Γράφει η Αλεξάνδρα Μαγγίπα
Στο παρόν κείμενο εξετάζεται η διαδικασία επέκτασης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τόσο σε επίπεδο θεσμών, όσο και σε πραγματικό επίπεδο. Πρόκειται να αναλυθούν αφενός οι λόγοι για τους οποίους η ενωσιακή διεύρυνση αποτελεί αμοιβαίο όφελος για τα συμβαλλόμενα μέρη κι αφετέρου οι προϋποθέσεις ένταξης αλλά και ο βαθμός που έχουν καταφέρει τα υποψήφια για προσχώρηση κράτη να τις εκπληρώσουν.
Οφέλη διεύρυνσης
Είναι κοινά παραδεκτό το ότι, η απονομή της ιδιότητας του κράτους-μέλους της ΕΕ αποτελεί πόλο έλξης για αρκετούς λόγους. Οι θεσμοί της Ε.Ε. είναι αυτοί που καταφέρνουν να εγγυηθούν στα κράτη-μέλη πολιτική σταθερότητα, βασισμένη σε δεσμευτικά νομικά κείμενα και σε μια οργανωτική δομή που προσιδιάζει σε μεγάλο βαθμό σε αυτή των κρατών -και δη των ομοσπονδιών-. Παράλληλα, η ελευθερία στις μεταφορές και στο εμπόριο κάνει την ένταξη ιδιαίτερα ελκυστική τόσο για τους επενδυτές όσο και για τους ίδιους τους πολίτες, των οποίων ο χώρος δραστηριοποίησης επεκτείνεται σημαντικά. Τέλος, λόγω των παραπάνω αλλά και λόγω της πληθυσμιακής και γεωγραφικής της δύναμης, η ένωση δύναται να εξασφαλίσει αυξημένο επίπεδο ζωής για τους καταναλωτές. Για την ίδια την ένωση, η ένταξη νέων κρατών-μελών ισοδυναμεί με την ευρύτερη διάδοση δημοκρατικών αξιών, την αύξηση της ισχύος της στο διεθνές γίγνεσθαι, αλλά και την διάθεση ευκαιριών για τους ενωσιακούς πολίτες. Σε καιρούς κατά τους οποίους η αποδοτικότητα και τα διαθέσιμα μέσα της ένωσης μπορεί να κριθούν ανεπαρκή, η διεύρυνση έχει αποτελέσει μάλλον το ισχυρότερο όπλο που αυτή διαθέτει.
Επιτάχυνση της επέκτασης
Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα της τελευταίας διαπίστωσης αποτελεί το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, ο οποίος συνέτεινε καθοριστικά στην προώθηση των αιτημάτων ένταξης της Ουκρανίας, της Μολδαβίας και της Γεωργίας. Λίγες ημέρες μετά, ξεκίνησαν και οι διαπραγματεύσεις για την ένταξη της Αλβανίας και της Βόρειας Μακεδονίας, ενώ το Δεκέμβριο του ίδιου έτους, η Ε.Ε. άνοιξε το δρόμο για την ένταξη της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Τα παραπάνω δεδομένα αναδεικνύουν, αφενός το ότι η ίδια η Ε.Ε. αντιλαμβάνεται την προώθηση των διαδικασιών ένταξης των γειτονικών κρατών ως το πρωτεύον μέσο που διαθέτει για την επιβεβαίωση της θέσης της στο διεθνές στερέωμα και αφετέρου τη συνειδητοποίηση ότι σε καιρούς κρίσης, η συγκέντρωση ισχύος από κυρίαρχα κράτη -των οποίων οι καταβολές ίσως να μη διαφέρουν τόσο μεταξύ τους-, είναι πιο αναγκαία από ποτέ.
Εξάλλου, οι ίδιοι οι θεσμοί της ένωσης αντιλαμβάνονται τη διεύρυνση, τόσο ως στρατηγική προτεραιότητα, όσο και ως «επένδυση» για την ανοικοδόμηση μιας σταθερής, ενωμένης Ευρώπης. Ο πόλεμος στην Ουκρανία αποτέλεσε έναυσμα για την αναβίωση της λογικής μιας προσεγγίσιμης Ε.Ε., που αναγνωρίζει τόσο την επιθυμία των κρατών να γίνουν μέρος αυτού του μορφώματος συνεργασίας, όσο και την σύγχρονη ανάγκη δημιουργίας ισχυρών δεσμών εμπιστοσύνης κι αλληλοβοήθειας. Η διαπίστωση της επιρροής της διεθνούς καθημερινότητας στην ευρωπαϊκή διεύρυνση δεν συναντάται για πρώτη φορά με την περίπτωση του πολέμου στην Ουκρανία. Ο πόλεμος στο Κόσοβο το 1999, που κλόνισε την εμπιστοσύνη των μελών της και δοκίμασε τις δυνατότητες της ίδιας της ένωσης, ήταν αυτός που προώθησε τη διαδικασία ένταξης δέκα κρατών που ήρθε μόλις πέντε χρόνια αργότερα.
Προϋποθέσεις ένταξης
Eίναι γεγονός ότι για την απόκτηση της ιδιότητας μέλους στην Ε.Ε., απαιτείται μια μακρόχρονη πορεία δομικών αλλαγών και μεταρρυθμίσεων, ούτως ώστε να βρίσκονται τα υπό ένταξη κράτη σε θέση να συμβαδίζουν απόλυτα -ή σχεδόν απόλυτα- με το όραμα και τους στόχους της Ένωσης, αλλά και με την ίδια την ενωσιακή πραγματικότητα, μια πραγματικότητα που χαρακτηρίζεται από τη συμπόρευση, τη συνδιάθεση και τη συνεξέλιξη.
Τα κριτήρια της Κοπεγχάγης αποτελούν τις απαιτούμενες τυπικές προϋποθέσεις, η πλήρωση των οποίων ανοίγει το δρόμο για την έναρξη των ενταξιακών διαδικασιών ενός κράτους. Σύμφωνα με τα κείμενα της Ένωσης, τα υποψήφια κράτη οφείλουν να εγγυώνται σταθερούς, δημοκρατικούς θεσμούς που να προστατεύουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις μειονότητες, ανθεκτική αγορά που να συμβαδίζει με τους στόχους της εμπορικής ένωσης και να μην υποκύπτει σε πιέσεις της διεθνούς αγοράς και την ανάληψη των υποχρεώσεων όπως ακριβώς ισχύει με τα υπόλοιπα κράτη-μέλη, συμπεριλαμβανομένης και της τήρησης των στόχων νομισματικής, εμπορικής και πολιτικής ένωσης. Η ίδια η Ε.Ε. δηλαδή, αντιλαμβάνεται τη διεύρυνση με αρκετά περιοριστικούς όρους, που να εξασφαλίζουν τη διατήρηση της βάσης του κοινοτικού κεκτημένου.
Εσωτερικές τάσεις
Η ένταξη νέων κρατών έχει αποτελέσει, σε αρκετές περιπτώσεις, αντικείμενο διχογνωμίας μεταξύ των κρατών-μελών. Είναι εξάλλου μέρος της ενωσιακής έννομης τάξης η ανάγκη ομοφωνίας μεταξύ των κ-μ για την ένταξη ενός κράτους. Εκ των πραγμάτων, η ομοφωνία μεταξύ 27 κρατών με διαφορετική εσωτερική νομοθεσία, διαφορετικά -έως ένα βαθμό- βιώματα κι εμπειρίες, είναι εξόχως δύσκολη στην επίτευξη. Πέρα από τα κριτήρια της Κοπεγχάγης και τα κεφάλαια τα οποία θα πρέπει να ανοίξουν τα υπό ένταξη κράτη, τα τελευταία έρχονται αντιμέτωπα με 27 μέλη που έχουν προχωρήσει τη διαδικασία ολοκλήρωσης για τουλάχιστον 15 χρόνια τώρα.
Ίσως αυτό που συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στην επιβράδυνση των διαδικασιών ένταξης νέων κρατών την τελευταία δεκαετία να ήταν το κλίμα σκεπτικισμού που κυριαρχούσε στα δύο μεγαλύτερα κράτη της Ένωσης, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Οι δύο χώρες, παρά το γεγονός ότι αναγνώριζαν τη στρατηγική σημασία της διεύρυνσης της Ε.Ε. ιδίως στα δυτικά Βαλκάνια, αντιμετώπιζαν με επιφύλαξη και με τρόπο ανελαστικό τη διαδικασία ένταξης, εμμένοντας στις προϋποθέσεις που εγγράφονται στα κείμενα. Ωστόσο, πρόσφατες έρευνες του Ευρωβαρομέτρου έδειξαν ότι ένα αυξημένο ποσοστό του πληθυσμού της Ένωσης τάσσεται υπέρ της διεύρυνσης. Αυτή η κρίσιμη καμπή στην πορεία της ενταξιακής πολιτικής μάλλον σηματοδοτούν μια περίοδο μετάβασης, από την εποχή της «ενταξιακής εξάντλησης» στην εποχή του «ενταξιακού ενθουσιασμού».
Υπό ένταξη κράτη
Σήμερα, η Ε.Ε. έχει δώσει το «πράσινο φως» για την ανάπτυξη -ή την εκκίνηση- των διαδικασιών προσχώρησης σε 10 κράτη, 11 με το Κόσοβο, εκ των οποίων τα 6 βρίσκονται στα δυτικά Βαλκάνια. Υπενθυμίζεται ότι, αναφορικά με την ονομασία του Κοσόβου, αυτή τελεί υπό την επιφύλαξη των θέσεων ως προς το καθεστώς και είναι σύμφωνη με την Απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών (ΣΑ ΗΕ) 1244/1999 και τη Γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (ΔΔΧ), σχετικά με την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Κοσόβου. Ο ευρύτερος βαλκανικός χώρος αποτελούσε ανέκαθεν σημείο ενδιαφέροντος για την Ένωση, για τη συνοχή του οποίου κρίνεται απαραίτητη η διεύρυνση. Οι ανά τακτά χρονικά διαστήματα διασκέψεις κορυφής με τους ηγέτες των χωρών των δυτικών Βαλκανίων σε συνδυασμό με την χρηματοδοτική στήριξη που προσφέρεται από την Ένωση αναδεικνύουν το αμοιβαίο ενδιαφέρον για στενότερη συνεργασία έως ότου κριθεί ότι τα κράτη είναι έτοιμα να γίνουν μέλη.
Τα συμπεράσματα που εξέδωσε το Συμβούλιο στις 12 Δεκεμβρίου 2023 επιβεβαιώνουν την ανάγκη των υποψήφιων κρατών να προβούν σε δομικές μεταρρυθμίσεις ούτως ώστε να βρίσκονται σε συμφωνία με τους σκοπούς και τα μέσα της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ), για την ανάπτυξη της οποίας παρατηρούνται έντονες προσπάθειες από τους θεσμούς της Ένωσης.
Σε κάθε περίπτωση, καθένα από τα υποψήφια κράτη (Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Βοσνία Ερζεγοβίνη, Γεωργία, Ισλανδία, Κόσοβο, Μαυροβούνιο, Μολδαβία, Ουκρανία, Σερβία, Τουρκία) διαθέτει πολιτικά ή οικονομικά κενά, τα οποία χρήζουν αντιμετώπισης. Η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας, η μη εμπλοκή του στρατού στη λήψη πολιτικών αποφάσεων, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και η αναγνώριση, στην περίπτωση του Κοσόβου, του υπό ένταξη κράτους από όλα τα μέλη, αποτελούν ζητήματα ουσίας τα οποία χρειάζεται να ωριμάσουν στα υποψήφια μέλη με την ανοικοδόμηση ισχυρών θεσμών. Σε αυτή την πορεία, η Ε.Ε. φαίνεται πρόθυμη να συμβάλλει αποφασιστικά, παρέχοντας -υλική και άυλη- υποστήριξη.
Βιβλιογραφία
Anghel, V., & Džankić, J. (2023). Wartime EU: consequences of the Russia – Ukraine war on the enlargement process. Journal of European Integration, 45(3), 487–501. https://doi.org/10.1080/07036337.2023.2190106
Balfour, R., & Stratulat, C. (2015). EU Member States and Enlargement towards the Balkans. European Policy Center. Διαθέσιμο σε: https://www.epc.eu/content/PDF/2015/Issue_Paper_79_-_EU_member_states_and_enlargement_towards_the_Balkans.pdf
Österreichische Gesellschaft für Europapolitik. (2023). From EU ‘Enlargement Fatigue’ to ‘Enlargement Enthusiasm’? ÖGfE Policy Brief, 19.
Συμβούλιο Της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2023). Aποτελέσματα των Εργασιών. Διαθέσιμο σε: https://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-16707-2023-INIT/el/pdf
European Union (n.d.). EU enlargement. Διαθέσιμο σε: https://european-union.europa.eu/principles-countries-history/eu-enlargement_en
Balfour, R. (2023). Can enlargement be the EU’s most successful foreign policy, again? Aspenia Online. Διαθέσιμο σε: https://aspeniaonline.it/can-enlargement-be-the-eus-most-successful-foreign-policy-again/
Bechev D. (2023). There are no quick fixes for EU enlargement. Carnegie Europe. Διαθέσιμο σε: https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/91172
Bouras P., Morina E. (2023). Vision 2030: Four steps towards the new EU enlargement. ECFR. Διαθέσιμο σε: https://ecfr.eu/article/vision-2030-four-steps-towards-the-new-eu-enlargement/
Πηγή φωτογραφίας : Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/el/european-council/