Γράφει η Βάσια Δαλιάνη
Πλέον είναι γνωστό ότι τόσο το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής, όσο και τα περιβαλλοντικά προβλήματα και εν γένει η βιωσιμότητα αποτελούν σημαντικά μελήματα των περισσότερων σύγχρονων κυβερνήσεων και διεθνών οργανισμών. Αυτή η στροφή προς την έρευνα και τον μετριασμό του αντίκτυπου που έχουν στο φυσικό περιβάλλον οι ανθρώπινες δραστηριότητες άρχισε να συντελείται κυρίως στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Σαν αποτέλεσμα, διαμορφώθηκε σταδιακά το περιβαλλοντικό δίκαιο, μια υποκατηγορία του διεθνούς δικαίου, η οποία περιλαμβάνει όλες τις συμφωνίες και τις πολιτικές που έχουν λάβει τα κράτη σε παγκόσμιο επίπεδο για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος και για την πρόληψη των αρνητικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Σκοπός της ανάλυσης είναι μια ιστορική αναδρομή των γεγονότων που ανέδειξαν το πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής σε παγκόσμιο επίπεδο και οδήγησαν στη διαμόρφωση μιας διεθνούς κλιματικής πολιτικής, να αναλύσει τις έννοιες και τις αρχές από τις οποίες αυτή διέπεται, και να αναφέρει τις βασικότερες συμφωνίες, ψηφίσματα και πρωτόκολλα που συνθέτουν τη διεθνή κλιματική πολιτική.
Το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής ήρθε στο προσκήνιο και έλαβε διεθνείς πολιτικές διαστάσεις χάρη στις έρευνες των επιστημόνων του προηγούμενου αιώνα, αλλά και σε ορισμένες διεθνείς κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι επιστήμονες διεξήγαγαν έρευνες σχετικά με την ανθρωπογενή επίδραση στις μεταβολές του παγκόσμιου κλίματος για περισσότερο από έναν αιώνα, ενώ μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 διέθεταν επαρκή στοιχεία για να αποδείξουν τη συγκέντρωση αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Τα στοιχεία αυτά ήταν αρκετά για να οδηγήσουν στη διεθνοποίηση του ζητήματος, τουλάχιστον σε επιστημονικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, κατά την περίοδο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, άρχισε να μεταβάλλεται η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον σε επίπεδο διεθνούς οργάνωσης, κάτι που οφείλεται σε τρεις βασικούς παράγοντες: α) την αύξηση των μελών της διεθνούς κοινότητας μετά την αποτίναξη των αποικιακών καθεστώτων κυρίως κατά τη δεκαετία του 1960, β) τη συμμετοχή των αναπτυσσόμενων χωρών σε επίπεδο συλλογικών διαπραγματεύσεων και λήψης αποφάσεων στους οργανισμούς της διεθνούς κοινότητας, και γ) τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας ως απόρροια της εκβιομηχάνισης. Η διεθνοποίηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων αυτό το χρονικό διάστημα συνδέεται, επίσης, με τις προσπάθειες των αναπτυσσόμενων χωρών να προωθηθούν τα δικαιώματά τους, κυρίως μέσω των αποφάσεων της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ.
Το πρώτο μεγάλο βήμα στη διαμόρφωση της διεθνούς κλιματικής πολιτικής έγινε στο Συνέδριο του Βίλαχ (1980), όπου οι επιστήμονες συμφώνησαν ως προς την ύπαρξη και τη σοβαρότητα του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής και έγινε η πρώτη αναφορά στο ζήτημα της προσαρμογής στις αρνητικές επιπτώσεις της. Η σημασία αυτού του συνεδρίου έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά επιστήμονες από πολλά διαφορετικά πεδία συνδύασαν τις γνώσεις τους προκειμένου να αναγνωρίσουν και να διαχειριστούν ένα πραγματικά μείζον περιβαλλοντικό πρόβλημα με παγκόσμιες διαστάσεις. Πέντε χρόνια αργότερα, διοργανώθηκε ένα δεύτερο συνέδριο στην ίδια αυστριακή πόλη, κατά το οποίο συζητήθηκαν τα αποτελέσματα μιας μελέτης του Παγκόσμιου Μετεωρολογικού Οργανισμού (WMO) σχετικά με τα αυξανόμενα ποσά διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, τον ρόλο τους στις κλιματικές μεταβολές και τις επιπτώσεις τους.
Η επιστημονική κοινότητα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα πρόβλημα πολύ πιο επείγον απ’ όσο εθεωρείτο μέχρι τότε. Έκρινε, επίσης, ότι η συνεργασία μεταξύ επιστημόνων και πολιτικών ήταν απαραίτητη, ώστε να χαραχθούν πολιτικές που θα μετρίαζαν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Έκτοτε, έχουν γίνει πολλές συνεδριάσεις σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο μεταξύ πολιτικών ηγετών και επιστημονικών οργανισμών. Αποτέλεσμα αυτών ήταν η κατάρτιση ορισμένων νομικών κειμένων με παγκόσμια εμβέλεια, τα οποία συνιστούν το λεγόμενο δίκαιο του περιβάλλοντος. Ορισμένα από τα σημαντικότερα είναι τα εξής:
- Σύμβαση της Βιέννης για την προστασία της στοιβάδας του όζοντος (1985)
- Πρωτόκολλο του Μόντρεαλ για τις ουσίες που καταστρέφουν τη στοιβάδα του όζοντος (1987)
- Ψήφισμα 43/53 για την Προστασία του Παγκόσμιου Κλίματος προς όφελος των τωρινών και των μελλοντικών γενεών (1988)
- Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (1992)
- Πρωτόκολλο του Κιότο (1997)
- Συμφωνία της Κοπεγχάγης (2009)
- Συμφωνίες του Κανκούν (2010)
- Συμφωνία των Παρισίων (2015)
Σε αυτό το σημείο κρίνεται απαραίτητο να επεξηγηθούν αφενός οι τέσσερις αρχές που διέπουν τα παραπάνω κείμενα και αφετέρου τρεις έννοιες οι οποίες εμφανίζονται συχνά και είναι απαραίτητες για την κατανόηση του σκεπτικού πίσω από την κατάρτιση αυτών των κειμένων. Πρόκειται για τις αρχές της προφύλαξης, της ευθυδικίας/ορθονομίας, της κοινής αλλά διαφοροποιημένης ευθύνης και της αποζημίωσης, και τις έννοιες της τρωτότητας, του μετριασμού και της προσαρμογής.
Η αρχή της προφύλαξης (precautionary principle) αφορά στην αρχή «που αποσκοπεί στη μείωση της πιθανότητας πρόκλησης περιβαλλοντικής βλάβης, πέρα από τα όρια εθνικής δικαιοδοσίας, μέσα από την αξιοποίηση της πρόβλεψης κάθε μορφής επιπτώσεων από ανθρώπινες επεμβάσεις» (Μαυρογένης, 2015). Σταδιακά, όμως, η ανθρωπότητα μετακινείται από την ανάγκη υιοθέτησης προφυλακτικών μέτρων στην υιοθέτηση μέτρων σύμφωνα με την αρχή της πρόληψης, κατά την οποία ο κίνδυνος είναι βέβαιος και προβλέψιμος. Αν και έχει δεχθεί αρκετή κριτική, η αρχή της πρόληψης είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί δύναται να παράσχει ένα νομικό πλαίσιο προστασίας των πιο ευάλωτων οικοσυστημάτων αλλά και των ανθρώπων των οποίων η διαβίωση εξαρτάται από αυτά.
Η αρχή της ευθυδικίας (equity) έχει διανεμητικό χαρακτήρα και αφορά στο δικαίωμα τόσο των τωρινών όσο και των μελλοντικών γενεών να έχουν πρόσβαση και να διαχειρίζονται τους φυσικούς πόρους. Επιπρόσθετα, συνδέεται άρρηκτα με τη δίκαιη κατανομή των πόρων, τη βιωσιμότητα και την ευθύνη να ικανοποιούνται οι ανάγκες των σημερινών ανθρώπινων αναγκών δίχως να διακυβεύονται αυτές των επόμενων γενεών.
Η αρχή της κοινής αλλά διαφοροποιημένης ευθύνης (principle of common but differentiated responsibilities) συνδέεται με τις έννοιες της ισότητας και της ευθυδικίας. Όλα τα κράτη ανεξαιρέτως ευθύνονται για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και την επίτευξη της βιώσιμης ανάπτυξης. Ωστόσο, υπάρχουν διαφορετικές ευθύνες που προκύπτουν από τον βαθμό συμμετοχής του κάθε κράτους στην περιβαλλοντική υποβάθμιση, τη διαφοροποίηση ως προς την αποκατάσταση των περιβαλλοντικών ζημιών, και την υποχρέωση για τεχνολογική και οικονομική συνδρομή στα αναπτυσσόμενα κράτη. Σαφώς, το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης βαραίνει τις ανεπτυγμένες χώρες. Επιπλέον, υπάρχει μια διαφοροποίηση ως προς την προτεραιότητα λήψης χρηματοδοτικής και τεχνολογικής βοήθειας, βάσει της οποίας ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες έχουν προτεραιότητα έναντι άλλων.
Η αρχή της αποζημίωσης συνδέεται με την αρχή της ευθύνης, και πρόκειται κυρίως για την υποχρέωση καταβολής χρηματικής αποζημίωσης σε περίπτωση πρόκλησης περιβαλλοντικής βλάβης. Η εν λόγω αρχή υιοθετήθηκε περισσότερο ως μια οικονομική αρχή, η οποία στόχευε να επιμερίσει το κόστος των προληπτικών και ελεγκτικών μέτρων για τη ρύπανση, τα οποία εισάγονταν από τις εθνικές αρχές των κρατών. Σε διεθνές επίπεδο, έχει ένα ευρύτατο πεδίο εφαρμογής. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι η διάκριση των κρατών σε ιστορικούς ρυπαίνοντες και μη, και το επιχείρημα ότι οι πρώτοι οφείλουν να αποζημιώσουν τους δεύτερους για την περιβαλλοντική ζημία που τους προκάλεσαν κατά τους αιώνες εκβιομηχάνισής τους.
Η έννοια της τρωτότητας (vulnerability) έχει λάβει πολλούς διαφορετικούς ορισμούς κατά καιρούς, ωστόσο ο πιο ολοκληρωμένος διατυπώθηκε από την UN/ISDR (2004): «οι συνθήκες που καθορίζονται από φυσικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς, και περιβαλλοντικούς παράγοντες ή διαδικασίες, που αυξάνουν την ευαισθησία μιας κοινότητας στον αντίκτυπο των κινδύνων». Σύμφωνα με τον Gaillard (2010), η τρωτότητα προκαλείται όχι τόσο από τα ακραία φυσικά φαινόμενα, αλλά από τη γεωγραφική, κοινωνική, οικονομική και πολιτική περιθωριοποίηση των κοινωνικών ομάδων και των κρατών. Η τρωτότητα στην κλιματική αλλαγή διαφοροποιείται ανά χώρα, ακόμα και ανά περιοχή, καθώς βασικός παράγοντας είναι το μέγεθος του πλούτου ή κυρίως της φτώχειας που περιορίζει τις δυνατότητες προσαρμογής (Watson, Zinyoera, και Moss, 1998).
Η έννοια της προσαρμογής (adaptation) άργησε πολύ να αναδειχθεί στο πεδίο της κλιματικής αλλαγής, αν και σαν έννοια υπήρχε από πολύ νωρίτερα. Σχετίζεται με την προστασία ενάντια στις παρούσες ή αναμενόμενες συνθήκες που υφίστανται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, την άμβλυνση των επιπτώσεών της και, κατ’ επέκταση, με τη μείωση της τρωτότητας ενός οικοσυστήματος ή μιας κοινότητας. Με άλλα λόγια, έχει κυρίως προληπτικό χαρακτήρα. Οι γενικότερες πρακτικές προσαρμογής διαφοροποιούνται ανάλογα με τον τομέα, το επίπεδο ανάπτυξης, τον γεωγραφικό χώρο, την κλιματική ζώνη και το επίπεδο στο οποίο λαμβάνονται οι αποφάσεις. Οι στόχοι μιας πολιτικής προληπτικής προσαρμογής περιλαμβάνουν την αύξηση των επενδύσεων για τις υποδομές, την ενίσχυση της προσαρμοστικότητας των ευαίσθητων οικοσυστημάτων, την αντιστροφή των τάσεων που αυξάνουν τη τρωτότητα (πολιτικές για την ανάπτυξη δραστηριοτήτων σε ευαίσθητες περιοχές) και φυσικά τη βελτίωση της ετοιμότητας αλλά και της ενημέρωσης των κοινωνιών. Ενίοτε συγχέεται με την έννοια του μετριασμού (mitigation), διαδικασία η οποία διαφέρει σημαντικά από αυτήν της προσαρμογής και αφορά στην ενεργή μείωση της ανθρώπινης επίδρασης στο κλίμα, κυρίως μέσω του περιορισμού των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
Ανακεφαλαιώνοντας, διάφορες συγκυρίες στο διεθνές γίγνεσθαι συντέλεσαν στην ανάδειξη του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής και στην ανάγκη δημιουργίας ορισμένων κανονιστικών κειμένων με σκοπό τον περιορισμό της ανθρώπινης παρέμβασης στο κλίμα. Τα κείμενα αυτά δημιουργήθηκαν έπειτα από μακροχρόνιες και σταδιακές διαπραγματεύσεις, συνθέτουν το διεθνές δίκαιο του περιβάλλοντος και διέπονται από ορισμένες αρχές και έννοιες-κλειδιά οι οποίες κατευθύνουν την διεθνή κλιματική πολιτική από τις απαρχές της στα μέσα του 20ου αιώνα μέχρι και σήμερα. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι αρχές αυτές πηγάζουν από τις ευρύτερες αρχές της ισότητας και του δημοκρατικού τρόπου λήψης αποφάσεων. Ωστόσο, δεδομένου ότι έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που υπογράφηκαν και τέθηκαν σε εφαρμογή και η υπερθέρμανση του πλανήτη δεν παρουσιάζει καμία μείωση, εγείρονται σημαντικά ερωτήματα ως προς την πραγματική αποτελεσματικότητα της εν λόγω πολιτικής. Σε επόμενη ανάλυση, θα αναλυθούν λεπτομερώς οι αδυναμίες της και θα προταθούν εναλλακτικές λύσεις και σημεία στα οποία θα ήταν, ενδεχομένως, καλύτερο να εστιάσει, προκειμένου να είναι πιο αποτελεσματική στην προστασία του φυσικού περιβάλλοντος.
Βιβλιογραφία
- Gaillard, JC. (2010). Vulnerability, Capacity and Resilience: Perspectives for Climate and Development Policy. Journal of International development, vol.22, pp. 218-232.
- Μαυρογένης, Σ. (2015). Διεθνές δίκαιο και κλιματική πολιτική: η έννοια της προσαρμογής και η εφαρμογή της στην περίπτωση των μικρών νησιωτικών αναπτυσσόμενων κρατών. Εθνικό Αρχείο Διδακτορικών Διατριβών. Διαθέσιμο σε: https://www.didaktorika.gr/eadd/handle/10442/35855.
- Πιτσώνη, Ε. (2021). Νομική αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής: η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως νομική βάση προσφυγής στη Δικαιοσύνη (Διπλωματική εργασία, Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ). Διαθέσιμο σε: https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/file/lib/default/data/2973715/theFile.
- Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας. (2022). Προστασία Στιβάδας του Όζοντος. Διαθέσιμο σε: https://ypen.gov.gr/perivallon/klimatiki-allagi/prostasia-stivadas-tou-ozontos/.
- International Science Council. (2019). The origins of the IPCC: How the world woke up to climate change. International Science Council. Διαθέσιμο σε: https://council.science/current/blog/the-origins-of-the-ipcc-how-the-world-woke-up-to-climate-change/
- Maizland, L. (2022). Global Climate Agreements: Successes and Failures. Council on Foreign Relations. Διαθέσιμο σε: https://www.cfr.org/backgrounder/paris-global-climate-change-agreements
- NASA. (2022). Climate change adaptation and mitigation. NASA. Διαθέσιμο σε: https://climate.nasa.gov/solutions/adaptation-mitigation/
- NASA. (2023). Overview: Weather, Global Warming and climate change. NASA. Διαθέσιμο σε: https://climate.nasa.gov/global-warming-vs-climate-change/
- Office of Environmental Quality. (2023). The Montreal Protocol on substances that deplete the ozone layer – united states department of state. U.S. Department of State. Διαθέσιμο σε: https://www.state.gov/key-topics-office-of-environmental-quality-and-transboundary-issues/the-montreal-protocol-on-substances-that-deplete-the-ozone-layer/
- Ozone Secretariat United Nations Environment Programme. (2001). The Vienna Convention for the Protection of the Ozone Layer. Διαθέσιμο σε: https://ypen.gov.gr/wp-content/uploads/2020/12/Vienna-Convention-2002.pdf
- UN Environment Programme. Ozone Secretariat. The Montreal Protocol on substances that deplete the ozone layer. The Montreal Protocol on Substances that Deplete the Ozone Layer | Ozone Secretariat. Διαθέσιμο σε: https://ozone.unep.org/treaties/montreal-protocol
- United Nations. (2004). Living with Risk: A Global Review of Disaster Reduction Initiatives. United Nations International Strategy for Disaster Reduction, Geneva, Switzerland. Διαθέσιμο σε: https://www.undrr.org/publication/living-risk-global-review-disaster-reduction-initiatives
- United Nations. What is climate change? Διαθέσιμο σε: https://www.un.org/en/climatechange/what-is-climate-change
- Watson, R.T., Zinyowera, M.C., and Moss, R.H. (1998). The Regional Impacts of Climate Change: An Assessment of Vulnerability. A Special Report of IPCC Working Group II. Cambridge: Cambridge University Press. Διαθέσιμο σε: https://www.ipcc.ch/report/the-regional-impacts-of-climate-change-an-assessment-of-vulnerability/
- World Meteorological Organisation, United Nations Environment Programme, & International Council of Scientific Unions. (1985). Report of the International conference of the Assessment of the role of carbon dioxide and of other greenhouse gases in climate variations and associated impacts. WMO Library. Διαθέσιμο σε: https://library.wmo.int/index.php?lvl=notice_display&id=6321#.ZEefYXZBxD8
Πηγή εικόνας: https://depositphotos.com