Γράφει η Αγγελική Μαρκοπούλου
Ο πόλεμος δεν έχει δική του λογική, αλλά αποτελεί τη συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα, όπως έχει διατυπώσει ο Πρώσος στρατιωτικός και συγγραφέας, Carl von Clausewitz, σχετικά με τη θεωρίας και πρακτική του πολέμου. Έτσι, λοιπόν, προκειμένου να εκπληρωθούν οι κοινωνικοί σκοποί στο άναρχο διεθνές σύστημα, ένα κράτος προσπαθεί να αποτρέψει, ή να μειώσει τις πράξεις φυσικής βίας. (Ήφαιστος 2007, σελ. 57). Μέσω της ιστορίας συναντούμε αρκετά παραδείγματα όπου η ισχύς, η βία και ο πόλεμος αποτελούν διανεμητικές προεκτάσεις ως προς τον προσδιορισμό των συνόρων, την κατοχή των πλουτοπαραγωγικών πόρων και την ευημερία. (Κονδύλης, 2017, σελ. 292). Ουσιαστικά, μέσα από τα αποτελέσματα των πολέμων διαμορφώνονται σύνορα και τελικά ολόκληρα κράτη με τη μορφή που τα συναντούμε σήμερα. Ο πόλεμος, λοιπόν, παραπαίει μεταξύ των δύο άκρων. Από την μια βρίσκεται το άκρο της διατήρησης της ειρήνης και σταθερότητας και από την άλλη υπάρχει το άκρο της διεκδίκησης του ηγεμονικού ρόλου των κρατών, τα οποία μέσω της επέκτασής τους επιθυμούν να γίνουν παγκόσμιοι ή περιφερειακοί ηγεμόνες.
Η επικρατούσα ευρωπαϊκή τάξη πριν τους πολέμους:
Ο 17ος αιώνας αποτέλεσε σταθμό για διαμόρφωση την ευρωπαϊκή κοινωνία κρατών η οποία διαμορφώθηκε σύμφωνα με τις προσπάθειες της Γαλλίας, της Ολλανδίας και της Σουηδίας να σφυρηλατήσουν τα ανόμοια στοιχεία της χριστιανικής Ευρώπης που αντιτάσσονταν στους Αψβούργους σε ένα συντονισμένο αντί-ηγεμονικό στρατόπεδο – συνασπισμό (Watson 2006, σελ. 348). Όλα τα χριστιανικά μέλη αυτού του συνασπισμού, μεγάλα και μικρά, έως τους πιο ασήμαντους ηγεμόνες της αυτοκρατορίας, αντιμετώπιζαν το ένα το άλλο στη βάση μιας de facto ισότητας επειδή έπρεπε να χτίσουν μια συνεργασία στην οποία θα συμφωνούσαν όλοι. (Watson 2006) Παράλληλα, σε αυτό το πλαίσιο συνεργασίας αναπτύχθηκαν νέες μορφές διεθνών νομικών κανόνων που θα λειτουργούσαν για την διατήρηση της τάξης.
Η ευρωπαϊκή τάξη κατά τον 18ο αιώνα:
Ο 18ος αιώνας, από την υπογραφή της συμφωνίας της Ουτρέχτης (1714), έως και την Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε έναν αιώνα κατά τον οποίο επικρατούσε η σταθερότητα και η πρόοδος στην Ευρώπη, καθώς εφαρμόζονταν οι θεσμοί και οι κανόνες που είχαν διαμορφωθεί κατά τον προηγούμενο αιώνα, με σκοπό να υποστηριχθεί η ισορροπία που είχε ήδη εγκαθιδρυθεί (Watson 2006, σελ. 351).
Παρόλα αυτά, οι συγκρούσεις δεν εξέλειπαν. Αυτές, όμως, δεν αφορούσαν θρησκευτικούς ή ηγεμονικούς σκοπούς, αλλά ήταν μικροί σε έκταση – και ένταση – και αφορούσαν την προσαρμογή (Watson 2006, σελ. 351). Καθοριστικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε η υπογραφή της Συνθήκης της Βεστφαλίας και οι κανόνες που επέβαλλε, τους οποίους ασπάστηκαν τα ευρωπαϊκά κράτη, τα μικρά και τα μεγάλα. Στην διατήρηση της ισορροπίας ισχύος, επομένως, δεν συνέβαλαν μόνο τα ισχυρά κράτη, αλλά αυτή επηρεάστηκε και από τις αποφάσεις μικρότερων κρατών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτή την εποχή ξεκίνησε και η επέκταση της Ευρώπης στον κόσμο, η αποικιοκρατία, όταν δηλαδή οι Δυτικοευρωπαίοι διαπίστωσαν την ύπαρξη πολιτισμών προηγμένων, σαν τους δικούς τους, αλλά και πρωτόγονων, που θεώρησαν ότι έπρεπε να γίνουν πολιτισμένοι (Watson 2006, σελ. 378). Αυτό το γεγονός συνέβαλε, επίσης, στις σχέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών.
Την περίοδο αυτή επικρατούσαν πέντε μεγάλές δυνάμεις στην Ευρώπη: η Αυστρία, η Πρωσία, η Ρωσία, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία. Αυτές άλλαζαν συμμαχίες με γνώμονα την αποτροπή της ηγεμονίας ενός έθνους ή μιας συμμαχίας. Ένας αριθμός πολέμων προήλθε, λοιπόν, από την επιθυμία των προαναφερόμενων κρατών για την διατήρηση της ισχύουσας ισορροπίας δυνάμεων, όπως ο επταετής πόλεμος, ο πόλεμος της ισπανικής διαδοχής, οι ναπολεόντειοι πόλεμοι, κ.α. Έπειτα από την επιτυχία της Βρετανίας στον επταετή πόλεμο, κατά τη διάρκεια του οποίου συμμάχησε με την Πρωσία, δημιουργήθηκε δίλημμα ασφαλείας το οποίο υποκινήθηκε από την Βρετανία, θορυβώντας πολλές από τις άλλες δυνάμεις οι οποίες άρχισαν να βλέπουν τη Μεγάλη Βρετανία ως μεγαλύτερη απειλή από τη Γαλλία, η οποία άρχισε να καταλαμβάνει δύναμη προς το τέλος του αιώνα. (MacKenzie,1996).
Μέσα από την υπογραφή των Συμφωνιών της Βεστφαλίας και της Ουτρέχτης προέκυψαν νομιμοποιήσεις οι οποίες ήταν καθαρά αντι-ηγεμονικές και προωθούσαν την ισορροπία ισχύος. Παρόλα αυτά, οι πολιτικοί γνώριζαν ότι η ηγεμονία επιφέρει ορισμένα οφέλη. Έτσι, υποστηρίζαν την ιδέα της τήρησης της ισορροπίας ισχύος και του διεθνούς δικαίου εποφθαλμιώντας να λάβουν κέρδος από αυτά τα οφέλη (Watson 2006, σελ. 399).
Κύριοι πόλεμοι του 18ου αιώνα:
Για να γίνει καλύτερα αντιληπτή η ισορροπία ισχύος που επικράτησε αυτόν τον αιώνα, αλλά και πως ο πόλεμος επιδρά στις σχέσεις των ευρωπαϊκών κρατών που ενεπλάκησαν σε αυτόν, θα γίνει αναφορά σε δύο από τους ποιος σημαντικούς πολέμους του αιώνα.
Ξεκινώντας με αναφορά στον Επταετή Πόλεμο, η πίεση που δημιουργήθηκε από τον ανταγωνισμό μεταξύ διαφόρων ευρωπαϊκών κρατών και δυναστειών κατά τον 18ο αιώνα εξερράγη σε μεγάλης κλίμακας σύγκρουση (Radulovic, 2021). Αυτός αποτέλεσε μια παγκόσμια σύγκρουση που διεξήχθη από το 1756 έως το 1763, σε πέντε ηπείρους, και στην οποία συμμετείχαν όλες οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις της εποχής. Ήταν ένας διακρατικός – επιθετικός πόλεμος που έλαβε μέρος μεταξύ ανεξάρτητων κυρίαρχων κρατών στη διεθνή πολιτική.
Αυτός ο πόλεμος, λόγος της κλίμακας που είχε, αλλά και λόγω των διαφορών στους στόχους και τις σχέσεις των κύριων αντιπάλων της σύγκρουσης, μπορεί να χωριστεί σε δύο μέρη: Το πρώτο μέρος του Επταετούς Πολέμου αφορούσε τον ανταγωνισμό μεταξύ της Αυστρίας και της Πρωσίας που περιλάμβανε τις αυξανόμενες φιλοδοξίες της Ρωσίας στο ευρωπαϊκό έδαφος. Το δεύτερο μέρος αφορούσε τον αγγλο-γαλλικό ανταγωνισμό στη Βόρεια Αμερική, την Καραϊβική και την Ινδία (Radulovic, 2021).
Τελικά, η Βρετανία παρέμεινε η κυρίαρχη δύναμη του κόσμου, αν και βυθίστηκε στα χρέη. Η Γαλλία, από την άλλη, βρέθηκε στο χείλος της οικονομικής καταστροφής και της επανάστασης και έχασε όποιες κτήσεις είχε στην Αμερική. Η Πρωσία, τέλος, έχασε το 10% του πληθυσμού της.Ακολούθησαν, επιπλέον, μεταρρυθμίσεις σε αρκετές εμπόλεμες κυβερνήσεις και στρατούς, λόγω του φόβου της Αυστρίας ότι η Ευρώπη όδευε προς τον καταστροφικό μιλιταρισμό, ισχυρισμός που αποδείχτηκε βάσιμος.
Η αποτυχία της Αυστρίας να περιορίσει την Πρωσία οδήγησε τις δύο χώρες σε ανταγωνισμό για το μέλλον της Γερμανίας. Αυτή η κατάσταση, εκτός του ότι ωφέλησε τη Ρωσία και τη Γαλλία διότι έστρεψε την προσοχή των δύο χωρών μακριά από αυτές, τελικά οδήγησε στη δημιουργία της Πρωσικής Γερμανικής Αυτοκρατορίας. Ο Επταετής Πόλεμος σηματοδότησε, επίσης, μια αλλαγή στην ισορροπία της διπλωματίας. Η Ισπανία και η Ολλανδία έγιναν λιγότερο σημαντικές και αντικαταστάθηκαν από δύο νέες μεγάλες δυνάμεις που αναδύθηκαν: την Πρωσία και τη Ρωσία (Radulovic, 2021). Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η λήξη του Επταετούς Πολέμου οδήγησε σε σημαντική ανακατανομή των δυνάμεων στην Ευρώπη.
Περνώντας στον δεύτερο πιο σημαντικό πόλεμο του 18ου αιώνα, την Γαλλική Επανάσταση, παρατηρούμε ότι στα τέλη του αιώνα, οι μικρές και μικρομεσαίες τάξεις της Ευρώπης ήταν διαμορφωμένες και πιο εύπορες από ποτέ (Watson 2006, σελ. 400). Η Τρίτη τάξη, όπως αποκαλούνταν αυτοί που απαιτούσαν αλλαγές, σάρωσε το παλαιό καθεστώς και οδήγησε στην αλλαγή των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών κοινοτήτων, οι οποίες μετά τη Βεστφαλία είχαν οργανωθεί σε μια κοινωνία παρόμοιων κρατών που βρίσκονταν σε σχετική ισορροπία (Watson 2006, σελ. 402). Η επανάσταση, εκτός από τις ριζοσπαστικές ιδέες της τις οποίες διέδωσε, δημιούργησε μια γενική ανησυχία στην Ευρώπη λόγω της αυξανόμενης δύναμης της Γαλλίας. (Πλατιάς n.d). Εάν η Τρίτη τάξη κατάφερνε να επιβάλει τις αξιώσεις της για αλλαγή στην αριστοκρατία θα άλλαζε ολοκληρωτικά την κοινωνία και συνεπώς την δυναμική του κράτους, κάτι που θα αποτελούσε απειλή για τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη,
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι η Γαλλική Επανάσταση μπορεί να χαρακτηριστεί ως απελευθερωτικό κίνημα, καθώς η μεσαία τάξη επιθυμούσε να αποτινάξει τις προνομιούχες τάξεις και να δημιουργήσει μια νέα μορφή κυβέρνησης.
Τα αίτια της Γαλλικής επανάστασης μπορούν να βρεθούν σε πολλούς παράγοντες. Η αύξηση του πληθυσμού, οι επίμονες πληθωριστικές τάσεις στην οικονομία και κυρίως στα είδη πρώτης ανάγκης, οι βαθιές αλλαγές στην αγροτική οικονομία και η εμφάνιση των πρώτων βιομηχανιών μεγάλης κλίμακας είχαν φέρει ριζικές αλλαγές στην γαλλική κοινωνία, σε βαθμό που δημιουργούσαν ανισότητες μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. (Κολιόπουλος 2001, σελ. 15) Πιο συγκεκριμένα, υπήρχε δυσαρμονία ανάμεσα στη μεγάλη και διαρκώς αυξανόμενη ισχύ της αστικής τάξεως και στην ισχνή πολιτική της παρουσία. Αντίστοιχα δυσανάλογη ήταν και διογκωμένη πολιτική συμμετοχή της αριστοκρατικής τάξης. (Κολιόπουλος 2001, σελ. 15)
Σε αυτές τις νέες καταστάσεις, όσον αφορά τις αλλαγές στον πόλεμο αυτόν καθαυτό, αυτός έπαψε πλέον να αποτελεί αναμέτρηση ανάμεσα σε δύο αντίπαλα καθεστώτα, µε διαμεσολαβητή τις «καθεστωτικές» τους ένοπλες δυνάμεις. Επρόκειτο για σύγκρουση ανάμεσα σε δύο κοινωνίες, σε δύο χώρες. Το ζητούμενο, πλέον, δεν ήταν η καταστροφή του αντίπαλου στρατού – και η υποταγή στη θέληση του νικητή – αλλά η καταστροφή της αντίπαλης κοινωνίας από την οποία προερχόταν. (Πλατιάς n.d).
Με τη διεξαγωγή της γαλλικής επανάστασης αναπτύχθηκε ο κρατικός μηχανισμός της Γαλλίας, διαιρέθηκε και ιεραρχήθηκε όπως ο στρατός. Η πολιτική διοίκηση της Γαλλίας διαιρέθηκε σε «τμήματα» τα οποία είχαν εμφανή ομοιότητα µε τον τρόπο της αναδιοργάνωσης του στρατού σε μονάδες (Πλατιάς, n.d.). Όλα αυτά προσέδωσαν στη αυξανομένη δύναμη της Γαλλίας. Επιπρόσθετα, με τους πολέμους της γαλλικής επανάστασης, η Γαλλία ήρθε αντιμέτωπη με τους συνασπισμούς Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής και είχε ορισμένες επιτυχίες εναντίον τους. Συγκεκριμένα, με τον Πόλεμο του Πρώτου Συνασπισμού (1792–1797) οι σημαντικότερες μοναρχίες της Ευρώπης αποπειράθηκαν να περιορίσουν την επαναστατική Γαλλία και τη διάδοση των επαναστατικών της ιδεών. Στον Πόλεμο του Δεύτερου Συνασπισμού (1798-1802) η Γαλλία ήρθε αντιμέτωπη με τις περισσότερες ευρωπαϊκές μοναρχίες με πρωταγωνιστές τη Βρετανία, την Αυστρία και τη Ρωσία. Παρόλα αυτά, η Γαλλία βγήκε πιο κερδισμένη από ποτέ μέσα από τους πολέμους και η δυναμική της αυξανόταν διαρκώς. Σιγά σιγά αναδυόταν ως περιφερειακή ηγεμονική δύναμη, γεγονός που δημιουργούσε δίλημμα ασφαλείας στις άλλες Μεγάλες Δυνάμεις της περιοχής, οι οποίες ένιωσαν ότι απειλούνται.
Καταλήγοντας, τον 18ο αιώνα, ο ανταγωνισμός μεταξύ των πέντε κυρίαρχων ευρωπαϊκών δυνάμεων (Αυστρία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Πρωσία, Ρωσία) κατέστησε αναγκαίο να θεωρείται η ευρωπαϊκή ισορροπία ισχύος ως προϊόν του συνδυασμού συμμαχιών και όχι πλέον ως αντιπαλότητες ενός ενώπιον ενός. Επίσης, η συμπερίληψη οικονομικών και εμπορικών παραγόντων στην εκτίμηση της ισχύος, σε συνδυασμό με την παγκοσμιοποίηση των διεθνών ζητημάτων, σήμαινε ότι τα υπερπόντια εδάφη εντάχθηκαν στους υπολογισμούς της ευρωπαϊκής ισορροπίας. Τέλος, με τη Γαλλική Επανάσταση, στη σύνθετη εξίσωση της ευρωπαϊκής ισορροπίας μπήκαν και τα ιδεολογικά μοντέλα, καθώς συνδυάστηκε ο πόλεμος με τη διάδοση των επαναστατικών ιδεών (Jesné, Schnakenbourg, 2020).
Βιβλιογραφία:
Watson, Adam (2006). Η εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας: Μια συγκριτική ιστορική Ανάλυση. Αθήνα: Ποιότητα.
Ήφαιστος, Παναγιώτης (2007). Ο Πόλεμος και τα Αίτια του: Τα πολλά πρόσωπα του ηγεμονισμού και της τρομοκρατίας. Γ΄ Έκδοση. Αθήνα: Ποιότητα.
Κονδύλης, Παναγιώτης (2017). Θεωρία του Πολέμου. Ε΄ Έκδοση. Αθήνα: Θεμέλιο.
Κολιόπουλος, Ιωάννης Σ. (2001). Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945 – Από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Θεσσαλονίκη: ΒΑΝΙΑΣ.
Radulovic, Igor (2021). The Seven Years War: The Greatest Conflict of the 18th Century. The Collector [online]. Διαθέσιμο στο: https://www.thecollector.com/seven-years-war-18-century/. [Πρόσβαση 20/12/2022].
Black, Jeremy (2020). European history and war: The case-study of the eighteenth century. Journal of European Studies, 50(1), pp.30–35. [online]. Διαθέσιμο στο: https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0047244119892868 [Πρόσβαση 20/12/2022].
Jesné, Fabrice, Schnakenbourg, Éric (2020) The European Balance of Power. Encyclopédie d’histoire numérique de l’Europe [online]. Διαθέσιμο στο: https://ehne.fr/en/encyclopedia/themes/europe-europeans-and-world/organizing-international-system/european-balance-power [Πρόσβαση 21/12/2022].
MacKenzie, Philip (1996). Equilibrium: An Analysis of the Balance of Power Between European Nations. New York: Granger Press. p. 275.
Κολιόπουλος, Ιωάννης. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος. Χατζηβασιλείου, Ευάνθης. Νημάς, Θεόδωρος. Σχολινάκη-Χελιώτη, Χάρις. (n.d). ΙΣΤOPIA TOY ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΑΙ TOY ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (από το 1815 έως σήμερα). [online] Διαθέσιμο στο: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/5307/Istoria_G-Lykeiou_html-apli/index1_1.html. [Πρόσβαση 21/12/2022].
Κουλούρης, Πελοπίδας-Παναγιώτης (2018). Το Συνέδριο της Βιέννης και η νέα ισορροπία δυνάμεων: Η ‘νεκρανάσταση’ του παλαιού καθεστώτος. [online] OffLine Post. Διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3Xe3T5x [Πρόσβαση 22/12/2022].
Πλατιάς, Αθανάσιος Γ. (n.d) Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ – Χρονικό πλαίσιο: 1789-1815 Διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3QpvEWp [Πρόσβαση 22/12/2022]