Γράφει η Ιωάννα – Ωκεανία Πολυχρονοπούλου
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί πλέον έναν σημαντικό επιταχυντή και πολλαπλασιαστή της αστάθειας και των συγκρούσεων, που απαιτούν από τις ένοπλες δυνάμεις να προσαρμοστούν σε ένα μεταβαλλόμενο επιχειρησιακό περιβάλλον. Οι αυξανόμενοι κίνδυνοι από την κλιματική αλλαγή υπογραμμίζουν ακόμη την μετατόπιση της απειλής από το οικοσύστημα στον άνθρωπο, αλλά και την ασφάλεια, τόσο για την Ευρώπη όσο και για τα στρατηγικά συμφέροντα της. Σε αυτό το πλαίσιο το “Europen Climate Pact” αλλά και το “Climate Change and Defence Roadmap 2022” αναγνωρίζουν τις επιπτώσεις στην υπονόμευση των κοινών αρχών που διέπουν την άμυνα και την ασφάλεια και ανταποκρίνονται σε αυτόν τον κίνδυνο μέσω της δέσμευσης για μηδενικές εκπομπές έως το 2050 και της προσπάθειας για μια βιώσιμη Ευρώπη. Συγκεκριμένα, επαναπροσδιορίζουν τη σχέση μεταξύ κλιματικής αλλαγής και άμυνας, ενώ ταυτόχρονα, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες για την αύξηση της χρήσης ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, την ενίσχυση της ενεργειακής απόδοσης και τη μείωση του αποτυπώματος άνθρακα των αμυντικών δυνάμεων, χωρίς να θέτουν σε κίνδυνο τη στρατιωτική ικανότητα τους. Ωστόσο, ο Οδικός Χάρτης για την κλιματική αλλαγή και την άμυνα δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο εσωτερικό της Ένωσης και τις δράσεις των ενόπλων δυνάμεων, αλλά επισημαίνει τη σημασία της συνεργασίας ΕΕ με άλλους διεθνείς οργανισμούς και τις διεθνείς δράσεις για τη διασφάλιση της παγκόσμιας ασφάλειας και σταθερότητας, ως μια ηθική επιταγή που πηγάζει από τον νομικά δεσμευτικό στόχο του “Europen Climate Pact” για τον περιορισμό των καθαρών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Καθώς η κλιματική αλλαγή λειτουργεί ως καταλύτης για τις συγκρούσεις, εντείνοντας τις υπάρχουσες παγκόσμιες προκλήσεις ασφάλειας, υπάρχει αυξανόμενη ανάγκη για διευρυμένη ευρωπαϊκή στρατιωτική παρουσία και εμπλοκή τόσο σε εγχώριο όσο και σε διεθνές επίπεδο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αυξάνεται ο αριθμός των καταστάσεων κρίσης, στις οποίες η ΕΕ μπορεί να χρειαστεί να ανταποκριθεί, ενώ ταυτόχρονα ζητείται συχνότερα από τις ένοπλες δυνάμεις να συνδράμουν τις πολιτικές αρχές ως απάντηση σε πλημμύρες ή δασικές πυρκαγιές. Κατά συνέπεια, ο ρόλος των Ενόπλων Δυνάμεων, τόσο για την επίτευξη των κλιματικών στόχων, όσο και για την παροχή βοήθειας, αυξάνεται όλο και περισσότερο. Επομένως, θα πρέπει και αυτές με την σειρά τους να προσαρμοστούν για να περιορίσουν τις εκπομπές τους, αλλά και για να ανταποκριθούν στις επικείμενες αλλαγές στη γεωστρατηγική, την αμυντική ετοιμότητα, την ανθεκτικότητα και την επιχειρησιακή αποτελεσματικότητά τους.
Ωστόσο, ο τομέας της άμυνας δεν κινδυνεύει από την κλιματική αλλαγή αποκλειστικά άμεσα εξαιτίας των παραπάνω επιπτώσεων, αλλά και έμμεσα λόγω της εξάρτησής του από ευάλωτες οντότητες που διαχειρίζονται κρίσιμες ενεργειακές υποδομές, με αποτέλεσμα συχνά να χάνει την ανθεκτικότητά του απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Τα παραπάνω αναδείχθηκαν ως εμπόδια για την δράση της ΕΕ ιδιαίτερα μετά την εισβολή στην Ουκρανία και την απόφαση της ΕΕ να ενισχύσει τον αμυντικό ρόλο της στην περιοχή. Συγκεκριμένα, η σχέση κλίματος-ενέργειας-άμυνας φαίνεται να επηρεάζει άμεσα πλέον την κλιματική ανθεκτικότητα και την ενεργειακή βιωσιμότητα των στρατιωτικών δυνάμεων της Ευρώπης. Χαρακτηριστικά, η παραγωγή και η διανομή ενέργειας είναι πλέον εκτεθειμένη σε μια σειρά κλιματικών κινδύνων, από ξηρασίες που επηρεάζουν την υδροηλεκτρική ενέργεια και το νερό ψύξης για θερμοηλεκτρικούς σταθμούς, μέχρι τις καταστροφές από πυρκαγιές και καταιγίδες στα εναέρια καλώδια. Από την άλλη πλευρά, όμως, ούτε τα ορυκτά καύσιμα, αν και εξακολουθούν να αποτελούν μέρος του ενεργειακού μείγματος της Ευρώπης, μένουν ανεπηρέαστα από την κλιματική αλλαγή και φέρουν ταυτόχρονα σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Τα παραπάνω αποτελούν μερικές μόνο από τις έμμεσες επιπτώσεις που μπορούν να βλάψουν ή να καταστρέψουν στρατιωτικά περιουσιακά στοιχεία ή να τα καταστήσουν ακατάλληλα για το σκοπό τους σε ορισμένες συνθήκες λειτουργίας, να οδηγήσουν σε κινδύνους για την υγεία και την ασφάλεια για το στρατιωτικό προσωπικό ή να οδηγήσουν σε υψηλότερο κόστος για επιθεώρηση, συντήρηση και επισκευή. Επομένως, υπάρχει μια ισχυρή σύνδεση μεταξύ της λειτουργικής αποτελεσματικότητας, της ενεργειακής ανθεκτικότητας και της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου από τον αμυντικό τομέα.
Λαμβάνοντας, λοιπόν, τα παραπάνω υπόψη, η ενδεχόμενη αποτυχία επίτευξης των στόχων της Συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα, αλλά και η αποτυχία συμφωνίας για άμεση στροφή στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας στην “COP 28” θα επηρεάσει αναπόφευκτα τον κρίσιμο τομέα της άμυνας. Ο τελευταίος ήδη έχει αναγνωρίσει αυτόν τον κίνδυνο αποτυχίας επίτευξης των στόχων της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Ωστόσο, ο ίδιος δεν έχει τις ικανότητες και τις δυνατότητες να προσαρμοστεί αυτόνομα στην κλιματική αλλαγή και στους στόχους της Συμφωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι προηγούμενες μελέτες του JRC-EDA, που υπογράμμιζαν την έλλειψη συστηματικής προσέγγισης, όσον αφορά την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στην άμυνα της ΕΕ επισημαίνοντας τα υπάρχοντα κενά στα Εθνικά Υπουργεία Άμυνας της ΕΕ και τους φορείς εκμετάλλευσης και διαχείρισης ζωτικής σημασίας υποδομών σχετικά με την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή.
Αναγνωρίζοντας τους παραπάνω περιορισμούς η ΕΕ διαπίστωσε πως μπορεί να συμπληρώσει τις εθνικές προσπάθειες και να προωθήσει μια μακροπρόθεσμη προοπτική για την ολοκληρωμένη και αποτελεσματική αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων μέσω του “Climate change and defence roadmap”. Οι δράσεις που περιγράφονται σε αυτό στοχεύουν όχι μόνο στη διευκόλυνση της προστασίας του κλίματος και του οικολογικού χαρακτήρα όλων των πτυχών της άμυνας, αλλά επικεντρώνονται και στην επιχειρησιακή διάσταση, τον σχεδιασμό και την ανάπτυξη ικανοτήτων, τη διακυβέρνηση, τη συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων στην αμυντική έρευνα και τεχνολογική καινοτομία στον τομέα της αειφόρου ενέργειας. Γι’ αυτούς τους λόγους, ο οδικός χάρτης για την κλιματική αλλαγή και την άμυνα αποτελεί πλέον αναπόσπαστο μέρος της συνολικής προσπάθειας της ΕΕ για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Στο ίδιο πνεύμα, η Στρατηγική Πυξίδα για την Ασφάλεια και την Άμυνα προωθεί με την δική της σειρά την πλήρη υλοποίηση του Οδικού Χάρτη, τονίζοντας την ανάγκη για τα κράτη μέλη να παρουσιάσουν εθνικά σχέδια που αφορούν τη συνεισφορά τους προς τους κλιματικούς στόχους. Επιπλέον, υπογραμμίζει την πρόταση του Οδικού Χάρτη προτείνοντας στους σχεδιαστές και τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων τρόπους για να βελτιώσουν την αξιολόγησή τους για τις διάφορες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ασφάλεια, μέσα από περισσότερες από 30 δράσεις σε τρεις διαφορετικές αλληλένδετες περιοχές.
Αυτές οι δράσεις αφορούν τρεις βασικούς τομείς. Ο πρώτος σχετίζεται με την επιχειρησιακή διάσταση για την ενίσχυση της επίγνωσης της κατάστασης, ο δεύτερος με την έγκαιρη προειδοποίηση και τη στρατηγική πρόβλεψη και ο τρίτος με την ενσωμάτωση της κλιματικής αλλαγής και των περιβαλλοντικών πτυχών στον σχεδιασμό και την υλοποίηση των πολιτικών και στρατιωτικών αποστολών και επιχειρήσεων της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας (εφεξής: ΚΠΑΑ). Συγκεκριμένα, η ενίσχυση των αμυντικών δυνατοτήτων της ΕΕ μέσω της εφαρμογής του Οδικού Χάρτη επικεντρώνεται σε νέες προκλήσεις. Αυτές περιλαμβάνουν τη διασφάλιση της αποτελεσματικότητας του στρατιωτικού εξοπλισμού σε ακραίες κλιματικές συνθήκες και την υιοθέτηση των πιο ενεργειακά αποδοτικών τεχνολογιών για όλους τους τομείς δράσης των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Ο στόχος τους είναι η μείωση της ενεργειακής εξάρτησης και η ενίσχυση της ενεργειακής ανθεκτικότητας των ένοπλων δυνάμεων και των υποδομών τους στην Ευρώπη. Εκτός, από το ζήτημα της αποδοτικότητας και της μείωσης του ενεργειακού αποτυπώματος, αναπόσπαστο στοιχείο του “European Climate Pact”, αλλά και του Χάρτη είναι η παροχή καθοδήγησης στα κράτη μέλη. Η τελευταία γίνεται πραγματικότητα στα πλαίσια του Χάρτη μέσω των περιβαλλοντικών συμβούλων, που προβάλλονται ως αναπόσπαστο κομμάτι κάθε δράσης στο πλαίσιο της ΚΠΠΑ. Ξεκινώντας ήδη με πιλοτικές αποστολές, οι περιβαλλοντικοί σύμβουλοι συμβάλλουν σε έναν νέο μηχανισμό μέτρησης και αξιολόγησης του περιβαλλοντικού αποτυπώματος των αποστολών ΚΠΑΑ με σκοπό τη βελτιστοποίηση της χρήσης και της διαχείρισης ενέργειας, νερού και αποβλήτων. Η συμβολή τους, όμως, δεν περιορίζεται εκεί μιας και με τον δικό τους τρόπο ενισχύουν την πολιτικοστρατιωτική συνεργασία, ειδικά σε ζητήματα ετοιμότητας και ανταπόκρισης σε φυσικές και ανθρωπιστικές καταστροφές, αλλά και σε περιβαλλοντικά εγκλήματα, που συχνά αποτελούν πηγή εισοδήματος για εγκληματικά δίκτυα, παρά τις σοβαρές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία.
Σε ό,τι αφορά το πεδίο δράσης, η κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με τον χάρτη, εισάγει ακόμα νέες επιχειρησιακές προκλήσεις. Γι’ αυτό τον λόγο η παροχή συμβουλευτικής καθοδήγησης και η ανάπτυξη νέων εκπαιδευτικών ενοτήτων για την ενσωμάτωση του κλίματος ως υποχρεωτική εκπαίδευση για τις ένοπλες δυνάμεις είναι πλέον απαραίτητη. Συγκεκριμένα, η ΕΕ πέρα από την επιμόρφωση των στρατευμάτων σε σχέση με τα περιβαλλοντικά ζητήματα, ενισχύει ταυτόχρονα την ενσωμάτωση της κλιματικής αλλαγής και στην τεχνολογική καινοτομία με την παροχή 133 εκατομμυρίων ευρώ για δράσεις που σχετίζονται με την «Ενεργειακή ανθεκτικότητα και περιβαλλοντική μετάβαση» για τη στήριξη της ανάπτυξης αμυντικών προϊόντων και τεχνολογιών, με στόχο να καταστήσει τον στρατιωτικό εξοπλισμό πιο αποτελεσματικό, καινοτόμο και λιγότερο εξαρτώμενο από σπάνιες πρώτες ύλες και ορυκτά καύσιμα μέσω προγραμμάτων, όπως το PESCO και το EDF.
Ωστόσο, τα παραπάνω ευρωπαϊκά προγράμματα δεν είναι η μόνη βοήθεια που παρέχει η ΕΕ, μιας και η τελευταία παρέχει συγκεκριμένες λύσεις για βιώσιμα και κυκλικά ενεργειακά μοντέλα που οδηγούν σε αυξημένη ανθεκτικότητα και επιχειρησιακή αποτελεσματικότητα μέσω διαφόρων ομάδων και φόρουμ στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Άμυνας. Η ΕΕ διερευνά, ακόμα, πιθανές συνέργειες με σχετικά μέσα και οδηγίες προς τα κράτη μέλη της. Για παράδειγμα, στον τομέα της ενεργειακής απόδοσης αξιολογεί τη σκοπιμότητα δημιουργίας μιας πλατφόρμας που θα διαχειρίζεται ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Άμυνας για να βοηθήσει τα Υπουργεία Άμυνας να μειώσουν την κατανάλωση ενέργειας και να αυξήσουν την ενεργειακή απόδοση, συμβάλλοντας έτσι στην κλιματική ουδετερότητα έως το 2050. Η συγκέντρωση των δεδομένων κατανάλωσης ενέργειας μέσω αυτής της πλατφόρμας θεωρείται απαραίτητη, καθώς οι ένοπλες δυνάμεις των κρατών μελών χρησιμοποιούν σημαντικές ποσότητες ενέργειας. Συνεπώς, η συμβολή τους στους κλιματικούς στόχους αποτελεί ουσιαστικό μέρος της προσπάθειας της ΕΕ για την ανάπτυξη μιας κοινής προσέγγισης για την ενίσχυση της ενεργειακής απόδοσης και της βιωσιμότητας.
Από την άλλη πλευρά, η ΕΕ δεν περιορίζεται στην συνεργασία μόνο στο εσωτερικό της. Αντίθετα, έχει υιοθετήσει μια προηγμένη διπλωματική προσέγγιση για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και στον τομέα της άμυνας. Αυτή η προσέγγιση εστιάζει στη συνεργασία μέσω πολυμερών φόρουμ και πλαισίων εταιρικής σχέσης, ενώ παράλληλα εκμεταλλεύεται τα υπάρχοντα κανάλια για να προάγει τη συνεργασία με σχετικούς εταίρους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η συνεργασία με τα Ηνωμένα Έθνη και το ΝΑΤΟ ιδιαίτερα μέσω του “NATO Innovation Fund” και το πρόγραμμα “DIANNA”, για την ανάπτυξη αμυντικών τεχνολογιών που σέβονται τους περιβαλλοντικούς κανόνες της Ένωσης, την ανάπτυξη κοινών αμυντικών συστημάτων για τον περιορισμό της χρήσης σημαντικών πρώτων υλών, που συχνά προέρχονται από τρίτες χώρες, και την ανταλλαγή καλύτερων πρακτικών μεταξύ των κρατών μελών. Ο Οδικός Χάρτης, συνεπώς, παρουσιάζει μια ενοποιημένη προσέγγιση για την αξιοποίηση συνεργιών και την επίτευξη μέγιστης επίδρασης ανάμεσα στους διάφορους παράγοντες εντός της ΕΕ. Ταυτόχρονα, δίνει έμφαση στην πολυμερή προσέγγιση και στις εταιρικές σχέσεις που ενδυναμώνουν τον παγκόσμιο ηγετικό ρόλο της ΕΕ σε θέματα κλιματικής αλλαγής και καινοτομίας. Η ενίσχυση ιδιαίτερα του διαλόγου και της συνεργασίας με τα Ηνωμένα Έθνη και το ΝΑΤΟ αποτελεί εγγύηση για ευρωπαϊκή συνοχή και αμοιβαία ενίσχυση σε τομείς άμυνας και διαχείρισης κρίσεων. Αυτές οι πρωτοβουλίες αποτελούν, λοιπόν, έναν κρίσιμο παράγοντα για τη διαχείριση και την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης στον τομέα της άμυνας, ενισχύοντας την ικανότητα της ΕΕ να ανταποκρίνεται ταχέως σε επείγουσες πολυεπίπεδες κλιματικές απειλές.
Συμπερασματικά, παρά το γεγονός πως η κλιματική αλλαγή αποτελεί μια υπαρξιακή απειλή για την ανθρωπότητα και τη βιοποικιλότητα, στην περίπτωση της ΕΕ λειτουργεί ως κάλεσμα αφύπνισης για την κοινότητα ασφάλειας και άμυνας με στόχο να προβλέψει, να προετοιμάσει και να αποτρέψει τις προκλήσεις ενός πλανήτη που θερμαίνεται και συναντά ακραία καιρικά φαινόμενα. Η Ένωση λαμβάνει πρωτοβουλίες διαμορφώνοντας τον Οδικό Χάρτη με βάση τις προτεραιότητες που έθεσε το “European Climate Pact”, οι οποίες αντικατοπτρίζουν ένα σύνολο συγκεκριμένων βημάτων που στηρίζουν την συνεργασία των κρατών μελών, με στόχο την ενίσχυση της επιχειρησιακής αποτελεσματικότητας, την ανάπτυξη αμυντικών τεχνολογιών που ανταποκρίνονται στις δεσμεύσεις της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και την αποτελεσματική χρήση των πόρων για τη μετάβαση προς μια καθαρή και κυκλική οικονομία. Σε αυτό το πλαίσιο ο ρόλος του Οδικού Χάρτη είναι καθοριστικός για την επίτευξη της νομικής δέσμευσης του “European Climate Pact” για μια δίκαιη και ανοικτή μετάβαση προς καθαρές μηδενικές εκπομπές έως το 2050 και την ανάδειξη του αμυντικού τομέα ως ένα σημαντικό οικολογικό παίκτη.
Πηγές
Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. (2022). EEAS’s Climate Change and Defence Roadmap. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2022-0223_EN.html
Youngs R. (2014). Climate Change and EU Security Policy: An Unmet Challenge. CARNEGIE EUROPE. Διαθέσιμο σε: https://carnegieeurope.eu/2014/05/21/climate-change-and-eu-security-policy-unmet-challenge-pub-55658
NATO. (2021). NATO Climate Change and Security Action Plan. Διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/en/natohq/official_texts_185174.htm
EEAS. (2022). THE EU’S CLIMATE CHANGE AND DEFENCE ROADMAP. Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2022-03-28-ClimateDefence-new-Layout.pdf
ΕΕAS. (2020). Towards a climate-proof security and defence policy: a Roadmap for EU action. Διαθέσιμο σε: https://www.eeas.europa.eu/eeas/towards-climate-proof-security-and-defence-policy-roadmap-eu-action_und_en
Gospodinova S. (2022). Commission unveils significant actions to contribute to European Defence, boost innovation and address strategic dependencies. European Commission. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_22_924
European Commission: EU Science Hub. (2023). Climate change and EU defence: released new report analysing the links between climate, energy and defence. Διαθέσιμο σε: https://joint-research-centre.ec.europa.eu/jrc-news-and-updates/climate-change-and-eu-defence-released-new-report-analysing-links-between-climate-energy-and-defence-2023-06-08_en
Tavares Da Costa, R. and Krausmann, E. (2021). Impacts of Natural Hazards and Climate Change on EU Security and Defence. Publications Office of the European Union. Διαθέσιμο σε: https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/849db04d-3d1f-11ec-89db-01aa75ed71a1/language-en
European Parliament. (2022). Climate change considerations for EU security and defence policy. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/729467/EPRS_BRI(2022)729467_EN.pdf
Πηγή εικόνας
European Parliament. (2022). Climate change considerations for EU security and defence policy. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/729467/EPRS_BRI(2022)729467_EN.pdf