Γράφει ο Χασκής Βασίλειος
Η δέκατη πέμπτη σύνοδος των κρατών BRICS ολοκληρώθηκε με την πρόσκληση έξι νέων μελών – κρατών στις τάξεις του θεσμού, με ισχύ από την 1η Ιανουαρίου του ερχόμενου έτους. Τα πέντε αρχικά μέλη απηύθυναν πρόσκληση συμμετοχής στην Αργεντινή, την Αίγυπτο, την Αιθιοπία, το Ιράν, τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, εγείροντας για ακόμη μία φορά τη συζήτηση αναφορικά με το μέλλον του διεθνούς συστήματος. Ειδικότερα, αναζωπυρώθηκε ο διάλογος αναφορικά με το εάν η εν λόγω διεύρυνση αναμένεται να αποτελέσει ένα προανάκρουσμα για ουσιώδεις συστημικές τεκτονικές μεταβολές στη δομή της διεθνούς αρένας, ή αν απλά πρόκειται για μία συμβολική κίνηση εντυπωσιασμού. Προκειμένου να καταστεί εφικτή η αποτίμηση της βαρύτητας της διεύρυνσης των BRICS, τόσο σε περιφερειακό, όσο και διεθνές επίπεδο, προϋποτίθεται η ανάλυση των επιμέρους συμφερόντων των πέντε αρχικών και των έξι νέων μελών, τα οποία αποτέλεσαν την κινητήρια δύναμη πίσω από την απόφαση αυτή.
Στις 24 Αυγούστου ολοκληρώθηκε μία εκ των πλέον ιδιόμορφων και σημαντικότερων συνόδων των κρατών BRICS, ήτοι της Βραζιλίας, της Ρωσίας, της Ινδίας, της Κίνας και τη Νοτίου Αφρικής. Η βαρύτητα της εν λόγω συνόδου δεν καθορίστηκε από το γεγονός ότι αποτελεί τη πρώτη δια ζώσης συνάντηση όλων των ηγετών μετά την πανδημία του COVID-19, ούτε από την αδυναμία φυσικής συμμετοχής του Ρώσου προέδρου Πούτιν, ελέω του εκκρεμούς σε βάρος του εντάλματος σύλληψης από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Το τελικό προϊόν αυτής, ήτοι η «Διακήρυξη του Γιοχάνεσμπουργκ ΙΙ» αναμένεται να αποτελέσει σημείο ορόσημο στη πορεία του θεσμού, επειδή μέσω αυτού επικυρώθηκε η διεύρυνση των μελών σε έντεκα. Ειδικότερα, για πρώτη φορά μετά το 2010, όταν προσκλήθηκε από τα αρχικά μέλη η Νότιος Αφρική, αποφασίστηκε ομόφωνα η δεύτερη διεύρυνση του οργανισμού μέσω της πρόσκλησης στις τάξεις τους της Αργεντινής, της Αιγύπτου, της Αιθιοπίας, του Ιράν, της Σαουδικής Αραβίας και τω Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (Η.Α.Ε.), με ισχύ από την πρώτη μέρα του νέου έτους.
Καθίσταται λοιπόν σαφές, ότι ο θεσμός των BRICS δε διέφυγε από την παγίδα του διαχρονικού διλλήματος το οποίο καλούνται να απαντήσουν όλοι διεθνείς οργανισμοί, ήτοι αυτού της «διεύρυνσης» ή της «εμβάθυνσης». Εν προκειμένω το ερώτημα αποκρυσταλλώθηκε στα δύο πυρηνικά ζητήματα της ατζέντας της πρόσφατης συνόδου τα οποία ήταν η πρόσκληση νέων μελών και η δημιουργία ενός κοινού νομίσματος για την διεξαγωγή των συναλλαγών μεταξύ των κρατών-μελών, το οποίο σταδιακά θα αντικαθιστούσε το δολάριο. Μολαταύτα, η πολιτική, θεσμική και δομική πολυμορφία των μελών των BRICS είχε ως απότοκο να επιλεγεί ο θεωρητικά «ευκολότερος» δρόμος της διεύρυνσης, δίχως αυτό σε καμία περίπτωση να υποβαθμίζει τη βαρύτητα της εν λόγω απόφασης σε διεθνές επίπεδο. Αντιστοίχως, όπως και άλλοι θεσμοί όπως η Ε.Ε. σε ορισμένες περιπτώσεις, τα BRICS έκριναν ότι τη δεδομένη στιγμή η απόφαση της διεύρυνσης είναι τόσο πιο εφικτή, όσο και πιο άμεσα ωφέλιμη. Ποια είναι όμως τα μείζονα εθνικά συμφέροντα των αρχικών πέντε μελών που ώθησαν τα κράτη στην εν λόγω φαινομενικά ομόφωνη απόφαση;
ΤΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΤΩΝ ΑΡΧΙΚΩΝ ΠΕΝΤΕ
Ο βαθμός στον οποίο η διεύρυνση δύναται να αποτελέσει μία ρηξικέλευθη μεταβολή στο υφιστάμενο διεθνές σύστημα, διαμορφώνοντας έναν λειτουργικό θεσμό, ο οποίος θα λειτουργήσει ως ο εκπρόσωπος του συνόλου του «παγκοσμίου Νότου», καθορίζεται από τα ίδια εθνικά συμφέροντα όλων των εμπλεκόμενων μερών. Εάν κάποιος επιχειρούσε να ερμηνεύσει σε πυρηνικό επίπεδο τη συμπεριφορά των συγκεκριμένων κρατικών δρώντων, ξεφεύγοντας από τις επίσημες ξύλινες πολιτικές δηλώσεις και τα ευχολόγια θα κατέληγε στο συμπέρασμα πως η απόφαση διεύρυνσης είναι διπλωματική επιτυχία ορισμένων μόνο δρώντων. Η εν λόγω θέση μπορεί να επιβεβαιωθεί από τις εξαντλητικές διαπραγματεύσεις που χρειάστηκαν προκειμένου να επέλθει ομοφωνία αναφορικά με τα κριτήρια αποδοχής, που παραμένουν αδιευκρίνιστα.
Πρωτεργάτη της διεύρυνσης του αριθμού των μελών και δη της συγκεκριμένης σύνθεσης όπου ξεχωρίζει η παρουσία κρατών της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, αποτελεί πέραν πάσης αμφιβολίας η Κίνα. Η Κίνα, ούσα η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία στον κόσμο και ο επίδοξος ηγέτης του αναπτυσσόμενου κόσμου, έχει προτεραιοποιήσει την αναδιαμόρφωση του υφιστάμενου διεθνούς συστήματος, προκειμένου αυτό να αποκρυσταλλώνει καλύτερα τον πραγματικό καταμερισμό ισχύος. Συνεπώς, πάγιο μέρος της ρητορικής της παραμένει η αποστροφή και η καταδίκη των παραδοσιακών δυτικών θεσμών, καθότι εκείνοι εξυπηρετούν πρωτίστως τις Η.Π.Α. και τη Δύση, αγνοώντας συχνά πλήρως τα συμφέροντα και τα εύλογα δικαιώματα του ταχέως αναπτυσσόμενου κόσμου. Προκειμένου να αυξήσει το διεθνές της αποτύπωμα στον καταμερισμό της ισχύος, η Κίνα κρίνει μείζονος σημασίας τη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού «δίκαιου» μοντέλου, όπου δρουν ισότιμα όλοι οι υφιστάμενοι πόλοι ισχύος δίχως συστημικούς αποκλεισμούς. Αυτό έχει ως απότοκο την πρόκριση ενός μοντέλου αμοιβαίας ωφέλειας για όλους (win- win), που είναι πρωτίστως οικονομικής φύσεως και θεμελιώνεται στην αρχή της μη επέμβασης στα εσωτερικά ζητήματα των άλλων. Εύλογα το εν λόγω μοντέλο, όπου το εσωτερικό των κρατών είναι «μαύρο κουτί» που δεν επηρεάζει τις διακρατικές σχέσεις, καθίσταται εξαιρετικά ελκυστικό σε κράτη που έχουν δεχθεί στο παρελθόν τον δυτικό παρεμβατισμό, τα οποία αισθάνονται περιθωριοποιημένα από τους δυτικούς θεσμούς ή και πλήρως αποκλεισμένα.
Στην προκειμένη περίπτωση, οι κινεζικές πιέσεις για διεύρυνση αποτελούν επακόλουθο της απόπειρας εργαλειοποίησης των εξελισσόμενων «αναθεωρητικών θεσμών», με πρωταρχικό στόχο την ενίσχυση της οικονομικής και μακροπρόθεσμα πολιτικής της διεθνούς επιρροής και ακολούθως την εμβάθυνση του διαχωρισμού της από τη Δύση και τις αποτυχίες αυτής. Η πάγια στρατηγική διαμόρφωσης πλεονεκτικών ανισοβαρών οικονομικών διμερών σχέσεων με τα αναπτυσσόμενα κράτη δεν επαρκεί για την άμεση πρόκληση της αμερικανικής ηγεμονίας, με συνέπεια τελικώς να κρίνεται απαραίτητη η προάσπιση ενός πιο επίσημου θεσμού, δυνάμει γεωπολιτικού αντιβάρου στους παραδοσιακούς δυτικούς θεσμούς όπως είναι η ομάδα «G7». Η επιλογή των συγκεκριμένων κρατών, από μία δεξαμενή σχεδόν σαράντα υποψηφίων αποτελεί αναμφίβολα σημαντική κινεζική επιτυχία, καθότι ορισμένες εκ τις επιλογές θα μπορούσαν να θεωρηθούν κάθε άλλο παρά ορθολογικές.
Χαρακτηριστικότερα παράδειγμα της κινεζικής επιδίωξης κλιμάκωσης των ήδη τεταμένων σχέσεων με τις ΗΠΑ, αποτελεί η πρόσκληση στα BRICS του κράτους παρία Ιράν. Οι αναμφίβολα ταχέως αναπτυσσόμενες οικονομικοπολιτικές σινορανικές σχέσεις, δεν επαρκούν για την πρόκριση του Ιράν ως υποψηφίου, επιβεβαιώνοντας την κινεζική επιδίωξη να προσδώσει στον θεσμό όχι αμιγώς γεωοικονομικό χαρακτήρα, αλλά γεωπολιτικό. Η βαρύνουσα κινεζική επίδραση στην πρόκριση των συγκεκριμένων υποψηφίων αποκρυσταλλώνεται στις ραγδαία αυξανόμενες διμερείς εμπορικές, χρηματοπιστωτικές κ.α. σχέσεις με όλα νέα μέλη, ενώ ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει η διασύνδεση της διεύρυνσης με την κύρια κινεζική οικονομική πρωτοβουλία του «Belt & Road Initiative». Είναι αδύνατη η αγνόηση του γεγονότος ότι κάθε ένα από τα προσκεκλημένα μέλη κατέχει για ποικίλους λόγους μείζονα γεωοικονομική και γεωπολιτική θέση στον νέο «δρόμο του μεταξιού». Παράλληλα, η στήριξη στην ένταξη κρατών εκ της Μέσης Ανατολής είναι άμεσα συνυφασμένη με την κινεζική απόπειρα κάλυψης του πρόσφατου κενού ισχύος που άφησε η αμερικανική αποστασιοποίηση από την περιφέρεια, ενώ φυσικά θα πρέπει να υπογραμμιστεί και η παράμετρος των ενεργειακών πόρων. Τα εν λόγω νέα μέλη δύναται να διασφαλίσουν στην Κίνα ευνοϊκή σχέση με τρία ακόμα κράτη παραγωγούς φυσικού αερίου και πετρελαίου, αλλά και άλλων πολύτιμων φυσικών πόρων όπως είναι τα μέταλλα στην περίπτωση της Αργεντινής.
Η κινεζική απόπειρα προβολής ισχύος δεν εγείρει ανησυχίες αποκλειστικά στις Η.Π.Α. και στους δυτικούς συμμάχους, αλλά ακόμη και εντός του ίδιου του θεσμού και πρωτίστως του άλλου ασιατικού ταχέως αναπτυσσόμενου γίγαντα, της Ινδίας. Η Ινδία η οποία προσφάτως υπερκέρασε πληθυσμιακά την Κίνα, πέραν του γεγονότος ότι ήδη βρίσκεται σε εδαφική διαμάχη με την Κίνα αναφορικά με το Κασμίρ, αποτελεί τη μοναδική χώρα στην περιφέρεια της Νοτιοανατολικής Ασίας η οποία δύναται να αποτελέσει απειλή για την κινεζική πρωτοκαθεδρία. Μολονότι η πάγια ινδική τακτική της διατήρησης ισορροπιών μεταξύ του δίπολου Δύσης και Ανατολής έχει επιτρέψει τη ραγδαία οικονομική μεγέθυνσή της μέχρι σήμερα, η κινεζική αναθεωρητικότητα, ωθεί την Ινδία στην σταδιακή αναθέρμανση των σχέσεων με τις Η.Π.Α., σε τεχνολογικό και εξοπλιστικό επίπεδο. Αντιστοίχως, η γεωπολιτική και γεωοικονομική σημασία της Ινδίας στις αμερικανικές στρατηγικές ανάσχεσης της Κίνας, έχουν καταστήσει εφικτή την παράβλεψη της ινδικής ουδετερότητας στο Ουκρανικό και την άρνηση καταδίκης της Ρωσίας, με την είσοδο του «παρία» Ιράν στο μπλοκ, να δύναται να θέσει σε δοκιμασία την ινδοδυτική σταδιακή προσέγγιση. Η Ινδία, διαχρονικά εκθέτει τις ανησυχίες της για την πρόσδοση ενός γεωπολιτικού χαρακτήρα στα BRICS έναντι ενός αμιγώς γεωοικονομικού, που επικεντρώνεται στη διαμόρφωση ανθεκτικών και συμπεριληπτικών αλυσίδων αξίας. Μολαταύτα, ο φόβος της απώλειας ενός κεντρικού ρόλου στους θεσμούς του Παγκόσμιου Νότου και η επικινδυνότητα της πλήρης ρήξης με την Κίνα, ενδεχομένως ώθησαν την Ινδία στην αποδοχή νέων μελών όπως το Ιράν. Όσον αφορά τα υπόλοιπα νέα μέλη είναι δεδομένο ότι η Ινδία θα ωφεληθεί στο μέγιστο βαθμό, καθότι διατηρεί με όλα, και ιδίως τα κράτη της Μέσης Ανατολής, σημαντικές εταιρικές σχέσεις.
Αντίστοιχη επιφυλακτικότητα απέναντι στη συγκεκριμένη διεύρυνση επέδειξε και η Βραζιλία. Παρά τις βαρύγδουπες δηλώσεις του Βραζιλιάνου προέδρου Λούλα περί αποτυχίας της παγκοσμιοποίησης, είναι δεδομένο ότι η Βραζιλία δεν επιθυμεί σε ουδεμία περίπτωση την ολική γεωπολιτική ρήξη με τις Η.Π.Α., ενός εκ των σημαντικότερων εμπορικών της περιφερειακών εταίρων, για χάριν της υποστήριξης του Ιράν. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η Βραζιλία αποτελεί το μοναδικό μέλος των BRICS που έχει καταδικάσει την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, γεγονός που καταδεικνύει την απροθυμία πλήρους διάρρηξης των δεσμών με τη Δύση. Μολαταύτα, η ανάγκη της διασφάλισης των κινεζικών χρηματοπιστωτικών και επενδυτικών ροών, η κινεζική υπόσχεση για στήριξη της θέσης της Βραζιλίας για αναθεώρηση του αριθμού των μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας του Ο.Η.Ε. και φυσικά η προσχώρηση στα BRICS ενός περιφερειακού δυνητικού οικονομικού δορυφόρου, της Αργεντινής, έκαμψαν τις βραζιλιάνικες ανησυχίες, παρότι είναι απολύτως σαφές η διεύρυνση συνεπάγεται μείωση της ίδιας επιρροής εντός του θεσμού.
Στην περίπτωση της Νοτίου Αφρικής, η οποία συχνά χαρακτηρίζεται το «εθιμοτυπικό φτωχότερο» μέλος, η είσοδος τόσο σαφώς μεγαλύτερων οικονομιών όπως η Σαουδική Αραβία και τα Η.Α.Ε., όσο και άμεσων περιφερειακών αφρικανικών ανταγωνιστών όπως η Αίγυπτος και η Αιθιοπία, πέραν πάσης αμφιβολίας θα μειώσει ακόμη περισσότερο τη νοτιοαφρικανική βαρύτητα. Μολαταύτα, η άμεση εξάρτηση από την κινεζική ρευστότητα και φυσικά η βαρύτητα του διμερούς εμπορίου με τα μέλη συνέβαλαν στη νοτιοαφρικανική συγκατάθεση.
Τέλος, για τη Ρωσία η διεύρυνση των BRICS, κατόπιν μάλιστα ίδιας επιθυμίας ένταξης των νέων μελών συνεπάγεται, έμμεσο περιορισμό της απομόνωσης που υφίσταται λόγω των δυτικών κυρώσεων. Πέραν της απόκτησης ενός διευρυμένου ακροατηρίου για τις ρωσικές θέσεις, η Ρωσία παράλληλα διασφαλίζει ένα πλήγμα στην εικόνα του Δυτικού μπλοκ, καθότι κράτη όπως η Σαουδική Αραβία και τα Η.Α.Ε., τα οποία βρίσκονται διαχρονικά κάτω από την αμερικανική ομπρέλα ασφαλείας, επιθυμούν να εντατικοποιήσουν τη συνεργασία μαζί της. Παράλληλα, η είσοδος των δύο μείζονων κρατών παραγωγών ενέργειας δύναται να διευρύνει τη ρωσική παλέτα δικλείδων ασφαλείας, στην οποία πυρηνική θέση κατέχει η εργαλειοποίηση των ενεργειακών πόρων και ροών. Τέλος, είναι δεδομένο ότι η είσοδος ενός κράτους όπως το Ιράν, το οποίο δύναται να προσδώσει μία σαφή γεωπολιτική χροιά στα BRICS, εξυπηρετεί άμεσα τα ρωσικά εθνικά και διεθνή συμφέροντα, ιδίως δεδομένης της εξαιρετικής εταιρικής διμερούς σχέσης των δύο εν λόγω απομονωμένων κρατών.
Η ΔΙΑΦΟΡΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΟΥΣΙΩΔΟΥΣ ΟΜΟΦΩΝΙΑΣ
Από τα προαναφερθέντα καθίσταται σαφές ότι παρά την ύπαρξη τυπικής διαδικαστικής πλήρους ομοφωνίας μεταξύ των πέντε υφιστάμενων κρατών BRICS για την είσοδο των νέων μελών, ο θεσμός διέπεται από την απουσία μίας καθολικά αποδεκτής γραμμής πλεύσης. Αυτό οφείλεται στην διάσταση των επιμέρους εθνικών συμφερόντων των κρατών μελών και ιδίως τον δύο μεγαλύτερων οικονομιών, ήτοι της Ινδίας και της Κίνας, η οποία πέραν πάσης αμφιβολίας μακροπρόθεσμα θα αποτελέσει τροχοπέδη για τη λειτουργικότητα του θεσμού. Η κινεζική απόπειρα εργαλειοποίησης της ομάδας, μέσω της πρόσδοσης ενός γεωπολιτικού χαρακτήρα ρήξης με τη Δύση, προκειμένου αυτή να αποτελέσει γεωπολιτικό στρατηγικό αντίβαρο των Η.Π.Α., σε ουδεμία δεν συνάδει με τις πιο μετριοπαθείς στρατηγικές κρατών όπως η Ινδία και η Βραζιλία. Συνεπώς, η προσωρινή διπλωματική επιτυχία της Κίνας, μολονότι αναμένεται να συμβάλει στη συμβολική εδραίωση της ως ναυαρχίδας των BRICS και του αναπτυσσόμενου κόσμου, σε πρακτικό επίπεδο δεν διασφαλίζει άμεσα οφέλη, εντείνοντας έτι περισσότερο την ανησυχία των εταίρων όπως η Ινδία.
Προκειμένου ωστόσο να καταστεί εφικτή η ουσιώδης αποτίμηση των συνεπειών της διεύρυνσης των BRICS προϋπόθεση αποτελεί η ανάλυση των συμφερόντων των προσκεκλημένων έξι κρατών. Μόνο τοιουτοτρόπως είναι δυνατή η εκτίμηση του βαθμού στον οποίο τα BRICS θα μπορέσουν να αποτελέσουν μία τομή στο σύγχρονο διεθνές σύστημα, η οποία θα σηματοδοτήσει την απαρχή της αναμόρφωσης του συστήματος πραγματικά σε πολυπολικό.
ΠΗΓΕΣ:
Ashby H., Markey D., Randolph K., Sharad K., Tugendhat H., Verjee A., (2023). What BRICS Expansion Means for the Bloc’s Founding Members, The United States Institute of Peace, 30 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.usip.org/publications/2023/08/what-brics-expansion-means-blocs-founding-members
Baskaran G., Cahill Ben, (2023). Six New BRICS: Implications for Energy Trade, Center for Strategic and International Studies. 25 Αυγούστου 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.csis.org/analysis/six-new-brics-implications-energy-trade
De Aragao T., (2023). BRICS: A China-Led Group Looking for Relevance, The Diplomat, 28 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://thediplomat.com/2023/08/brics-a-china-led-group-looking-for-relevance/
Erlanger S., Pierson D., Chutel L., (2023). Iran, Saudi Arabia and Egypt Invited to Join Emerging Nations Group, The New York Times. 24 Αυγούστου 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.nytimes.com/2023/08/24/world/europe/brics-expansion-xi-lula.html
Fassihi F., Yee V., Alcoba N., Walsh D., (2023). What to Know About the 6 Nations Invited to Join BRICS, The New York Times. 28 Αυγούστου 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.nytimes.com/2023/08/23/world/asia/brics-nations-new-members-expansion.html
Gan N., (2023). BRICS expansion is a big win for China. But can it really work as a counterweight to the West, CNN World, 28 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://edition.cnn.com/2023/08/28/china/china-brics-expansion-victory-intl-hnk/index.html
Η Καθημερινή, (2023). Διεύρυνση αποφάσισαν οι ηγέτες των BRICS – Πρόσκληση σε έξι χώρες, Η Καθημερινή, 24 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/world/562581049/dieyrynsi-apofasisan-oi-igetes-ton-brics-prosklisi-se-exi-chores/
Η Καθημερινή, (2023). Τι θα σήμαινε μία διεύρυνση με φιλορωσικό πρόσημο;, Η Καθημερινή, 23 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/world/562578835/brics-ti-tha-simaine-mia-dieyrynsi-me-filorosiko-prosimo/
Η Ναυτεμπορική, (2023).Η διεύρυνση θα φέρει ζωτικότητα στην ομάδα των BRICS, Η Ναυτεμπορική, 24 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.naftemporiki.gr/finance/world/1506639/kina-i-dieyrynsi-tha-ferei-zotikotita-stin-omada-ton-brics/
Η Ναυτεμπορική, (2023). Οι BRICS αυξάνονται και ελέγχουν παγκοσμίως υδρογονάνθρακες και μέταλλα, Η Ναυτεμπορική. 26 Αυγούστου 2023, Διαθέσιμο στο: https://www.naftemporiki.gr/finance/world/1506743/oi-brics-ayxanontai-kai-elegchoyn-pagkosmios-ydrogonanthrakes-kai-metalla/
Ismail S.., (2023). “A wall of BRICS”: The significance of adding six new members to the bloc, Al Jazeera, 24 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.aljazeera.com/news/2023/8/24/analysis-wall-of-brics-the-significance-of-adding-six-new-members
Larry E., (2023). In a multipolar world the dollar’s dominance won’t last forever, The Guardian, 27 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/business/2023/aug/27/multipolar-world-dollars-dominance-wont-last-forever-brics
Lu M., (2023). Visualizing the BRICS Expansion in 4 Charts, Visual Capitalist, 24 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.visualcapitalist.com/visualizing-the-brics-expansion-in-4-charts/
Raja C. Mohan, (2023). BRICS expansion is no triumph for China, Foreign Policy, 29 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://foreignpolicy.com/2023/08/29/brics-expansion-china-russia-global-south-us-geopolitics-alliances/
Sauer P., (2023). Putin defends invasion of Ukraine in Brics summit address, The Guardian, 23 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.theguardian.com/world/2023/aug/23/putin-defend-russian-invasion-ukraine-brics-summit-south-africa
Tran H., Panikoff J., Yade R., Cottle C., Bociurkiw M., Sader V., Sharma K., Dagres H., Bhusari M., (2023). BRICS is doubling its membership. Is the bloc a new rival for the G7?, Atlantic Council, 24 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/experts-react/brics-is-doubling-its-membership-is-the-bloc-a-new-rival-for-the-g7/#sader
Urooba J., (2023). What do BRICS invitations mean for the Middle East?, Al Jazeera, 25 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.aljazeera.com/news/2023/8/25/analysis-what-do-brics-invitations-mean-for-the-middle-east
ΠΗΓΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ
Du Plessis C., Kaushik K., (2023). BRICS expansion faces eleventh hour hurdle as divisions persist, Reuters, 24 Αυγούστου 2023. Διαθέσιμο στο: https://www.reuters.com/world/brics-leaders-weigh-expansion-criteria-with-blocs-future-balance-2023-08-23/