Γράφει η Μαρία Στεφιάδου
Στο διάστημα από τις 4 έως τις 11 Φεβρουαρίου 1945, πραγματοποιήθηκε στην Κριμαία – στο μέγαρο Λιβάντια που βρισκόταν κοντά στην πόλη της Γιάλτας – η δεύτερη κατά σειρά διάσκεψη των ηγετών της Μεγάλης Βρετανίας, των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής και της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία έμεινε γνωστή ως «Διάσκεψη της Γιάλτας» και η οποία σηματοδότησε την αρχή του τέλους των πολεμικών συρράξεων, αλλά και την αρχή του Ψυχρού Πολέμου. Έδωσε το έναυσμα για τη δημιουργία μιας σειράς από συνομωσιολογίες περί «μοιρασιάς του κόσμου», οι οποίες επικρατούν ακόμα και σήμερα, ενώ το συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός αποτελεί εδώ και αρκετές δεκαετίες θρυαλλίδα διαμαχιών ανάμεσα σε επιστήμονες παγκοσμίως.
Στη μικρή ουκρανική πόλη Γιάλτα, τοποθεσία που αποφασίστηκε για στρατηγικούς λόγους από τη σοβιετική κυβέρνηση, οι Ουίνστον Τσώρτσιλ, Φράνκλιν Ρούσβελτ και Ιωσήφ Στάλιν, μεταξύ των οποίων επικρατούν «βασικαί διαφωνίαι», σύμφωνα με το απόρρητο τηλεγράφημα του έλληνα Πρεσβευτή στη Μόσχα Ι.Πολίτη προς το ΥΠΕΞ, καθορίζουν – μέσα σε ένα περιβάλλον αβεβαιότητας και αστάθειας – την έκβαση του Πολέμου και τη μεταπολεμική τάξη πραγμάτων. Η ατζέντα της Διάσκεψης περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο τη διευθέτηση ιδιαίτερα σημαντικών ζητημάτων της ηττημένης, πρώην ναζιστικής Γερμανίας και της Πολωνίας, ενώ παράλληλα, αφορά και τις πολεμικές επανορθώσεις, την αποκατάσταση των γερμανικών ζημιών και τη συμμετοχή της Σοβιετικής Ένωσης στο νεοσύστατο θεσμό της Κοινωνίας των Εθνών. Κοινός στόχος των «Τριών Μεγάλων» ήταν η αποκατάσταση της ειρήνης, η όσο το δυνατόν γρηγορότερη σταθεροποίηση της πολιτικής κατάστασης στην Ευρώπη και, φυσικά, η εξάλειψη του γερμανικού μιλιταρισμού και της απειλής του ναζισμού από τα ευρύτερα ευρωπαϊκά εδάφη.
Σύμφωνα με τις αναλυτικές περιγραφές του ιστορικού Geoffrey Roberts, το ακανθώδες ζήτημα του διαμελισμού της πρώην ναζιστικής Γερμανίας, που πλέον βρισκόταν στα χέρια των νικητήριων δυνάμεων, έβρισκε τους τρεις ηγέτες ουσιαστικά διχασμένους, με τον Στάλιν να ασκεί έντονες πιέσεις για την άμεση διευθέτηση του ζητήματος. Πρότεινε, μάλιστα, να συμπεριληφθεί η κατάτμηση του γερμανικού εδάφους στους όρους παράδοσης και να δημοσιοποιηθεί επίσημα η απόφαση αυτή, ενώπιον του γερμανικού λαού. Με καθοδήγηση από τη βρετανική πλευρά, ο Στάλιν οδηγήθηκε, τελικά, στο εύλογο συμπέρασμα πως μία τέτοια κίνηση αναπόφευκτα θα οδηγούσε σε μία εκ νέου πολιτική κρίση. Όταν, παράλληλα, τέθηκε το ζήτημα της κατάληψης κάποιας ζώνης κατοχής από τις γαλλικές δυνάμεις, ο Στάλιν και πάλι ισχυρίστηκε κατηγορηματικά πως «οι Γάλλοι δεν το άξιζαν και πως μια τέτοια απόφαση θα οδηγούσε σε απαιτήσεις από άλλες σύμμαχες χώρες για μερίδιο στην κατοχή». Τελικά, αποφασίστηκε μετά από διαπραγματεύσεις, πως η γαλλική παρουσία θα αποσυρόταν από τις βρετανικές και αμερικανικές κατεχόμενες ζώνες στο γερμανικό έδαφος, αλλά θα συμπεριλαμβανόταν στο διαχωρισμό της Γερμανίας σε τέσσερις ζώνες. Το Βερολίνο, ως ξεχωριστή περίπτωση, θα μοιραζόταν κι εκείνο διά του τέσσερα, ώστε κάθε χώρα να κατέχει τον έλεγχο διαφορετικών περιοχών του.
Το ζήτημα της Πολωνίας αποτέλεσε, επίσης, ένα σημείο-τομή στη Διάσκεψη. Η ύπαρξη των φιλοσοβιετικών «Πολωνών του Λούμπλιν» έβρισκε τους τρεις κρατικούς επικεφαλείς σύμφωνους στην εξής αρχή: στην εγκαθίδρυση μίας δημοκρατικής κυβέρνησης που να εκφράζει ευρέως τα συμφέροντα και την κατεύθυνση της πολωνικής κοινής γνώμης. Ο Robberts περιγράφει πως ο Ρούζβελτ κατέστησε σαφές πως δεν επρόκειτο να αναγνωριστεί μία κυβέρνηση ηγούμενη από τους Κομμουνιστές του Λούμπλιν, θέτοντας παράλληλα την πρόταση δημιουργίας μίας εκ νέου κυβερνήσεως, με μέλη Πολωνούς που κατοικούσαν στην Πολωνία ή στο εξωτερικό. Η σοβιετική αντιπρόταση περιελάμβανε, αφενός, την αναγνώριση της γραμμής Κούρζον και των δυτικών συνόρων μέχρι τα όρια των ποταμών Όντερ-Νάισε και αφετέρου την διεύρυνση της κυβέρνησης Λούμπλιν, ώστε να συμπεριλάβει ηγέτες από το δημοκρατικό παρελθόν της Πολωνίας. Οι όροι έγιναν δεκτοί και στο πολωνικό έδαφος εγκαθιδρύθηκε η λεγόμενη «Πολωνική Προσωρινή Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας».
Για την ΕΣΣΔ αποφασίστηκε, επιπροσθέτως, η συμμετοχή της στον πόλεμο στην Ιαπωνία μέσα σε διάστημα έως τριών μηνών από τη λήξη του πολέμου. Ως αντάλλαγμα, θα λάμβανε εκ νέου όλα τα εδάφη που η Ρωσία είχε απολέσει κατά τον ρωσοϊαπωνικό πόλεμο του 1904-1905. Επιπλέον, αποφασίστηκε η αντιπροσώπευση των τότε Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών στα Ηνωμένα Έθνη, ενώ παράλληλα, συστάθηκε και η Επιτροπή Επανορθώσεων, με τη βάση της στο σοβιετικό έδαφος, αποσκοπώντας στην αναδιάρθρωση των πολεμικών ζημιών.
Το ελληνικό ζήτημα, παρόλο που δεν αποτέλεσε αντικείμενο διένεξης στη Διάσκεψη της Γιάλτα, απασχόλησε τους Στάλιν και Τσώρτσιλ. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, έγινε μία σύντομη αναφορά στην τότε κατάσταση της Ελλάδας από τον Τσόρτσιλ, ο οποίος ανταποκρίθηκε στις 9 Φλεβάρη μέσω τηλεγραφήματος στο ερώτημα του Σοβιετικού ηγέτη σχετικά με τις ελληνικές εξελίξεις.
Μελετώντας, λοιπόν, συνοπτικά τα κύρια σημεία και τις κύριες αποφάσεις της Διάσκεψης, μπορεί κανείς να οδηγηθεί στην πρώτη εντύπωση πως οι «Τρεις Μεγάλοι» όντως έμειναν πιστοί στη Διακήρυξη της Απελευθερωμένης Ευρώπης – το «προϊόν» της συνάντησης κορυφής στη Γιάλτα – που έκρινε πως η σύσταση δημοκρατικών θεσμών πρέπει να συμβεί «όσο το δυνατόν νωρίτερα, μέσω ελεύθερων εκλογών κυβερνήσεων που ανταποκρίνονται στη βούληση του λαού». Μπορεί, επίσης, κανείς να θεωρήσει πως οι δύο Δυτικοί ηγέτες των κυρίων τότε ιμπεριαλιστικών και καπιταλιστικών δυνάμεων κατάφεραν να αναχαιτίσουν την ολοκληρωτική σοβιετική απειλή και να οριοθετήσουν τις φιλοδοξίες του Στάλιν, κατευθύνοντας τις κινήσεις του προς περισσότερο φιλελεύθερα πεδία.
Κι όμως, τα μετέπειτα γεγονότα φανερώνουν πως η σχέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης θα άλλαζε για πάντα, παρά τις προσπάθειες συμφιλίωσής τους. Ο σοβιετικός στρατός, που ήδη βρισκόταν στο πολωνικό έδαφος από το 1939, συνέλαβε 16 Πολωνούς αντιπροσώπους της αντιπολίτευσης, οι οποίοι αργότερα στάλθηκαν στη Μόσχα, ώστε να δικαστούν και να εκτελεστούν, μετέπειτα, στα Γκουλάγκ. Επρόκειτο, προφανώς, για μία σταλινική τακτική που αποσκοπούσε στην αποτροπή του πολωνικού λαού από τη διεξαγωγή των προηγουμένως πολλά υποσχόμενων δημοκρατικών εκλογών· στις 16 Ιανουαρίου 1947, όπου το αποτέλεσμα των πολωνικών εκλογών οδήγησε στην οριστική και επίσημη μετατροπή της Πολωνίας σε κομμουνιστικό κράτος το 1949.
Συμπερασματικά, μία σειρά από παράγοντες – οι οποίοι φαίνονται να προκύπτουν και να περιπλέκονται μετά την εν λόγω Διάσκεψη – οδήγησαν συμπλεγματικά στον Ψυχρό Πόλεμο, ένα είδος πολέμου ολοκληρωτικά καινούργιου για την τότε ανθρωπότητα. Οι ιδεολογικές νίκες της σοσιαλιστικής Ανατολής, όχι μόνο επί του πολωνικού εδάφους αλλά ακόμα και στη Μογγολία, όπου επιτεύχθηκε η αναγνώριση του σοσιαλιστικού της καθεστώτος κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης και η επέκταση της σοβιετικής απειλής – οικονομικά, πολιτικά, στρατιωτικά – είναι τα στοιχεία που προκάλεσαν οριστική και αμετάκλητη ρήξη στις σχέσεις ΗΠΑ και ΕΣΣΔ – μετέπειτα Ρωσίας. Η επίσκεψη του Μολότοφ στις ΗΠΑ, στις 23 Απριλίου 1945, και η μη διπλωματική συμπεριφορά του προέδρου Τρούμαν, διαδόχου του Ρούσβελτ, επιτείνουν τις εντάσεις σε μία περίοδο τρομερά κρίσιμη, όπου η διπλωματία κρινόταν αναγκαία και από τις δύο πλευρές. Ο αποκλεισμός του Βερολίνου μετέπειτα από τους Σοβιετικούς, απέδειξε πως ο Στάλιν είχε πλήρως αθετήσει τη συμφωνία του με τους Ρούζβελτ και Τσώρτσιλ. Άλλωστε, όπως είχε πει χαρακτηριστικά και ο ίδιος στον Μολότοφ, όταν είχε εκφράσει ανησυχία σχετικά με τα αποτελέσματα της Διάσκεψης της Γιάλτα, «Μην ανησυχείτε. Θα τα κάνουμε όλα με το δικό μας τρόπο, αργότερα».
Πηγές:
- Διάσκεψη της Γιάλτας, Ηλεκτρονική σελίδα «Ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου», Ιούνιος 6, 2016. Διαθέσιμο σε: https://www.ww2.gr/index.php?option=articles&id=1645
- Τομαή Φωτεινή, Πώς μοίρασαν τον κόσμο στη Διάσκεψη της Γιάλτας, Εφημερίδα Το Βήμα, Φεβρουάριος 5, 2006. Διαθέσιμο σε: https://www.tovima.gr/2008/11/24/archive/pws-moirasan-ton-kosmo-sti-diaskepsi-tis-gialtas/
- Roberts Geoffry, Stalin’s Wars: From World War to Cold War – 1939-1953, Yale University Press, November 5, 2008.
- Η Διάσκεψη της Γιάλτας, Ριζοσπάστης, Φεβρουάριος 10, 2002. Διαθέσιμο σε: https://www.rizospastis.gr/story.do?id=1139462
- Yalta Conference foreshadows the Cold War, History, July 17, 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.history.com/this-day-in-history/yalta-conference-foreshadows-the-cold-war.
- Berthon Simon, Potts Joanna, Warlords: An Extraordinary Re-creation of World War II through the Eyes and Minds of Hitler, Churchill, Roosevelt, and Stalin, Da Capo Press, April 3, 2007.
- Η Διάσκεψη της Γιάλτας: Η πραγματικότητα πίσω από τις θεωρίες για «μοίρασμα του κόσμου», Κατιούσα, Φεβρουάριος 5, 2018. Διαθέσιμο σε: http://www.katiousa.gr/istoria/diaskepsi-tis-gialtas-pragmatikotita-piso-apo-tis-theories-gia-moirasma-tou-kosmou/
- Declaration on Liberated Europe, Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/topic/Declaration-on-Liberated-Europe
Πηγή εικόνας: Yalta Conference, World War II, Encyclopedia Britannica. Διαθέσιμο σε: https://www.britannica.com/event/Yalta-Conference/images-videos