Γράφει ο Μάριος Ρούσσος
Οι συνεχόμενες συγκρούσεις στην Ουκρανία έχουν φέρει στο προσκήνιο τις συζητήσεις για την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης, αλλά κυρίως της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) από το ρωσικό αέριο. Παράλληλα, παρατηρείται μια γενικευμένη αποδοχή προς τις απόψεις όσων υποστηρίζουν μια στρατηγική ενεργειακή αυτονομία της ηπείρου. Εύλογα ωστόσο, προκύπτει το ερώτημα, είναι σε θέση η Ε.Ε. να στοχεύει σε ένα εξ ολοκλήρου αυτόνομο ενεργειακό σύστημα; Και κατά προέκταση, πώς τα υπάρχοντα ενεργειακά δίκτυα διαμορφώνουν την ενεργειακή, αλλά και την διπλωματική κατάσταση στη Γηραιά Ήπειρο;
Προσπαθώντας να απαντήσει κάποιος στα παραπάνω ερωτήματα θα πρέπει να λάβει υπόψη τις ενεργειακές απαιτήσεις και δομές του ευρωπαϊκού χώρου. Ενώ μεγάλη σημασία δίνεται στην περίπτωση των 27 κρατών μελών, συχνά αποσιωπάται η ευρωπαϊκή διάσταση του ζητήματος, δηλαδή χώρες που δεν ανήκουν στην Ένωση. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η Ουκρανία, η Νορβηγία, καθώς και η Τουρκία. Στο παρόν άρθρο επιδιώκεται μια ολιστική προσέγγιση της κατάστασης αυτής, με έμφαση στον γεωγραφικό ευρωπαϊκό χώρο και στις ιδιαιτερότητες του.
Αυτός ο τόσο ξεχωριστός χώρος, όπως συνήθως, παρουσιάζει μεγάλη ποικιλομορφία. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat για το 2020, σε επίπεδο Ε.Ε.-27 συνολικά το εισαγόμενο ενεργειακό μείγμα αποτιμάται σε 1.202.891 ktoe και σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat προέρχεται ως εξής: 63% πετρελαιοειδή, 27% φυσικό αέριο, 3% ηλεκτρισμός, 2% ανανεώσιμες πηγές και 5% λοιπά καύσιμα. Αναφορικά με το πετρέλαιο και τα προϊόντα του, η εξάρτηση της Ε.Ε. ξεπερνά το 90%.
Τα ποσοστά αυτά ποικίλουν ανά χώρα, καθώς κάθε μέλος παρουσιάζει μοναδικές ενεργειακές ανάγκες. Ενδεικτικά, στον παρακάτω πίνακα διακρίνονται οι αποκλίσεις στα ποσοστά εξάρτησης εισαγωγών φυσικού αερίου μεταξύ των κρατών. Σήμερα, αν και κάποια κράτη φαίνεται να έχουν σημειώσει πρόοδο στην τομέα της ενεργειακής αυτονομίας, η συνολική εικόνα της Ένωσης την καθιστά κατά ανάγκη εισαγωγέα ενέργειας. Συνεπώς, μια ενδεχόμενη απεξάρτηση από τις εισαγωγές ενέργειες φαντάζει ανέφικτο σενάριο για το προσεχές μέλλον. Καθώς τα κράτη αυξάνουν την εγχώρια παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, θα μπορούν να μειώσουν αποτελεσματικά τις εισαγωγές ενέργειας μέχρι να φτάσουν στον τελικό στόχο. Σύμφωνα με τους στόχους της ένωσης, καίριο ρόλο διαδραματίζει η πράσινη ενέργεια. Μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιδιώκει την αύξηση του στόχου για το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας το 2030 από το σημερινό 32% στο 40% στην τελική κατανάλωση ενέργειας. Παράλληλα επιδιώκει την απεξάρτηση κατά τα δύο τρίτα από τις ρωσικές εξαγωγές, ως αντίποινα για την κατάσταση στην Ουκρανία.
Εκτός των ορίων της ενωμένης Ευρώπης, συναντώνται χώρες ενεργειακά αυτόνομες, όπως η Νορβηγία, η Ρωσία και το Αζερμπαϊτζάν αλλά και χώρες που εισάγουν σημαντικό μέρος της ενέργειας που καταναλώνουν, όπως η Τουρκία. Χώρες της πρώτης κατηγορίας αποτελούν διαχρονικά σημαντικούς εταίρους για τις ευρωπαϊκές χώρες, ώστε να διασφαλίζουν τα απαραίτητα ενεργειακά αποθέματα για τους πολίτες τους. Για παράδειγμα, η νορβηγική οικονομία στρέφεται σε μεγάλο ποσοστό προς τους ευρωπαίους εταίρους για την πώληση των φυσικών πόρων της.
Η ενέργεια αυτή φυσικά δεν είναι ούτε άυλη ούτε μεταφέρεται ψηφιακά, αλλά προϋποθέτει κατάλληλες υποδομές και μακροχρόνιες επενδύσεις για την αξιοποίηση της. Για αυτό το λόγο απαιτούνται σημαντικά κεφάλαια για την δημιουργία ενός συνόλου υποδομών για την παραγωγή, την κατανομή και την αποθήκευση της ενέργειας.
Βασικά στοιχεία των υποδομών είναι η ηλεκτρική διασύνδεση μεταξύ των χωρών και οι κύριοι αγωγοί αερίου προς τις ευρωπαϊκές οικονομίες. Στην Ευρώπη, παρατηρούνται έξι ομάδες από διασυνδεδεμένα ηλεκτρικά δίκτυα, όπως της ηπειρωτικής Ευρώπης (UCTE), της Βόρειας Ευρώπης (NORDEL), της Ρωσίας (IPS/UPS), των Βαλτικών χωρών (BALTSO) και αυτά των Βρετανικών νήσων (UKTSOA, ATSOI). Η επιλογή διασύνδεσης δεν προκαθορίζεται από τα γεωγραφικά όρια. Αντίθετα διαμορφώνεται δυναμικά σε συνάρτηση με την πολιτική κατάσταση μεταξύ των χωρών. Ιδιάζουσα είναι η περίπτωση της Ουκρανίας εξαιτίας των σχέσεων με τη γειτονική Ρωσία, όπως αναφέρεται παρακάτω.
Επιπλέον, αναφορικά με τους κύριους αεραγωγούς συναντάμε κάποια κομβικά σημεία. Αυτά είναι κυρίως στην Ουκρανία, τη Λευκορωσία και την Πολωνία, όπου διέρχονται μεγάλοι αγωγοί αερίου. Οι σημαντικότεροι ανά όγκο είναι ο Γιαμαλ και ο Nord Stream1. Τέλος, η χώρα μας αποτελεί ένα ακόμη κόμβο ενέργειας για την ευρύτερη περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Η ενεργειακή διασύνδεση μεταξύ όμορων χωρών είναι φανερό πως επιφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στις χώρες αυτές. Ενδεικτικά, ορισμένα οφέλη είναι η ευκολότερη μεταφορά ενέργειας, η άμεση σύνδεση χώρας-παραγωγής και χώρας-κατανάλωσης, ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός της ενεργειακής ασφάλειας, η μείωση των δαπανών μεταφοράς, καθώς και πρόσβαση σε μια ενιαία αγορά.
Βέβαια μια τέτοια απόφαση σύνδεσης δεν αποτελεί αμιγώς οικονομική υπόθεση. Δεδομένου ότι ορισμένες χώρες εσκεμμένα επιλέγουν να ανήκουν σε ένα σύνολο, όπως η πρόσφατη απόφαση της Ουκρανίας. Από την 16η Μαρτίου 2022, η Ουκρανία πλέον αποτελεί μέρος της Ενεργειακής Ένωσης της Ε.Ε., σύμφωνα με ανάρτηση του Ουκρανού Προέδρου στον επίσημο ιστότοπο του. Μεγαλόπνοα έργα σαν αυτά προϋποθέτουν εμπιστοσύνη, φιλικά προσκείμενες κυβερνήσεις και συντονισμένες αποφάσεις. Για τους παραπάνω λόγους, η ενεργειακή διπλωματία των χωρών, διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο στην ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής των κρατών. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει και τις προκλήσεις και συνάμα τις ευκαιρίες που περιλαμβάνει αυτός ο δυναμικός κλάδος.
Εν κατακλείδι, τα ήδη υπάρχοντα ενεργειακά συστήματα, επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική των εκάστοτε κρατών σε διόλου αμελητέο βαθμό. Ως απόρροια αυτού, βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα η ενεργειακή απεξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία φαντάζει ανέφικτη. Δεδομένου ότι οι προκλήσεις που θα πρέπει να υπερνικήσει η πρώτη δεν είναι μόνο πολιτικές, αλλά δομικές και -πρωτίστως- οικονομικές, απαιτείται ενδελεχής σχεδιασμός και χρόνος. Πλέον το σχέδιο της ενεργειακής αυτονομίας της Ένωσης φαίνεται να αποκρυσταλλώνεται προοδευτικά στις κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής των χωρών. Η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας παράλληλα με την στρατηγική διαφοροποίηση του ενεργειακού μείγματος βρίσκονται στη βάση αυτών των πολιτικών. Μακροπρόθεσμα, πλέον καλλιεργούνται οι κατάλληλες συνθήκες προς μια τέτοια κατεύθυνση. Εάν στο μέλλον, αναδύονταν μια Ευρώπη-εξαγωγέας ενέργειας για την άμεση περιφερειακή ζώνη της Μεσογείου θα συνιστούσε όχι μόνο ένα εναλλακτικό μοντέλο παραγωγής, αλλά μια αυτόνομη δύναμη με μεγαλύτερο εύρος διπλωματικών ελιγμών.
Πηγές:
- Eurostat. (2022). Oil and petroleum products – a statistical overview – Statistics Explained. (2022, February 1). Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Oil_and_petroleum_products__a_statistical_overview&oldid=315177#Oil_imports_dependency
- European Commission. (2022). REPowerEU: Joint European action for more affordable, secure and sustainable energy. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_22_1511?utm_source=POLITICO.EU&utm_campaign=b56e642804EMAIL_CAMPAIGN_2022_03_09_05_59&utm_medium=email&utm_term=0_10959edeb5-b56e642804-190765228
- Eurostat. (2022). EU energy mix and import dependency Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=EU_energy_mix_and_import_dependency#Natural_gas
- Eurostat. (2022). Energy balance flow for EU27_2020 2020. Διαθέσιμο σε:
https://ec.europa.eu/eurostat/cache/sankey/energy/sankey.html?geos=EU27_2020&year=2020&unit=KTOE&fuels=TOTAL&highlight=_&nodeDisagg=0101000000000&flowDisagg=true&translateX=58.1865335256183&translateY=51.140597305259405&scale=0.8408964152537144&language=EN - Directorate-General for Internal Policies. (2009). Gas and oil pipelines in Europe. Διαθέσιμο σε:
https://www.europarl.europa.eu/document/activities/cont/201106/20110628ATT22856/20110628ATT22856EN.pdf - Entosoe.eu. (2022). Former Associations. Διαθέσιμο σε:
https://www.entsoe.eu/news-events/former-associations/ - President of Ukraine official website. (16/03/2022). As of today, Ukraine has become a member of the European Energy Union – Volodymyr Zelenskyy. Διαθέσιμο σε:
https://www.president.gov.ua/en/news/ukrayina-vidsogodni-stala-chlenom-energetichnogo-yevrosoyuzu-73601