρώνεται στην επιβίωσή του, χάθηκε το ενδιαφέρον για βιομηχανικά αγαθά. Καθώς η κατάσταση επηρέασε όλα τα κοινωνικά στρώματα, η αστική και εργατική τάξη συμπορεύθηκαν. Επίσης, παραδοσιακά αντίθετες ομάδες συμφώνησαν στην ανάγκη για αλλαγή. Ιδέες όπως ο εθνικισμός, ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και πάνω από όλα, η δημοκρατία, απέκτησαν μεγάλη απήχηση συγκριτικά με παλαιότερα. Αν και δεν ήταν ενωμένες επαναστάσεις, τα αιτήματα ήταν πολλές φορές κοινά. Η ύπαρξη ενός σύγχρονου συντάγματος, της ελευθερίας του τύπου και των καθολικών εκλογών ήταν αιτήματα που ακούγονταν σε κάθε γωνιά της Ευρώπης. Το μεγαλύτερο μέρος της απόστασης προς τη σύγχρονη μορφή της είχε διανυθεί.
Είναι, συμπερασματικά, προφανές πως η περίοδος ανάμεσα στην εμφάνιση των πρώτων εργοστασίων και τη μέση του 19ου αιώνα αποτέλεσε μεταβατική περίοδο περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στιγμή. Κανένας άλλος πόλεμος δεν είχε ταράξει το πολιτικό της σύστημα όσο οι επαναστάσεις που συντελέστηκαν, οι μεγαλύτερες οικονομίες του Μεσαίωνα ήταν νάνοι μπροστά στην γιγαντιαία οικονομική ανάπτυξη που έφεραν οι βιομηχανίες. Η Γαλλική επανάσταση ιδιαίτερα έφερε τόσο ριζικές αλλαγές στην πολιτική σκέψη και την ανθρώπινη ύπαρξη που χωρίς αυτή ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θα μπορούσε να φανταστεί την ύπαρξη κρατών και νόμων. Ο εθνικισμός, ο σοσιαλισμός και η δημοκρατία διαμόρφωσαν την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο και ρίζωσαν στην ιδεολογική ταυτότητα της ηπείρου. Η βιομηχανική επανάσταση για πολλούς δεν σταμάτησε ποτέ και σύμφωνα με κάποιες απόψεις, δεν θα σταματήσει έως ότου η κοινωνία να μπορεί να βασίζεται αποκλειστικά στην βιομηχανική παραγωγή. Δικαιολογημένα λοιπόν, η περίοδος αυτή ονομάστηκε “Εποχή των Επαναστάσεων”, αφού ποτέ ξανά δεν είδε ο κόσμος τέτοια συσσώρευση αλλαγών, η τέλεση των οποίων ήταν επιτακτική και οι ιδέες που τις προκάλεσαν διαχρονικές.
Πηγές:
- Hobsbawm, Eric. Τhe Age of Revolution:1789-1848. Vintage Books, 1996
- Morgenthau, Hans. Η πολιτική μεταξύ των εθνών: O αγώνας για ισχύ και ειρήνη. Εκδόσεις Ποιότητα, 2018
- Κολιόπουλος, Ιωάννης. Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945 Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, 2001
- Wallace, Willard M.. “American Revolution”. Encyclopedia Britannica, 14 Apr. 2023,https://www.britannica.com/event/American-Revolution. Accessed 29 April 2023.
Εικόνα: David, Jacques-Louis. Le Serment du Jeu de paume. 1794
https://fineartamerica.com/featured/the-tennis-court-oath-jacques-louis-david.html