Γράφει η Αγγελική Μαρκοπούλου
Η ευρωπαϊκή τάξη κατά τον 19ο αιώνα:
Ο 19ος αιώνας ήταν μια περίοδος επαναστατικών εξελίξεων για την ευρωπαϊκή ιστορία και αποτέλεσε εποχή μεγάλων αλλαγών σε ποικίλους τομείς. Τα ανθρώπινα και τα ατομικά δικαιώματα, η δημοκρατία και ο εθνικισμός, η εκβιομηχάνιση και τα συστήματα της ελεύθερης αγοράς προανήγγειλαν ότι ξεκινούσε μια περίοδος σημαντικών αλλαγών και ευκαιριών. Κατά το 1815, δύο από τις τρεις κορυφαίες στρατιωτικές δυνάμεις ήταν ευρωπαϊκές. Και οι τρεις, δηλαδή η Βρετανία, η Κίνα και η Ρωσία, ήταν οι ίδιες ηγετικές δυνάμεις με τον προηγούμενο αιώνα (Black 2020).
Κύριοι πόλεμοι 19ου αιώνα:
Οι πόλεμοι που επηρέασαν καθοριστικά τις σχέσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, κυρίως των χωρών που είχαν συνασπιστεί εναντίον της Γαλλίας του Ναπολέοντα, ήταν οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι. Μπορούν να χαρακτηριστούν ως διακρατικοί – συστημικοί πόλεμοι, καθώς έλαβαν μέρος σε αυτούς αρκετές ευρωπαϊκές δυνάμεις, οι ισχυροί δρώντες του Διεθνούς Συστήματος της εποχής.
Αυτοί δεν αποσκοπούσαν αποκλειστικά στην κατάκτηση εδαφών ή στην απόκτηση επιμέρους πλεονεκτημάτων και επίτευξη συμφερόντων. Στόχευαν, πρωτίστως, στην επιβολή των κανόνων που είχε ήδη θεσπίσει η νέα κοινωνική τάξη που προέκυψε από την Γαλλική Επανάσταση – η αστική – σε ολόκληρη την Ευρώπη. Εδώ πλέον το διακύβευµα αφορούσε το Έθνος παράλληλα με τα επιμέρους συμφέροντα κάθε αστικής τάξης που επιδίωκε να διασφαλίσει τις δυνατότητές της για την είσοδο στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής (Πλατιάς n.d).
Πριν από τη Γαλλική Επανάσταση επικρατούσε ισορροπία μεταξύ των διαφόρων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Με την άφιξη της επανάστασης, η Γαλλία έπρεπε να αντιμετωπίσει μια σειρά ασταθών συμμαχιών, οι οποίες συνεπαγόταν μια ρήξη αυτής της υφιστάμενης μέτριας ισορροπίας μεταξύ των χωρών. Για το λόγο αυτό, οι ευρωπαϊκές μοναρχίες ήθελαν να υποτάξουν την επαναστατική Γαλλία. Εξαιτίας αυτής της επιδίωξης των αντι-ηγεμονικών χωρών υπήρχαν μόνο δύο εφικτές δυνατότητες για την Γαλλία, να ηγεμονεύσει στην περιοχή ή να κατατροπωθεί.
Τελικά, η λήξη των πολέμων δεν είχε την έκβαση που επιθυμούσε η Γαλλία και αυτή αναγκάστηκε να υποχωρήσει σε όλα τα εδάφη που είχε καταφέρει να κατακτήσει, γεγονός που οδήγησε σε μια ριζική αλλαγή στην εδαφική κατανομή που είχε διαμορφωθεί. Μετά από αυτή του Βατερλώ, πολλές κοινότητες της Γαλλίας επιθυμούσαν να δηλώσουν την ανεξαρτησία τους, πράγμα που συνεπαγόταν οριστικό διαχωρισμό μεταξύ των κατακτημένων χωρών και των πολεμικών δυνάμεων της ελεύθερης χώρας.
Η πολύχρονη αναμέτρηση με την Γαλλία και η τελική ήττα αυτής έδωσε το βήμα στη Μεγάλη Βρετανία ώστε να αναδυθεί ως παγκόσμια δύναμη, χτίζοντας την Βρετανική Αυτοκρατορία. Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε για μια ακόμη φορά το πόσο καταλυτικά επηρεάζει ο συστημικός πόλεμος την κατανομή της ισχύος στο διεθνές σύστημα και πως όταν μια Μεγάλη Δύναμη, όπως η Γαλλία, φτάνει στο απόγειο της δύναμής της, τα κόστη για την διατήρηση αυτής της θέσης είναι υπερβολικά, η Δύναμη αρχίζει να χάνει πόρους και τελικά έρχεται η πτώση της, δίνοντας τη δυνατότητα σε μια άλλη δύναμη να αναδυθεί.
Το Συνέδριο της Βιέννης:
Παρατηρείται το φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο, μετά τη λήξη των συστημικών πολέμων, οι Μεγάλες Δυνάμεις προσπαθούν να διαμορφώσουν κανόνες για το διεθνές σύστημα με σκοπό την διατήρηση της ειρήνης. Όσο περισσότερο μένουν ανικανοποίητες οι Δυνάμεις από την κατανομή της ισχύος μετά τη λήξη του πολέμου, τόσο περισσότερο πιθανό είναι να οδηγηθούν στην διεξαγωγή ενός νέου συστημικού πολέμου και το αντίστροφο. Επιπρόσθετα, επειδή η ηγεμονία εξ’ ορισμού δίνει την εξουσία σε ένα κράτος είναι αναγκαίο να αποτρέπεται η εξόντωση οποιασδήποτε άλλης μεγάλης δύναμης, όπως συνέβαινε προηγουμένως στην περίπτωση της Πρωσίας και της Αυστρίας όταν περιορίστηκαν στο καθεστώς των ναπολεόντειων υποτελών κρατών (Jesné, Schnakenbourg 2020).
Έτσι, με τη νίκη των τεσσάρων ηγεμονικών δυνάμεων επί του Ναπολέοντα και τη διάλυση της αυτοκρατορίας του, οι κύριες ευρωπαϊκές μοναρχίες άρχισαν να αναζητούν μια νέα διεθνή τάξη πραγμάτων ικανή να καταλύσει στις ανισορροπίες του παρελθόντος. (Jesné, Schnakenbourg 2020). Έτσι, το 1815 οι νικήτριες δυνάμεις επιδίωξαν να εγγυηθούν την ασφάλειά τους μέσω της εγκαθίδρυσης ενός συστήματος που δεν θα αποκήρυττε τον πόλεμο, αλλά θα περιόριζε την κλίμακά του: κάθε μεμονωμένη δύναμη έπρεπε να μπορεί, εν ανάγκη, να πάρει τα όπλα για να υπερασπιστεί την δικά του συμφέροντα (Jesné, Schnakenbourg 2020).
Με τη διεξαγωγή των Ναπολεόντειων πολέμων, η αυτοκρατορική εξουσία του Ναπολέοντα μετέβαλλε αμφότερες τις κοινωνικές δομές και τις ιδέες των ανθρώπων σχετικά με το τι ήταν επιθυμητό και τι εφικτό. Αντιτάχθηκαν διάφορα κράτη στις εξελίξεις, και από κοινού με τον αντιγαλλικό εθνικισμό ώθησαν ολόκληρο το σύστημα πίσω προς το άκρο των ανεξαρτησιών κλίμακας, χωρίς, όμως, να το επαναφέρουν στην μορφή που είχε κατά τον 18ο αιώνα. Το σύστημα που προέκυψε από τη συμφωνία της Βιέννης του 1814-1815 τοποθετείται μεταξύ του ναπολεόντειου συστήματος και του συστήματος του 18ου αιώνα στο φάσμα μας. (Watson 2006, σελ. 415).
Βλέπουμε καθαρά τις σχέσεις των μεγάλων δυνάμεων εκείνης της εποχής μέσα από το Συνέδριο της Βιέννης που διεξήχθη με σκοπό την επίσημη παύση των Ναπολεόντειων Πολέμων και αποτελεί ουσιαστικά ένα από τα αποτελέσματα των πολέμων αυτών. Συγκεκριμένα, την 1η Νοεμβρίου του 1814, οι τέσσερις μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης που είχαν νικήσει τη Γαλλία του Ναπολέοντα, δηλαδή η Αυστρία, η Ρωσία, η Πρωσία και η Βρετανία, συγκάλεσαν συνέδριο στη Βιέννη, για να τερματίσουν επίσημα τον πόλεμο και για να επιλύσουν τα προβλήματα που αυτός είχε προκαλέσει (Ebooks.edu, nd).
Κατά τη διάρκεια αυτού του συνεδρίου, οι ηγεμόνες των νικητριών δυνάμεων και οι διπλωμάτες τους συσκέπτονταν και διαπραγματεύονταν, για να ρυθμίσουν από κοινού τα διάφορα ζητήματα που είχαν προκύψει από τον πόλεμο και για βρουν μια μέση λύση αναφορικά με τις επιδιώξεις των χωρών τους, ωστόσο τα ιδιαίτερα συμφέροντά τους δεν συνέπιπταν. Το σημείο στο οποίο συμφωνούσαν ήταν ο περιορισμός της Γαλλίας στα προπολεμικά της σύνορα και στην αποκατάσταση του παλαιού εδαφικού και πολιτικού καθεστώτος στις άλλες χώρες της Ευρώπης. Θεωρούσαν ότι το «παλαιό καθεστώς» είχε κλονιστεί σοβαρά από τα πλήγματα που είχε δεχτεί, όσο διαρκούσε η παρουσία των Γάλλων δημοκρατικών στις διάφορες χώρες της Ευρώπης (Ebooks.edu, nd).
Το συνέδριο κατέληξε στην Συνθήκη Ειρήνης, που υπογράφθηκε το 1815. Οι νικήτριες ευρωπαϊκές δυνάμεις υποχρέωσαν τη Γαλλία να προβεί σε τρεις παραχωρήσεις: να υπογράψει τη συνθήκη ειρήνης με την οποία απώλεσε την περιοχή του Σάαρ, που κατέλαβε η Πρωσία, να καταβάλει πολεμική αποζημίωση στους νικητές και να αποδεχτεί την απόβαση στρατού κατοχής στο έδαφος της. Την Συνθήκη Ειρήνης ακολούθησε η υπογραφή της συγκρότησης, στις 26 Σεπτεμβρίου 1815, της Ιερής Συμμαχίας μεταξύ της Αυστρίας, της Ρωσίας και της Πρωσίας, η οποία καταδικάστηκε φυσικά από την Βρετανία. Οι τρεις αυτοκράτορες, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Γ΄ της Πρωσίας, ο Φραγκίσκος Β΄ της Αυστρίας και ο Αλέξανδρος Α΄ της Ρωσίας, με τη συμμαχία αυτή δήλωσαν τη δυσαρέσκεια τους εναντίον των δυνάμεων που προωθούσαν τις αρχές της εθνικής αυτοδιάθεσης και της λαϊκής κυριαρχίας, ωστόσο δυνάμεις αυτές σύντομα υπερίσχυσαν. (Ebooks.edu, nd).
Άρα, παρατηρούμε εδώ ότι ο πόλεμος έδωσε ανάχωμα σε αυτές τις τρεις χώρες να συνεργαστούν. Η Ιερή Συμμαχία των τριών αυτοκρατόρων θα λειτουργούσε ως τροχοπέδη για την πρόοδο των φιλελεύθερων και εθνικών κινημάτων.
Μέσα από τις συζητήσεις των ηγεμονικών χωρών στο Συνέδριο καθορίστηκαν και οροθετήθηκαν, επίσης, και τα εθνικά σύνορα εντός της Ευρώπης. Τα ουσιαστικά αποτελέσματα του Συνεδρίου αντανακλούσαν τις γεωπολιτικές σκοπιμότητες, τις προτεραιότητες και τα συμφέροντα των ηγεμόνων (Κουλούρης 2018). Για παράδειγμα, οι βρετανικές αξιώσεις ήταν αποικιοκρατικής μορφής και σκόπευαν στην εξασφάλισης ναυτικών βάσεων για εκείνη.
Μετά το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων, στη διάρκεια των οποίων η Γαλλία έλεγχε άμεσα ή έμμεσα μεγάλο μέρος της Ευρώπης – εκτός από τη Ρωσία – το Κονσέρτο της Ευρώπης προσπάθησε να διατηρήσει όσο το δυνατόν την ισχύουσα ισορροπία δυνάμεων. Τα εδαφικά όρια που συμφωνήθηκαν από τις νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις (Πρωσία, Αυστρία, Ρωσία και Μεγάλη Βρετανία) στο Συνέδριο της Βιέννης διατηρήθηκαν γεγονός έλαβε την αποδοχή των χωρών χωρίς φιλονικίες. (Ebooks.edu, nd).
Καταληκτικά, βλέπουμε ότι η ευρωπαϊκή ισορροπία δυνάμεων στοχεύει στην υπεράσπιση της κρατικής ανεξαρτησίας απέναντι στη φιλοδοξία οποιασδήποτε μεμονωμένης δύναμης να εγκαθιδρύσει κυριαρχία, γεγονός που αποτελεί σημείο αναφοράς στην ευρωπαϊκή πολιτική ζωή. Ανά ιστορική περίοδο, ως μεγάλες δυνάμεις της Ευρώπης χαρακτηρίζονταν εκείνες που εμπλέκονταν περισσότερο στη διατήρηση αυτής της ισορροπίας, ακόμα κι αν οι δικές τους επιδιώξεις για απόκτηση δύναμης μπορούσαν ενδεχομένως να τη θέσουν σε κίνδυνο (Jesné, Schnakenbourg 2020).
Κατά τον 18ο αιώνα, παρόλο που η ισορροπία δυνάμεων ήταν προϊόν συνδυασμού συμμαχιών των πέντε μεγάλων δυνάμεων (Αυστρία, Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Πρωσία, Ρωσία), όπως είδαμε ο πόλεμος δεν εξέλιπε, και οι σχέσεις μεταξύ αυτών των χωρών δοκιμάζονταν από συγκρούσεις με τελικό σκοπό την ηγεμονία στην Ευρώπη. Το ίδιο συνέβη και κατά τον 19ο αιώνα. Οι πόλεμοι της Επανάστασης έδειχναν ότι η διχόνοια μεταξύ των νόμιμων μοναρχών θα μπορούσε να επιτρέψει την εμφάνιση μιας μεγάλης δύναμης που θα κλόνιζε την ευρωπαϊκή ειρήνη. Έτσι, το 1815 οι μεγάλες δυνάμεις που είχαν διαμορφωθεί στο απόηχο των Ναπολεόντειων πολέμων επεδίωξαν να εγγυηθούν την ασφάλειά τους μέσω της εγκαθίδρυσης ενός συστήματος που θα μπορούσε να περιορίσει την μεγάλη κλίμακα των πολέμων και να εγκαθιδρύσει την σταθερότητα και την ειρήνη στη διεθνή κοινωνία.
Μέσα από τους κύριους πολέμους που αναφέρθηκαν, για να εξηγηθεί πως ο πόλεμος επηρεάζει τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, παρατηρείται ότι πράγματι, κυρίως οι διακρατικοί πόλεμοι που λαμβάνουν χώρα μεταξύ ανεξάρτητων κρατών επηρεάζουν τις σχέσεις μεταξύ των κρατών και την ισορροπία ισχύος και βοηθούν στην ανάδυση κάθε φορά μιας νέας Δύναμης, εφόσον αυτή έχει ήδη «νικήσει» την προηγούμενη Δύναμη.
Βιβλιογραφία:
Watson, Adam (2006). Η εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας: Μια συγκριτική ιστορική Ανάλυση. Αθήνα: Ποιότητα.
Ήφαιστος, Παναγιώτης (2007). Ο Πόλεμος και τα Αίτια του: Τα πολλά πρόσωπα του ηγεμονισμού και της τρομοκρατίας. Γ΄ Έκδοση. Αθήνα: Ποιότητα.
Κονδύλης, Παναγιώτης (2017). Θεωρία του Πολέμου. Ε΄ Έκδοση. Αθήνα: Θεμέλιο.
Κολιόπουλος, Ιωάννης Σ. (2001). Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945 – Από τη Γαλλική Επανάσταση μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Θεσσαλονίκη: ΒΑΝΙΑΣ.
Radulovic, Igor (2021). The Seven Years War: The Greatest Conflict of the 18th Century. The Collector [online]. Διαθέσιμο στο: https://www.thecollector.com/seven-years-war-18-century/. [Πρόσβαση 20/12/2022].
Black, Jeremy (2020). European history and war: The case-study of the eighteenth century. Journal of European Studies, 50(1), pp.30–35. [online]. Διαθέσιμο στο: https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0047244119892868 [Πρόσβαση 20/12/2022].
Jesné, Fabrice, Schnakenbourg, Éric (2020) The European Balance of Power. Encyclopédie d’histoire numérique de l’Europe [online]. Διαθέσιμο στο: https://ehne.fr/en/encyclopedia/themes/europe-europeans-and-world/organizing-international-system/european-balance-power [Πρόσβαση 21/12/2022].
MacKenzie, Philip (1996). Equilibrium: An Analysis of the Balance of Power Between European Nations. New York: Granger Press. p. 275.
Κολιόπουλος, Ιωάννης. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος. Χατζηβασιλείου, Ευάνθης. Νημάς, Θεόδωρος. Σχολινάκη-Χελιώτη, Χάρις. (n.d). ΙΣΤOPIA TOY ΝΕΟΤΕΡΟΥ ΚΑΙ TOY ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (από το 1815 έως σήμερα). [online] Διαθέσιμο στο: http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/5307/Istoria_G-Lykeiou_html-apli/index1_1.html. [Πρόσβαση 21/12/2022].
Κουλούρης, Πελοπίδας-Παναγιώτης (2018). Το Συνέδριο της Βιέννης και η νέα ισορροπία δυνάμεων: Η ‘νεκρανάσταση’ του παλαιού καθεστώτος. [online] OffLine Post. Διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3Xe3T5x [Πρόσβαση 22/12/2022].
Πλατιάς, Αθανάσιος Γ. (n.d) Η ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΝΑΠΟΛΕΟΝΤΕΙΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ – Χρονικό πλαίσιο: 1789-1815 Διαθέσιμο στο: https://bit.ly/3QpvEWp [Πρόσβαση 22/12/2022]