Γράφει η Ελισάβετ Αϊδηνοπούλου
Ήδη από το 2017 ο Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών προειδοποίησε ότι εκατομμύρια ανθρώπων βρίσκονταν σε κίνδυνο λιμού σε χώρες, στις οποίες διαδραματίζονται ένοπλες συγκρούσεις, όπως στη Νιγηρία, τη Σομαλία, το Νότιο Σουδάν και την Υεμένη. Τα τελευταία χρόνια, οι ένοπλες συγκρούσεις αποτελούν καταλυτικό παράγοντα για την επισιτιστική κρίση και συνιστούν σοβαρότατη παραβίαση του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου αλλά και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Μολονότι το νομικό πλαίσιο είναι υπαρκτό, η επιβολή πείνας εξακολουθεί να εφαρμόζεται, με πιο επίκαιρο το παράδειγμα της επιβολής πολιτικής στέρησης από το Ισραήλ προς τους Παλαιστινίους, προκαλώντας σοβαρές παραβιάσεις του Διεθνούς Δικαίου.
Το Διεθνές Δίκαιο περιλαμβάνει ξεκάθαρες διατάξεις ενάντια στη χρήση πείνας ως όπλου πολέμου. Πιο συγκεκριμένα, το Άρθρο 54 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου των Συμβάσεων της Γενεύης απαγορεύει την πείνα ως μέθοδο πολέμου. Στη συνέχεια του Άρθρου αυτού, δίνεται έμφαση σε ειδικότερες περιπτώσεις που είναι δυνατό να προκαλέσουν επισιτιστική κρίση, όπως, για παράδειγμα, επίθεση, καταστροφή και αφαίρεση των αναγκαίων για την επιβίωση μέσων, δηλαδή της τροφής, του νερού, των αγροτικών προϊόντων και της σοδειάς, αλλά και την στέρηση φαρμάκων, την καταστροφή υγειονομικών μονάδων και τις αδιάκριτες επιθέσεις στα αποθέματα τροφής και στις καλλιέργειες καθώς και ενέργειες όπως η επίθεση και καταστροφή των τροφίμων, νερού και υγειονομικών εγκαταστάσεων (Dapo Akande and Emanuela-Chiara Gillard,2019,753-779). Σε αυτό έρχεται να προστεθεί και η τακτική, η οποία τείνει να ακολουθείται τα τελευταία χρόνια, αυτή της παρεμπόδισης δημιουργίας ασφαλών περασμάτων ώστε να διέρχονται μέσα από αυτά τα αναγκαία αντικείμενα. Φαίνεται ,λοιπόν, πως το κράτος που επιβάλλει την επισιτιστική κρίση πρέπει να καλύπτεται από το δόλο ότι τελεί τις πράξεις ή τις παραλείψεις με σκοπό να εξαναγκάσει σε πείνα τον άμαχο πληθυσμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι η στέρηση θα πρέπει να λάβει έναν αρκετά κρίσιμο βαθμό, αν και δεν είναι απαραίτητο να επέλθει ο θάνατος.
Στα όσα προαναφέρθηκαν, έρχεται να προστεθεί και το η πρόβλεψη του Καταστατικού της Ρώμης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου, στο οποίο αναγνωρίσθηκε ότι η επιβολή λιμού συνιστά έγκλημα πολέμου. Συγκεκριμένα, το Άρθρο 8(2)(β)(xix) ποινικοποιεί τη σκόπιμη επιβολή πείνας προς τους αμάχους ως μέσο πολέμου, αποστερώντας του τα απολύτως αναγκαία μέσα για την επιβίωσή τους, συμπεριλαμβανομένης της αποτροπής παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας, όπως προβλέπεται και στις Συμβάσεις της Γενεύης (Christian Durisch Akosta, 2021). Προς τη στοιχειοθέτηση του εγκλήματος αυτού, θα πρέπει να πληρούνται σωρευτικά οι ακόλουθες προϋποθέσεις: (1) ο δράστης στερεί τους αμάχους από τα απαραίτητα μέσα για την επιβίωσή τους, (2) ο δράστης το πραγματοποιεί αυτό έχοντας το δόλο της επιβολής λιμού ως μέσο πολέμου, (3) η πράξη έλαβε χώρα στο πλαίσιο ένοπλης σύρραξης και (4) ο δράστης γνώριζε ότι επικρατούσε ένοπλη σύρραξη.
Το στοιχείο (1) από τα προαναφερθέντα αφορά την αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος. Γενικότερα, οποιαδήποτε πράξη στοχεύει στην αποστέρηση των αμάχων εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της διάταξης. Κρίσιμο είναι το γεγονός ότι θύματα του εγκλήματος θα πρέπει να είναι αποκλειστικά τα πρόσωπα που δε συμμετέχουν ενεργά στις εχθροπραξίες, καθώς οι μαχητές θεωρούνται νόμιμος στόχος, και επομένως, κατά το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, επιτρέπεται η επιβολή πείνας προς αυτούς. Όσον αφορά το στοιχείο (2) τέλεσης του εγκλήματος, αυτό αφορά το δόλο του δράστη, ότι δηλαδή αυτός γνωρίζει και επιδιώκει την βαρύτατη αποστέρηση των αμάχων από τα μέσα που εξασφαλίζουν την επιβίωσή τους, ακόμα και αν τα αποτελέσματα των πράξεων στέρησης δεν καταστούν άμεσα ορατά προς τους αμάχους. Σε ό,τι αφορά την έννοια του μέσου πολέμου, αυτή σχετίζεται με την τακτική και τη στρατηγική διεξαγωγής των εχθροπραξιών με σκοπό την πλήρη αποδυνάμωση της αντίπαλης πλευράς (Bridget Conley et al., 107-131).
Εξετάζοντας σε μεγαλύτερο βάθος το ζήτημα του “λιμού”, κρίνεται σημαντικό να τονιστεί πως πληθώρα πράξεων και παραλείψεων είναι δυνατό να οδηγήσουν στο αποτέλεσμα αυτό, όπως ο περιορισμός στην πρόσβαση τροφής, μέσα από το κλείσιμο των ανάλογων καταστημάτων, την καταστροφή της σοδειάς, την παρεμπόδιση εισαγωγής πρώτων υλών και τη σκόπιμη μόλυνση των υδάτων αλλά και την καταστροφή υγειονομικών μονάδων. Επιπροσθέτως, η επιβολή πείνας σε κατάσταση ένοπλης σύρραξης συχνά τελείται από κοινού με πλήθος άλλων εγκλημάτων πολέμου, όπως, για παράδειγμα, άσκηση σεξουαλικής βίας, καταστροφή υποδομών αλλά και αναγκαστικό εκτοπισμό αμάχων, γεγονός που καταδεικνύει τη σχέση του λιμού με ένα ευρύτερο πλαίσιο υποδούλωσης των αμάχων της αντίπαλης πλευράς. Έτσι, η σταδιακή υποβάθμιση της διαβίωσης του αμάχου πληθυσμού μέσω της επισιτιστικής κρίσης προκαλεί σοβαρή ανθρωπιστική κρίση και υψηλή θνησιμότητα του πληθυσμού. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η επιβολή πείνας, πέρα από την πρόθεση της επέλευσης μαζικών θανάτων ή την άσκηση αποτελεσματικού ελέγχου πάνω στον εκάστοτε άμαχο πληθυσμό, αποσκοπεί και στην αλλαγή της πολιτικής κατάστασης, χωρίς να υποχρεώνεται ο δράστης να αναλάβει την ευθύνη της διακυβέρνησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πολιτική που εφάρμοζε το κράτος του Ισραήλ ήδη από το 2007, όταν μετά την ανάληψη εξουσίας από τη Χαμάς, το Ισραήλ προχώρησε σε παρεμπόδιση παροχής τροφής, νερού και φαρμακευτικής βοήθειας, με αποτέλεσμα πάνω από 47% των νοικοκυριών στη Λωρίδα της Γάζας να υποφέρει από επισιτιστική κρίση και αβεβαιότητα (Bridget Conley, 132-153).
Φαίνεται, λοιπόν, από τα παραπάνω πως οι ένοπλες συγκρούσεις προκαλούν σοβαρότατες επισιτιστικές κρίσεις, με αποτέλεσμα αναδεικνύεται πιο εύκολα η παραβίαση του δικαιώματος στην τροφή που υφίστανται πληθυσμοί σε περιοχές που εκτυλίσσονται συγκρούσεις[i]. Κεντρικό σημείο της ανάλυσης αποτελεί το άρθρο 11 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, σύμφωνα με το οποίο, εγκαθιδρύεται το δικαίωμα επαρκούς τροφής, αλλά και το δικαίωμα τα άτομα να μην υποφέρουν από ασιτεία. Κάτι τέτοιο σημαίνει πως κάθε άτομο θα πρέπει να έχει πρόσβαση τουλάχιστον σε ποσότητα τροφής που θα του εγγυάται την αξιοπρεπή του διαβίωση, ενώ, για το σκοπό αυτό τα κράτη-μέλη οφείλουν να σέβονται, προστατεύουν και ικανοποιούν το δικαίωμα αυτό, ιδιαίτερα σε περιόδους ενόπλων συρράξεων (David Marcus, 2003,245-281). Έτσι, κάθε κράτος οφείλει να παρέχει τα αναγκαία για την επιβίωση μέσα αλλά και να απέχει από την παρεμπόδιση πρόσβασης σε αυτά ακόμα και αν βρίσκεται υπό επίθεση και οι δυνατότητές του είναι περιορισμένες, δεδομένου ότι έχει αναλάβει αυξημένες αμυντικές δαπάνες. Μονάχα σε καταστάσεις ανωτέρας βίας θα μπορούσε να δικαιολογηθεί η παραβίαση του δικαιώματος στην τροφή, εφόσον, όμως, το εκάστοτε κράτος δεν υπέχει ευθύνη για την επισιτιστική κρίση, καθώς αυτή ήταν εντελώς απρόβλεπτη. Σε κάθε περίπτωση, η σχέση μεταξύ του Δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του Ανθρωπιστικού δικαίου είναι αλληλοσυμπληρωμένη και, σε περίπτωση σύγκρουσης των προβλέψεών τους, οφείλει να υπερέχει η ευνοϊκότερη για τα ανθρώπινα δικαιώματα πρόβλεψη (Simone Hutter, 2019, 723-752).
Κρίνεται σημαντικό, στο σημείο αυτό, να γίνει πιο λεπτομερής ανάλυση επάνω στο ζήτημα της επισιτιστική κρίσης στη Γάζα. Όπως αναφέρθηκε και πιο πριν, σημείο καμπής στην προσπάθεια δίωξης της επιβολής πείνας ως έγκλημα πολέμου αποτέλεσε η έκδοση ενταλμάτων σύλληψης από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο προς τους Μπενιαμίν Νετανιάχου και Γιοάβ Γκάλαντ, καθώς, μεταξύ άλλων, κρίθηκε ότι εφάρμοσαν πολιτική λιμού σε βάρος των Παλαιστινίων αμάχων, καθώς το γεγονός αυτό αποτελεί σημαντικό βήμα προς την επίλυση ερωτημάτων που αφορούν την επιβολή πείνας ως μέσο πολέμου. Οι δύο κατηγορούμενοι φαίνεται πως έχουν επιβάλλει πολιτική αποστέρησης των αναγκαίων για την επιβίωση μέσων (τροφή, καλλιέργειες, πόσιμο νερό, καταφύγια και ρούχα) σε βάρος των Παλαιστινίων, εμποδίζοντας σκοπίμως την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας. Είναι, έτσι, σαφές, ότι δε χρειάζεται απαραίτητα να χαθούν ζωές αμάχων προκειμένου να αποδειχθεί ότι έχει τελεσθεί το έγκλημα, καθώς αρκεί ο δόλος επιβολής πολιτικής στέρησης και ο δόλος επιβολής πείνας ως μέσο πολέμου σε περίοδο ένοπλης σύρραξης. Ο Εισαγγελέας του Δικαστηρίου έκρινε ότι η πολιτική λιμού αντανακλάται από πληθώρα πράξεων και παραλείψεων, όπως το κλείσιμο των συνόρων, την παρεμπόδιση εισαγωγών τροφής και φαρμακευτικών προϊόντων και τη διακοπή παροχής πόσιμου νερού. (Yousuf Syed Khan, 2024).
Στις πιο πρόσφατες εξελίξεις στο πεδίο της σύγκρουσης Ισραήλ και Χαμάς, ήδη πριν λάβει άδοξο τέλος η συμφωνία εκεχειρίας, το κράτος του Ισραήλ, επέβαλε και πάλι την πολιτική λιμού, με το να εμποδίζει την είσοδο όλο των αγαθών και των προμηθειών στη Γάζα, συμπεριλαμβανομένης της τροφής και άλλων ειδών ανθρωπιστικής βοήθειας. Η εξέλιξη αυτή επέφερε ολέθριες συνέπειες στον άμαχο πληθυσμό της Λωρίδας της Γάζας, καθώς έπειτα από μήνες ανασφάλειας ως προς την τροφή και το πόσιμο νερό, οι Παλαιστίνιοι, κατά την περίοδο της εκεχειρίας, θα είχαν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με την παρεχόμενη ανθρωπιστική βοήθεια, γεγονός που πλέον ανήκει στο παρελθόν. Πριν από τη συμφωνία εκεχειρίας, η αποστέρηση των αναγκαίων μέσων επιβίωσης προσέλαβε ποικίλες μορφές, καθώς ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές κατέστρεφαν καλλιεργήσιμη γη και υδροφόρα συστήματα, σκότωναν τα ζώα της φάρμας και μέλη του ανθρωπιστικού προσωπικού, ενώ παράλληλα το κράτος του Ισραήλ εμπόδιζε για παραπάνω από 15 μήνες την εισαγωγή ανθρωπιστικής βοήθειας, ιδιαίτερα στην περιοχή της νότιας Γάζας (Human rights watch, 2023). Σε όσα προαναφέρθηκαν έρχεται να προστεθεί και η ψήφιση νόμου που απαγόρευσε στην Υπηρεσία Αρωγής και Έργων του ΟΗΕ για τους Παλαιστινίους Πρόσφυγες στην Εγγύς Ανατολή, η οποία αποτελούσε τον ακρογωνιαίο λίθο για την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας, την οποιαδήποτε δραστηριότητα εντός της εδαφικής επικράτειας του Ισραήλ. Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η σημερινή πραγματικότητα είναι ότι δεν υπάρχει σταθερή πηγή τροφοδοσίας και παροχής ειδών πρώτης ανάγκης, πέρα από την εξωτερική παροχή βοήθειας, που όμως παρεμποδίζει πλήρως το Ισραήλ, τη στιγμή που πλέον έχουν κλείσει όλοι φούρνοι, καθώς δεν είχαν ούτε λιγοστά υλικά προκειμένου να λειτουργήσουν. (Tom Dannenbaum,2025).
Στον τομέα του Ανθρωπιστικού δικαίου, καθίσταται αντιληπτό ότι το Ισραήλ ως δύναμη κατοχής, όπως επιβεβαίωσε το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης τον Ιούλιο του 2024, έχει αυξήσει τον αποτελεσματικό του έλεγχο στην περιοχή και, έτσι, ελέγχει πλήρως το τι είναι δυνατό να εισαχθεί από τα σύνορα. Ως δύναμη κατοχής οφείλει να διασφαλίζει ότι επαρκής τροφή διανέμεται στον άμαχο πληθυσμό (Άρθρο 55 της Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης), ενώ θα πρέπει να καταβάλλει και κάθε δυνατή προσπάθεια για να παρέχει όλα τα αναγκαία όταν υπάρχει έλλειψή τους (Άρθρο 59) (Yousuf Syed Khan, 2024). Έτσι, το Ισραήλ αποτυγχάνει σκοπίμως να λειτουργήσει αποτελεσματικά στο πλαίσιο αυτό, με αποτέλεσμα να παραβιάζει ευθέως το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, αλλά ακόμα και αν το κράτος αμφισβητεί τις υποχρεώσεις του αυτές, δεν παύει να παραβιάζει την εθιμική απαγόρευση επιβολής πείνας ως μέσο πολέμου και την εθιμική πρόβλεψη να μην απαγορεύεται η πρόσβαση ανθρωπιστικής βοήθειας. Ενδεικτικό είναι το στοιχείο ότι ακόμα και οι αποστολές των Ιατρών χωρίς Σύνορα δεν διαθέτουν πλέον τα αναγκαία μέσα για να προβούν σε ιατρικές πράξεις, με αποτέλεσμα να περιποιούνται πληγές τραυματιών χωρίς κανένα παυσίπονο.
Συμπερασματικά, η χρήση της πείνας ως όπλο πολέμου αποτελεί κατάφωρη παραβίαση του διεθνούς δικαίου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η τροφή βρίσκεται στον πυρήνα των απαραίτητων για την επιβίωση μέσων, γεγονός νομικά κατοχυρωμένο, παρά τις όποιες δικαιολογίες μπορεί να εγείρει το κράτος για την αποστέρησή της προς τους Παλαιστινίους. Όπως προκύπτει και από την ανωτέρω ανάλυση, το νομικό πλαίσιο είναι υπαρκτό αλλά και αυστηρό, θέτοντας στο επίκεντρο την προστασία των αμάχων από περιττή βλάβη και ανώφελο πόνο. Παρόλο που υπάρχουν αυστηροί διεθνείς κανόνες, η πραγματικότητα δείχνει ότι συχνά η διεθνής κοινότητα αδυνατεί να επιβάλλει κυρώσεις σε όσους εφαρμόζουν ανάλογες πρακτικές, για αυτό και είναι επιτακτική ανάγκη να ενισχυθούν οι οργανισμοί που διασφαλίζουν την πρόσβαση των αμάχων σε βασικά αγαθά.
Βιβλιογραφία:
Βιβλία:
- Bridget Conley et al., Accountability for mass starvation-testing the limits of law, 107-153, Oxford monographs
Άρθρα από ακαδημαϊκές πηγές:
- Dapo Akande and Emanuela-Chiara Gillard, Conflict-induced food insecurity and the war crime of starvation of civilians as a method of warfare, journal of international criminal justice, 2019, 753-779
- Christian Durisch Akosta, 2021, it takes two-the protection of civilians during sieges under IHR. Prohibition against starvation and the right to food, διαθέσιμο εδώ: https://opiniojuris.org/2021/12/20/it-takes-two-the-ihl-protection-of-civilians-during-sieges-under-the-prohibition-against-starvation-and-the-right-to-food/
- Bridget Conley, Alex de Waal, The Purposes of Starvation: Historical and Contemporary Uses, Journal of International Criminal Justice, Volume 17, Issue 4, September 2019, Pages 699–722
- David Marcus, famine crimes in international law, the American journal of international law, 2003,245-281
- Simone Hutter, Starvation in armed conflicts-an analysis based on the right to food, journal of international criminal law,2019, 723-752
- Yousuf Syed Khan, 2024, Gaza arrest warrants: assessing starvation as a method of warfare and associated starvation crimes, διαθέσιμο εδώ: https://www.justsecurity.org/96257/assessing-gaza-starvation/
- Human rights watch, 2023, Israel-starvation used as weapon of war in Gaza, διαθέσιμο εδώ: .https://www.hrw.org/news/2023/12/18/israel-starvation-used-weapon-war-gaza
- Tom Dannenbaum,2025, Gaza and Israel’s renewed policy of deprivation, διαθέσιμο εδώ: https://www.justsecurity.org/109263/gaza-israel-renewed-policy-deprivation/
Πηγή εικόνας: https://www.pexels.com/el-gr/photo/11872546/