Γράφει ο Κωνσταντίνος Κατούλης
Από τις απαρχές του ανθρώπινου πολιτισμού, το διάστημα έχει αποτελέσει πεδίο εξερεύνησης, επιστημονικής έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης. Ο Ευρωπαϊκός χώρος έχει πρωταγωνιστήσει σε αυτές τις προσπάθειες, με εξέχουσες προσωπικότητές του, όπως τον Αρίσταρχο, τον Κοπέρνικο, τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα να έχουν τεράστια συμβολή και να έχουν διαμορφώσει την ανθρώπινη επιστημονική γνώση (Marshall, 2023, σελ. 29-36). Στη σύγχρονη εποχή, η Ευρωπαϊκή Ένωση (εφεξής ΕΕ) έχει εμπλακεί ενεργά με το ζήτημα του διαστήματος, μέσω οργανισμών, θεσμών, στρατηγικών και διεθνών συνεργασιών. Σήμερα, η παγκόσμια κοινότητα βιώνει όλο και μεγαλύτερη τεχνολογική ανάπτυξη, καθώς και αύξηση του ανταγωνισμού στον τομέα του διαστήματος, τόσο σε κρατικό όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο. Έτσι, η πολιτική της ΕΕ για το διάστημα βρίσκεται σε ένα σημείο καμπής, που συνδυάζει τόσο αναδυόμενες προκλήσεις, όσο και νέες προοπτικές – θέμα που θα αποτελέσει και το αντικείμενο της παρούσας ανάλυσης.
Η χάραξη και υλοποίηση της πολιτικής της ΕΕ σχετικά με το διάστημα αποτελεί μία πολυεπίπεδη και πολυπαραγοντική διαδικασία, στην οποία εξέχοντα ρόλο διαδραματίζουν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (εφεξής ΕΟΔ), καθώς και αυτονόμως τα κράτη μέλη. Ο ΕΟΔ ιδρύθηκε το 1975 και είναι ένας ανεξάρτητος διεθνής οργανισμός (European Space Agency, 2016). Αποτέλεσε την πρώτη ιστορικά διαστημική συμμαχία και αριθμεί είκοσι δύο μέλη, τρία εκ των οποίων δεν είναι κράτη μέλη της ΕΕ (Ηνωμένο Βασίλειο, Νορβηγία, Ελβετία) και ο προϋπολογισμός του προέρχεται απευθείας από την ΕΕ, σε ποσοστό 25%, ενώ το υπόλοιπο 75% καλύπτεται από εισφορές των κρατών μελών, βάσει του ετήσιου ΑΕΠ τους. Επομένως, ο εν λόγω οργανισμός δεν λειτουργεί στο πλαίσιο και υπό την αιγίδα της ΕΕ, αλλά συνεργάζεται πολύ στενά μαζί της μέσω ειδικών συμφώνων, υλοποιώντας μεγάλο αριθμό έργων και επιχειρήσεων εκ μέρους της, διαδραματίζοντας, δηλαδή, τον ρόλο της «διόδου» της ΕΕ προς το διάστημα (Marshall, 2023, σελ. 209).
Από την πλευρά της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει προβεί τα τελευταία χρόνια σε αξιοσημείωτες κινήσεις. Το 2022 αναγνώρισε το διάστημα ως στρατηγικό πεδίο για την Ένωση και με τον Κανονισμό 2021/696 διαμόρφωσε αναλυτικά το περιεχόμενο και τη χρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού Διαστημικού προγράμματος για την περίοδο 2021-2027. Παράλληλα, με τον ίδιο Κανονισμό προχώρησε στην αναδιάρθρωση πολλαπλών ευρωπαϊκών μηχανισμών και προγραμμάτων, υπό το πρίσμα του Οργανισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το διαστημικό πρόγραμμα (EUSPA), με στόχο την επίβλεψη, τον συντονισμό και τη μεγιστοποίηση των διαστημικών επενδύσεων της ΕΕ (Cesari, 2024). Τέλος, τα ίδια τα κράτη μέλη, λειτουργώντας συμμορφούμενα με τις κατευθύνσεις του ΕΟΔ και σε συνεργασία στο πλαίσιο αυτού, διαθέτουν κατά την πλειοψηφία τους εθνικές στρατηγικές, οργανισμούς, προγράμματα και νομοθεσία αναφορικά με το διάστημα, με κυριότερους εκφραστές τη Γαλλία, την Ιταλία και τη Γερμανία, ενώ κατέχουν το 20% της παγκόσμιας αγοράς σε εμπορικές διαστημικές επιχειρήσεις (Marshall, 2023, σελ. 211).
Οι κυριότεροι τομείς ενασχόλησης της ΕΕ στο διάστημα συνίστανται στην έρευνα, την πλοήγηση και τη λειτουργία δορυφόρων, την παρατήρηση και την καινοτομία. Πιο εμβληματικά και επιτυχημένα προγράμματα αποτελούν το «Copernicus», ένα σύστημα γεωσκόπησης διεθνώς αναγνωρισμένο ως το πιο προηγμένο, το «Galileo», παγκόσμιο δορυφορικό σύστημα πλοήγησης που παράσχει με εξαιρετική ακρίβεια δεδομένα εντοπισμού και το «EGNOS», σύστημα-πάροχος κρίσιμων για την ασφάλεια των μετακινήσεων υπηρεσιών πλοήγησης (Directorate-General for Defence Industry and Space, 2025). Επιπρόσθετα, η ΕΕ έχει θέσει μεγάλο αριθμό δορυφόρων σε κυκλοφορία στο διάστημα, με το μεγαλύτερο μέρος να βρίσκεται σε λειτουργία και να συνεισφέρει στην ανθρώπινη καθημερινότητα. Παράλληλα, ο διαστημικός της σχεδιασμός έχει θέσει φιλόδοξους στόχους για το κοντινό μέλλον, όπως την εκτόξευση χιλιάδων επιπλέον δορυφόρων μόλις μέσα στην επόμενη δεκαετία, την εκτόξευση του διαστημικού αεροσκάφους «Comet Interceptor» το 2029, που θα έχει ως σκοπό την αναχαίτηση επικίνδυνων κομητών και το πρόγραμμα «IRIS²» το 2027, μιας δορυφορικής συστοιχίας, η οποία θα διασφαλίσει υψηλής ασφαλείας υπερταχείες επικοινωνίες και συστήματα εντοπισμού στα κράτη μέλη (European Council, 2025). Συμπερασματικά, η Ευρώπη χαρακτηρίζεται από αδιαμφισβήτητη τεχνογνωσία και διακρίνεται για τον παγκόσμιας κλάσης εξοπλισμό, υστερώντας, όμως, σημαντικά σε σχέση με τις άλλες διαστημικές δυνάμεις, σε τομείς όπως η άμυνα.
Σε έναν ολοένα και ταχύτερα αναπτυσσόμενο τεχνολογικά κόσμο, όπου το διάστημα έχει καταστεί γεωπολιτικά προτεραιότητα και βασικό πεδίο ανταγωνισμού για χώρες όπως οι Η.Π.Α., η Ρωσία, η Κίνα και η Ινδία, η ΕΕ θα κληθεί να αντιμετωπίσει έναν μεγάλο αριθμό προκλήσεων και κινδύνων στο άμεσο, αλλά και στο απώτερο μέλλον. Αρχικά, υστερεί σημαντικά στη χρηματοδότηση και στις επενδύσεις στον τομέα του διαστήματος συγκριτικά με τις προαναφερθείσες χώρες τόσο σε κρατικό, όσο και σε ιδιωτικό επίπεδο, κάτι που αναπόφευκτα τάσσεται ως εμπόδιο στο υψηλό κόστος ανάπτυξης και υλοποίησης των διαστημικών προγραμμάτων (Marshall, 2023 σελ. 209). Αυτό οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στο σύστημα χρηματοδότησης και λειτουργίας του ΕΟΔ, όπου πέραν της προκαθορισμένης ετήσιας συνεισφοράς των μελών, σημαντικό ποσοστό προγραμμάτων χρηματοδοτείται μόνο κατόπιν επιλογής από τα ενδιαφερόμενα κράτη, με αντάλλαγμα την εκ νέου διανομή των κεφαλαίων αυτών σε εταιρίες του ιδιωτικού τους τομέα μέσω συμβολαίων (Cellerino, 2023). Επομένως, δεν προβλέπεται η δυνατότητα σύναψης κρατικών συμβάσεων, γεγονός που έχει ως συνέπεια τη μείωση των κινήτρων για υψηλότερες κρατικές επιδοτήσεις.
Επιπλέον, ζήτημα καίριας σημασίας συνιστά η ασφάλεια και συγκεκριμένα, η έλλειψη μέσων υπεράσπισης και άμυνας των υποδομών της ΕΕ στο διάστημα. Για πάρα πολλά χρόνια, η ΕΕ ήταν πλήρως άπραγη στο θέμα αυτό σε αντίθεση με τις διεθνείς τάσεις, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το γεγονός ότι η πρώτη σχετική συνάντηση των Υπουργών Άμυνας των κρατών μελών έλαβε χώρα το 2022 (Marshall, 2023, σελ. 211). Αν και τα τελευταία χρόνια, μέσω επίσημων δηλώσεων και τοποθετήσεων, καθώς και αναφορών σε νομοθετικά κείμενα, όπως στον Κανονισμό 2021/696 που αναφέρθηκε προηγουμένως, το θέμα υπογραμμίζεται με έντονο τρόπο, δεν έχουν υπάρξει ουσιαστικές κινήσεις και η ΕΕ συνεχίζει να υστερεί σημαντικά, όντας πλήρως ευάλωτη στον συγκεκριμένο τομέα. Ο ΕΟΔ περιορίζεται εκ του καταστατικού του, διότι προβλέπεται πως η δράση του πρέπει να αποβλέπει αποκλειστικά σε ειρηνευτικούς σκοπούς, με αποτέλεσμα το ζήτημα να βρίσκεται σε ίδιο στάδιο και να προσομοιάζει με την ιδέα ίδρυσης ενός ευρωπαϊκού στρατού (Cellerino, 2023). Επομένως, ως πιθανότερο σενάριο διαφαίνεται τα κράτη μέλη να αναπτύξουν τις δικές τους αμυντικές ικανότητες, κάτι που βρίσκεται ήδη σε πλήρη εξέλιξη.
Μια ακόμα πρόκληση εντοπίζεται στον κανονιστικό-νομικό τομέα, όπου η συνεργασία και ο διαμοιρασμός αρμοδιοτήτων ανάμεσα στην ΕΕ και τον ΕΟΔ δεν αποτελεί πάντα εύκολη υπόθεση, ενώ τα κράτη μέλη διαθέτουν αποκλίνουσες εθνικές νομοθεσίες, στόχους και συμφέροντα (Cellerino, 2023). Παρά την πρόθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη θεσμοθέτηση κοινής νομοθεσίας για το διάστημα, η οποία πήρε επίσημη μορφή το 2023 με την ανοικτή νομοθετική πρόταση του EU Space Law (EUSL), υφίστανται ποικίλα εμπόδια, όπως οι αντιρρήσεις των κρατών μελών και των ιδιωτικών εταιριών, αλλά κυρίως η ίδια η Συνθήκη της Λισαβώνας, που θέτει σχετικό περιορισμό στο άρ. 189 παρ. 2, σύμφωνα με το οποίο προβλέπεται ότι: «Προκειμένου να συμβάλλουν στην επίτευξη των στόχων της παραγράφου 1, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο, αποφασίζοντας σύμφωνα με τη συνήθη νομοθετική διαδικασία, θεσπίζουν τα απαραίτητα μέτρα, που μπορούν να λάβουν τη μορφή ενός ευρωπαϊκού προγράμματος για το διάστημα, αποκλειομένης οποιασδήποτε εναρμόνισης των νομοθετικών και κανονιστικών διατάξεων των κρατών μελών». Τέλος, αξιοσημείωτο είναι ότι η ΕΕ στερείται στρατηγικής αυτονομίας, όντας σε σημαντικό βαθμό εξαρτημένη τεχνολογικά και εξοπλιστικά από τρίτες χώρες και κυρίως από τις ΗΠΑ (Cesari, 2024).
Παρά τις πολλαπλές προκλήσεις, η ΕΕ παραμένει μία σημαντική μονάδα όσον αφορά στον τομέα του διαστήματος, που εφόσον λάβει τις κατάλληλες στρατηγικές, πολιτικές αποφάσεις, ρίσκα και πρωτοβουλίες, δύναται να ωφεληθεί σημαντικά και πολύπλευρα από τις ποικίλες προοπτικές που προκύπτουν και πολλαπλασιάζονται. Συγκεκριμένα, η ΕΕ με την ενίσχυση της έρευνας και της καινοτομίας και την αύξηση της χρηματοδότησης τόσο από την ίδια την Ένωση, όσο και από τα κράτη μέλη της, καθώς και της επιχειρηματικότητας, ιδιαίτερα στις διαστημικές υπηρεσίες, δύναται να μειώσει την τεχνολογική εξάρτησή της από άλλες χώρες, αυξάνοντας, παράλληλα, την ανταγωνιστικότητά της (European Council, 2025). Επιπλέον, στον τομέα της άμυνας, κρίνεται απαραίτητη η διενέργεια εποικοδομητικών διαλόγων και η ύπαρξη ουσιαστικών πρωτοβουλιών αλληλεπίδρασης με ομοϊδεάτες συμμάχους, όπως για παράδειγμα η συνεργασία στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, με απώτερο στόχο τη διατήρηση της ασφάλειας των ενωσιακών υποδομών στο διάστημα, αλλά και της αυτονομίας στη λήψη αποφάσεων στον τομέα της ασφάλειας και της άμυνας (Evroux, 2024). Επιπρόσθετα, με τη σύσφιξη των δεσμών με τον ΕΟΔ, καθώς και περαιτέρω στρατηγικών διεθνών συνεργασιών, η ΕΕ μπορεί να καταστεί ένας καίριος διαστημικός παράγοντας και συνέταιρος σε παγκόσμιο επίπεδο, διασφαλίζοντας τη θέση της ως ενός εκ των κορυφαίων οργανισμών σε τεχνογνωσία και εξοπλισμούς, ενώ θα καταφέρει να υλοποιήσει ταχύτερα το ήδη πολλά υποσχόμενο διαστημικό της πρόγραμμα (Cellerino, 2023). Τέλος, η ΕΕ δύναται να αποτελέσει πρωτοπόρο στην ανάπτυξη της πράσινης τεχνολογίας στο πλαίσιο του διαστήματος, καθώς και στη διαχείριση της διαστημικής κυκλοφορίας και των διαστημικών απορριμμάτων όσο αυξάνεται η δορυφορική κυκλοφορία, δημιουργώντας συναφή ρυθμιστικά πλαίσια και στρατηγικές δράσεις (Cesari, 2024).
Συνοψίζοντας, η ΕΕ χαρακτηρίζεται από μία πολυδιάστατη διαστημική πολιτική, που μέχρι σήμερα και παρά τις όποιες θεσμικές και πρακτικές δυσκολίες, καθώς και τις ανταγωνιστικές διεθνείς συνθήκες, βρίσκεται ως προς πολλούς τομείς σε πολύ υψηλό επίπεδο, υστερώντας, ταυτόχρονα, σημαντικά σε άλλους. Στη νέα παγκόσμια εποχή της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης, το διάστημα θα αποκτά ολοένα και περισσότερο κεντρικό ρόλο, διαμορφώνοντας και μετασχηματίζοντας ριζικά τις ανθρώπινες ζωές. Η ΕΕ, αν και αντιμέτωπη με ποικίλες προκλήσεις σε διάφορα επίπεδα, οφείλει και δύναται να ακολουθήσει τις εξελίξεις, να αναπροσαρμοστεί καταλλήλως και να δράσει στρατηγικά και αποτελεσματικά, ώστε να επωφεληθεί από τις πολλαπλές προοπτικές που ολοένα και θα προκύπτουν.
Βιβλιογραφία:
Marshall T. (2023). Το μέλλον της γεωγραφίας. Εκδόσεις Διόπτρα.
Cellerino C. (2023). EU Space Policy and Strategic Autonomy: Tackling legal complexities in the enhancement of the ‘Security and Defence dimension of the Union in Space.’ European Papers. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.15166/2499-8249/669
Cesari L. (2024). Developing an EU Space Law: the process of harmonising national. Institute of Air & Space Law. Διαθέσιμο σε: https://www.mcgill.ca/iasl/article/developing-eu-space-law-process-harmonising-national-regulations
Council of the European Union. (n.d.). EU space programme. Διαθέσιμο σε: https://www.consilium.europa.eu/en/policies/eu-space-programme/
Directorate-General for Defence Industry and Space. (n.d.). The European Union in Space. Διαθέσιμο σε: https://defence-industry-space.ec.europa.eu/eu-space_en
European Space Law (EUSL) | Updates. (n.d.). Διαθέσιμο σε: https://www.european-space-law.com/
EU Space programme overview | Copernicus. (n.d.). Διαθέσιμο σε: https://www.copernicus.eu/en/copernicus-documents-library/eu-space-programme-overview
Evroux C. (2024). EU space policy: State of play. Epthinktank.Διαθέσιμο σε: https://epthinktank.eu/2024/11/15/eu-space-policy-state-of-play/
Οργανισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το Διαστημικό Πρόγραμμα | Ευρωπαϊκή Ένωση. (n.d.). European Union. Διαθέσιμο σε: https://european-union.europa.eu/institutions-law-budget/institutions-and-bodies/search-all-eu-institutions-and-bodies/european-union-agency-space-programme-euspa_el
Ποια είναι η ESA; (n.d.). Διαθέσιμο σε: https://www.esa.int/Space_in_Member_States/Greece/Poia_ehinai_e_ESA
Πηγή εικόνας: https://www.tekniq.fi/energyweek-2023/