Γράφει ο Πέτρος Φραγκίδης
Η ανθρώπινη συμπεριφορά ανέκαθεν επηρέαζε βαθιά τις αγορές, παρά τις παραδοχές περί ορθολογικότητας που κυριαρχούν στην παραδοσιακή οικονομική θεωρία. Όταν οι συνθήκες γίνονται ασταθείς, το χρηματιστήριο λειτουργεί λιγότερο ως εργαλείο αποτίμησης αξιών και περισσότερο ως αντανάκλαση του συλλογικού ενστίκτου. Όπως επισημαίνει ο Αντρέ Κοστολάνι, «το χρηματιστήριο, βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα, αποτελείται κατά 90% από ψυχολογία», τονίζοντας την καθοριστική επίδραση των συναισθημάτων στις επενδυτικές αποφάσεις (Sielski, 2021). Η συμπεριφορική χρηματοοικονομική αναδεικνύει τον ρόλο της ψυχολογίας στη διαμόρφωση των αγορών, ερμηνεύοντας φαινόμενα όπως ο φόβος, η αγελαία τάση και η απληστία, που ενεργοποιούνται έντονα όταν κυριαρχεί η αμφιβολία και η ανασφάλεια (Δημόπουλος, 2025, σ. 301). Η ψυχολογία του επενδυτή γίνεται καθοριστικός παράγοντας στις διακυμάνσεις των αγορών σε γεωπολιτικές εντάσεις με την συναισθηματική θεωρία να εξηγεί γιατί οι χρηματιστηριακές αντιδράσεις υπερβαίνουν συχνά τα όρια της λογικής. Από την Τουλιπομανία του 17ου αιώνα μέχρι τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, την πανδημία του Κορωνοϊού και την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, οι αγορές έχουν επανειλημμένα κινηθεί περισσότερο από το συναίσθημα παρά από τα θεμελιώδη οικονομικά μεγέθη (Δημόπουλος, 2025, σ. 299). Το παρόν άρθρο διερευνά τις βασικές ψυχολογικές μεταβλητές που επηρεάζουν τη λήψη επενδυτικών αποφάσεων και μελετώνται μέσα από την ανάλυση της πανδημίας του Κορωνοϊού το 2020.
Η συμπεριφορική χρηματοοικονομική αποτελεί έναν διεπιστημονικό κλάδο που γεφυρώνει την ψυχολογία και τις χρηματοπιστωτικές επιστήμες, αμφισβητώντας την υπόθεση του πλήρως ορθολογικού επενδυτή (Ricciardi & Simon, 2000, σελ. 2). Η προσέγγιση αυτή αναγνωρίζει ότι οι επενδυτικές αποφάσεις διαμορφώνονται σε μεγάλο βαθμό από συναισθήματα και ψυχολογικούς μηχανισμούς, οδηγώντας συχνά σε αποκλίσεις από την οικονομική λογική. Ο φόβος, ως κυρίαρχη αρνητική αντίδραση, διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στις αγορές κατά τη διάρκεια περιόδων έντονης αβεβαιότητας. Θεωρείται το ισχυρότερο συναίσθημα στη λήψη αποφάσεων υπό πίεση και κορυφώνεται σε συνθήκες γεωπολιτικής έντασης, χρηματιστηριακών κραχ και τραπεζικών κρίσεων (Δημόπουλος, 2025, σ. 302). Οι επενδυτές παρουσιάζουν αυξημένη αποστροφή προς τον κίνδυνο και μετατοπίζουν το ενδιαφέρον τους σε ασφαλείς επιλογές, όπως τα κρατικά ομόλογα ή τα πολύτιμα μέταλλα, αποφεύγοντας τις πιο ασταθείς μετοχικές επενδύσεις (Baur & McDermott, 2012 σελ. 2). Ακόμη, η έλλειψη σαφούς πληροφόρησης ενισχύει τον φόβο και τα σενάρια καταστροφής, με αποτέλεσμα η ψυχολογία του επενδυτή να γίνεται καθοριστικός παράγοντας στις διακυμάνσεις των αγορών.
Η συλλογική διάσταση αυτού του συναισθήματος γίνεται εμφανής όταν ο φόβος παύει να λειτουργεί μεμονωμένα και αποκτά μαζικό χαρακτήρα, οδηγώντας σε φαινόμενα αγελαίας τάσης. Η αγελαία συμπεριφορά αποτελεί μία από τις πιο αναγνωρίσιμες εκφάνσεις της συμπεριφορικής χρηματοοικονομικής, αναδεικνύοντας την τάση των επενδυτών να μιμούνται τις κινήσεις του πλήθους, παραμερίζοντας την προσωπική τους ανάλυση και κρίση (Κότιος & Παυλίδης, 2012, σ.78). Σε περιόδους αστάθειας, πολλοί επενδυτές ακολουθούν τις μαζικές ροές, όχι επειδή διαθέτουν καλύτερη πληροφόρηση, αλλά επειδή φοβούνται μήπως βρεθούν εκτεθειμένοι ή απομονωμένοι σε σχέση με την αγορά. Η μίμηση αντικαθιστά τη στρατηγική και η ανάγκη σύγκλισης με την απόδοση του πλήθους οδηγεί σε συμπεριφορές που ενισχύουν τις διακυμάνσεις και επιταχύνουν τις μεταβολές των τιμών. Οι αγορές μετατρέπονται έτσι σε ψυχολογικούς καθρέφτες, στους οποίους αντικατοπτρίζονται φόβοι, ενστικτώδεις αντιδράσεις και προσδοκίες, διαμορφώνοντας ένα περιβάλλον που δεν καθορίζεται πλέον από τα πραγματικά οικονομικά δεδομένα αλλά από τη συλλογική παρόρμηση.
Ωστόσο, οι αγορές δεν λειτουργούν μόνο κάτω από το βάρος του φόβου. Καθώς η αβεβαιότητα αποκλιμακώνεται και οι ενδείξεις ανάκαμψης αρχίζουν να εμφανίζονται, το επενδυτικό συναίσθημα μπορεί να μετατοπιστεί προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η απληστία εμφανίζεται συχνότερα στις τελικές φάσεις των ανοδικών αγορών, όταν κυριαρχεί η πεποίθηση ότι τα κέρδη θα συνεχιστούν επ’ αόριστον. Οι επενδυτές, παρακινούμενοι από την προσδοκία εύκολου κέρδους, αυξάνουν την έκθεσή τους, παραβλέποντας τους κινδύνους (Graham, 2023, σελ. 193). Το αίσθημα του «φόβου της χαμένης ευκαιρίας» μπορεί να ωθήσει ακόμη και τους πιο επιφυλακτικούς να επενδύσουν, οδηγώντας τελικά σε φαινόμενα υπερτίμησης και χρηματοπιστωτικές φούσκες (Moneycontrol, 2024). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου στην ελληνική αγορά ήταν η φούσκα του Χρηματιστηρίου Αθηνών το 1999, όταν η γενικευμένη ευφορία και η ψευδαίσθηση αδιάκοπου κέρδους οδήγησαν χιλιάδες επενδυτές να εισέλθουν καθυστερημένα, με συνέπεια σημαντικές απώλειες μετά την κατάρρευση της αγοράς (Πανεπιστήμιο Πειραιώς, 2008, σελ.86).
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα εναλλαγής συναισθημάτων και δυναμικής επενδυτικής συμπεριφοράς καταγράφηκε κατά την περίοδο της πανδημίας του Κορωνοϊού. Αρχικά, η εξάπλωση του ιού εκτός Κίνας και η ραγδαία αύξηση της αβεβαιότητας γύρω από τις οικονομικές επιπτώσεις της καραντίνας προκάλεσαν εκτεταμένο πανικό στις αγορές. Μέσα σε διάστημα λίγων εβδομάδων, από τα μέσα Φεβρουαρίου έως τα τέλη Μαρτίου 2020, οι ευρωπαϊκοί χρηματιστηριακοί δείκτες έχασαν περίπου το 35% της αξίας τους, ενώ η μεταβλητότητα εκτοξεύθηκε σε επίπεδα συγκρίσιμα με ιστορικές κρίσεις όπως το κραχ του 1987 και η κατάρρευση της Lehman Brothers το 2008 (ECB, 2020). Η απότομη αυτή αύξηση της μεταβλητότητας, συχνά αποκαλούμενη ως «δείκτης φόβου», αντανακλούσε την εντεινόμενη αποστροφή των επενδυτών προς τον κίνδυνο και την απώλεια, με αποτέλεσμα ένα παγκόσμιο κύμα ξεπουλήματος (ECB, 2020). Το σοκ αυτό δεν περιορίστηκε σε ατομικές αντιδράσεις, αλλά ενισχύθηκε μέσω αγελαίας συμπεριφοράς, καθώς οι επενδυτές παρασύρθηκαν μαζικά από τη δυναμική του πλήθους, χωρίς να στηρίζονται απαραίτητα σε οικονομικά στοιχεία. Η συλλογική αυτή αντίδραση επιτάχυνε τη διόρθωση των τιμών, μετατρέποντας το ταμπλό του χρηματιστηρίου σε καθρέφτη φόβου και πανικού. Ωστόσο, καθώς οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες αντέδρασαν με άμεσες και δυναμικές παρεμβάσεις μέσω μείωσης επιτοκίων, πακέτων στήριξης και μαζικών προγραμμάτων ποσοτικής χαλάρωσης, το επενδυτικό συναίσθημα μεταστράφηκε. Η ενίσχυση της ρευστότητας έφερε την επανεμφάνιση της απληστίας, καθώς οι επενδυτές άρχισαν να κινητοποιούνται από την ανησυχία μήπως δεν επωφεληθούν από την αναμενόμενη άνοδο (Moneycontrol, 2024). Επέστρεψαν στις αγορές, καθοδηγούμενοι από την προσδοκία γρήγορων κερδών, συμβάλλοντας στη δημιουργία νέων φουσκών, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τις υπερτιμήσεις σε τεχνολογικούς τίτλους και κρυπτονομίσματα (Ballis & Verousis, 2022, σελ. 8). Η περίπτωση της πανδημίας του Κορωνοϊού ανέδειξε με εντυπωσιακή καθαρότητα το πώς μια κρίση μπορεί να πυροδοτήσει διαδοχικά τον φόβο, την αγελαία συμπεριφορά και εν τέλει την απληστία, με κάθε στάδιο να αφήνει το αποτύπωμά του στις διακυμάνσεις των χρηματιστηρίων.
Οι περίοδοι αβεβαιότητας και κρίσεων, είτε προκαλούνται από υγειονομικές, γεωπολιτικές ή οικονομικές εξελίξεις, λειτουργούν ως καταλύτες για την ενεργοποίηση των πιο ισχυρών συναισθημάτων των επενδυτών. Ο φόβος, η ανάγκη για συμμόρφωση με τη συμπεριφορά του πλήθους και η απληστία αναδύονται με ένταση σε συνθήκες αυξημένου κινδύνου, επηρεάζοντας άμεσα τις επενδυτικές αποφάσεις και καθορίζοντας την πορεία των χρηματιστηριακών τιμών. Όπως είχε διατυπώσει εύστοχα ο Τζορτζ Σόρος, «οι αγορές δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα αλλά την επηρεάζουν» (Lawson, 2009). Η συμπεριφορική χρηματοοικονομική μάς δείχνει ότι η κατανόηση αυτών των ψυχολογικών μηχανισμών είναι αναγκαία για την ορθή ανάγνωση των τάσεων της αγοράς, ειδικά όταν η λογική παραμερίζεται από την παρόρμηση. Η ενσωμάτωση αυτής της διάστασης στην ανάλυση και τη λήψη αποφάσεων καθίσταται όχι μόνο επίκαιρη, αλλά και κρίσιμη, προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες των κρίσεων και να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα του επενδυτή σε ένα διεθνές περιβάλλον συνεχών αναταράξεων.
Βιβλιογραφία/Πηγές
Βιβλία
Δημόπουλος Δ., (2025). Ο κόσμος του Χρηματιστηρίου. Εκδόσεις EuroCapital.
Κότιος Ά., & Παυλίδης Γ., (2012). Διεθνείς Οικονομικές Κρίσεις. Εκδόσεις Rosili.
Graham B., (2023). Ο Έξυπνος Επενδυτής. Εκδόσεις Κλειδάριθμος.
Άρθρα από ακαδημαϊκές πηγές
Ballis, A., & Verousis, T. (2022). Behavioural finance and cryptocurrencies. SSRN. Διαθέσιμο σε: https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4119562
Baur, D. G., & McDermott, T. K. J. (2013). Safe haven assets and investor behaviour under uncertainty. LSE. Διαθέσιμο σε: https://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/publication/safe-haven-assets-and-investor-behaviour-under-uncertainty/
Ricciardi, V., & Simon, H. K. (2000). What is Behavioral Finance? Research Gate. Διαθέσιμο σε: https://www.researchgate.net/publication/234163799_What_Is_Behavioral_Finance?
Tony Lawson, (2009). Soros’ Theory of Reflexivity: A Critical Comment. Διαθέσιμο σε: soros-theory-of-reflexivity-a-critical-comment.pdf
Πρωτογενείς πηγές
Μπάστου Β., (2008). Η Κρίση του 1999. Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Διαθέσιμο σε: https://dione.lib.unipi.gr/xmlui/bitstream/handle/unipi/3056/Bastou%20-%20Kesti.pdf?sequence=3&isAllowed=y
Ειδησεογραφικές πηγές, άρθρα από blog
European Central Bank. (2020). Coronavirus (COVID-19): market fear as implied by options prices. ECB Economic Bulletin. Διαθέσιμο σε: https://www.ecb.europa.eu/press/economic-bulletin/focus/2020/html/ecb.ebbox202004_02~26672a3808.en.html
Moneycontrol. (2024). Understanding FOMO in trading: How the fear of missing out impacts your decisions. Διαθέσιμο σε: https://www.moneycontrol.com/news/business/personal-finance/understanding-fomo-in-trading-how-the-fear-of-missing-out-impacts-your-decisions-12831034.html
Sielski M., (2021, Δεκέμβριος). André Kostolany “Psychology of the stock exchange” [Review]. Forexclub.pl. Διαθέσιμο σε: https://en.forexclub.pl/andre-kostolany-gieldy-psychology-review/
Πηγή εικόνας, Διαθέσιμη σε: https://www.offlinepost.gr/wp-content/uploads/2020/02/analysis-gettyimages-871070312-e1581109661838.jpg