Γράφει η Μαρία-Μαρίνα Γεωργίου
Η Ευρώπη ή αλλιώς η Γηραιά Ήπειρος ήταν ανέκαθεν ένας χώρος έντονων κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων με κύρια επιδίωξη την μακροβιότητα και την επικράτηση της ισχύος των δρώντων. Από την αρχαιότητα μέχρι και τη νεότερη ιστορία είμαστε θεατές ενός ατέρμονου ανταγωνισμού μεταξύ κρατών, ο οποίος λαμβάνει μορφή είτε ήπιας ισχύος είτε σκληρής, με απώτερο όμως σκοπό, την διεκδίκηση και τη μεγιστοποίηση του εθνικού συμφέροντος κάθε διεθνούς δύναμης. Παρότι ουσιαστικά μπορούμε να μιλάμε με τον όρο «κράτος», όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, από τη συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648 και μετά, με την οποία τα κράτη απέκτησαν εδαφική υπόσταση, κυριαρχία και οριοθέτησαν τις κοινωνικές και οικονομικές τους σχέσεις, το πρόβλημα των μεταξύ τους συγκρούσεων παρέμεινε, με τρανά παραδείγματα τους πολέμους που ακολούθησαν.
Μπορούμε λοιπόν, εύκολα να συμπεράνουμε πως ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών δεν οφειλόταν στην έλλειψη σαφούς οριοθέτησης ή στην απουσία τεχνολογίας ή ακόμη και στην έλλειψη αγαθών που απειλούν την επιβίωση και την εξέλιξη των κοινωνιών. Η δημιουργία ανταγωνισμού θα μπορούσαμε να πούμε, πως οφείλεται κυρίως στην φύση του διεθνούς συστήματος, πόσο μάλλον όταν αυτή είναι άναρχη.
Συγκεκριμένα, η απουσία μιας κοινά αποδεκτής διαιτησίας ή συλλογικής αρχής, ικανής να επιλύσει τα προβλήματα και να διευθύνει συντονισμένα τις ενέργειες των διεθνών δρώντων, οδηγεί αναπόφευκτα στην επικράτηση ανταγωνιστικών σχέσεων ανάμεσα στα κράτη επί τη βάση της καχυποψίας. Όλη αυτή η κατάσταση περιγράφεται με τον όρο του διλήμματος ασφαλείας, ο οποίος δεν είναι άλλος από τον ανταγωνισμό-φόβο που δημιουργείται μεταξύ των δυνάμεων, όταν η μία αρχίζει να αποκτά μεγαλύτερη ισχύ από την ανταγωνίστρια της. Στο διεθνές περιβάλλον η αύξηση της ισχύος ενός κράτους μπορεί εύκολα να ερμηνευθεί ως επικείμενη απειλή του status quo, αφού το δίλημμα ασφαλείας περιλαμβάνει και το «παιχνίδι» των διαρκών εξοπλιστικών κουρσών, με στόχο την αμυντική ετοιμότητα ενός κράτους σε μια πιθανή διένεξη με την ανταγωνίστρια δύναμη λόγω της αυξανόμενης ισχύος της δεύτερης.
Στο σημείο αυτό όμως, οφείλουμε να επισημάνουμε πως ο όρος του διλήμματος ασφάλειας συνδέεται άρρηκτα με τον Θουκυδίδη, χάρις του οποίου προστέθηκε άλλος ένας όρος στην ορολογία των διεθνολόγων, εκείνος της «θουκυδίδειας παγίδας». Με μια γρήγορη ματιά, ο Θουκυδίδης ήταν ένας σπουδαίος ιστορικός της αρχαιότητας, ο οποίος μας κληροδότησε ένα σπουδαίο έργο, το οποίο δεν είναι άλλο από τον παγκοσμίως γνωστό «Πελοποννησιακό Πόλεμο». Εκ πρώτης όψεως ο ιστορικός καταγράφει και εξιστορεί τα πολεμικά γεγονότα της σύγκρουσης Σπαρτιατών και Αθηναίων τον 5ο αιώνα π.Χ., των δύο υπερδυνάμεων του τότε ελληνικού κόσμου. Εμβαθύνοντας όμως στο έργο, κατανοούμε πως ο ιστορικός όχι μόνο παραθέτει αλλά προσπαθεί και να εξηγήσει τα βαθύτερα αίτια της σύγκρουσης αυτής, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως η αυξανόμενη ισχύς της Αθήνας θα ταλάνιζε τα μέχρι τότε δεδομένα στον ελληνικό χώρο, γεγονός που θορύβησε τη Σπάρτη, η οποία επιθυμούσε την επικράτηση της ως νόμιμος ηγεμόνας των Ελλήνων.
Μελετώντας τον ρου της ιστορίας, αιώνες αργότερα το ίδιο πρόβλημα θα εμφανιζόταν ανάμεσα σε δύο άλλες κυρίαρχες δυνάμεις, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερμανία, η οποία υπό τον Όττο φον Μπίσμαρκ από το 1870 και μετά ανταγωνιζόταν την πρώτη επί ίσοις όροις. Καθώς η Γερμανία είχε αποκτήσει υπεροχή στο νέο σύστημα ισορροπίας δυνάμεων εξαιτίας της βιομηχανίας και των δημογραφικών παραγόντων της, επιθυμούσε την απόκτηση ναυτικού στόλου και την ίδρυση αποικιών για να εδραιώσει την ισχύ της και να θεωρείται πλέον εξίσου σημαντικός παράγοντας στον ευρωπαϊκό χώρο. Το γεγονός αυτό πυροδότησε την αντίδραση της αποκομμένης από τα ευρωπαϊκά δρώμενα Μεγάλης Βρετανίας, η οποία στήριζε κατεξοχήν την κυριαρχία της ως μεγάλη δύναμη στα δύο αυτά μέσα. Συνεπώς, η αύξηση της ισχύος της Γερμανίας θορύβησε τη Μεγάλη Βρετανία που όμως μέσω της ήπιας ισχύος με διπλωματία δεν όξυναν την αντιπαράθεση τους τουλάχιστον μέχρι το 1890, όταν ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β΄ αντικατέστησε τον Μπίσμαρκ.
Τέλος, άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που εντάσσεται στα πλαίσια της «θουκυδίδειας παγίδας», είναι οι Σινο-αμερικάνικες σχέσεις. Ιστορικά οι Η.Π.Α. ήταν, αν όχι η μεγαλύτερη δύναμη, μια από τις υπερδυνάμεις που από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά έθεσε τα θεμέλια για μια εδραιωμένη διεθνή κυριαρχία μέσω του Σχεδίου Μάρσαλ. Αντίθετα, η Κίνα πλέον μας συστήνεται ως μια αυξανόμενης ισχύος δύναμη, η οποία αδημονεί να επεκτείνει την επιρροή της, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εφαρμογή του Σχεδίου belt and road initiative. Συνεπώς, η αισθητή παρουσία της θέτει ένα μεγάλο ερωτηματικό στο κατά πόσο οι Η.Π.Α. θα μπορέσουν να διατηρήσουν τη πρωτοκαθεδρία ως παγκόσμια υπερδύναμη παρά τα γνωστά, πλέον, εσωτερικά προβλήματά τους. Σύμφωνα με τον Graham Allison πάντως, η «θουκυδίδεια παγίδα» θα εφαρμοστεί για ακόμη μια φορά, αφού διαπιστώνουμε πως ο ανταγωνισμός των δύο δυνάμεων έχει αρχίσει να γίνεται αρνητικά εμφανής στη διεθνή κοινότητα.
Εν κατακλείδι, βλέπουμε και μέσα από τα παραπάνω παραδείγματα πως η ιστορία της διεθνούς πολιτικής επαναλαμβάνεται και μάλλον θα συνεχίσει έτσι μέχρι να αλλάξει ο τρόπος ορισμού του συμφέροντος στο διεθνές περιβάλλον. Από την εποχή του Θουκυδίδη μέχρι και σήμερα ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών αποτελεί αναπόδραστο στοιχείο του διεθνούς περιβάλλοντος, αφού το συμφέρον, είτε αυτό λέγεται εθνικό είτε ατομικό των μη κρατικών δρώντων, εξακολουθεί θέλοντας και μη να αποτελεί, άλλοτε με όρους ήπιας ισχύος και άλλοτε με όρους σκληρής, τη βασική επιδίωξη όλων.
Βιβλιογραφία
James Joll, Η Ευρώπη 1870-1970, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2006.
Hans J. Morgenthau, Η Πολιτική μεταξύ των Εθνών Ο αγώνας για ισχύ και ειρήνη, εκδ. Ποιότητα, 2018
Ανδρέας Γκόφας Νικόλαος Τζιφάκης, Θεωρητικές Προβολές στη Διεθνή Πολιτική, εκδ. Πεδίο, Αθήνα 2017
Κωνσταντίνος Κολιόπουλος, Η υψηλή στρατηγική της αρχαίας Σπάρτης (750-192 π.Χ), εκδ. Ποιότητα, Αθήνα 2007
Αλέξανδρος Δρίβας, Ο ιός της θουκυδίδειας παγίδας και η κλιμάκωση του ανταγωνισμού ΗΠΑ-Κίνας, Liberal, 22 Μαρτίου 2020. Διαθέσιμο σε:
https://www.liberal.gr/apopsi/o-ios-tis-thoukudideias-pagidas-kai-i-klimakosi-tou-antagonismou-ipa-kinas-/293142