Γράφει ο Γεώργιος Τσιάλας
Ανέκαθεν, η επίτευξη συμμαχιών ή γενικότερα η δημιουργία φιλικών σχέσεων σε διάφορα επίπεδα της ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως η πολιτική ή οικονομία, αποτελεί βασικό στόχο κάθε κοινωνίας και κάθε κρατικής οντότητας. Κυρίως προς τα τέλη του 20ου αιώνα παρατηρείται μια προδιάθεση των κρατών της Λατινικής Αμερικής να αναζητούν τρόπους συνεργασίας και κάποιου τύπου ενοποίησης. Η τάση αυτή μπορεί να ερμηνευθεί ως απότοκος των κοινών εμπειριών που αποκόμισαν τα κράτη της Λατινικής Αμερικής από το 1810 και μετά.
Με το τέλος της ισπανικής αποικιοκρατίας, παρατηρήθηκε στην υποήπειρο της Λατινικής Αμερικής το φαινόμενο δημιουργίας ανεξάρτητων κρατών. Ωστόσο, η ανεξαρτησία αυτή ήταν τυπική. Σε αυτό συντέλεσε το γεγονός ότι τα νεοσύστατα κράτη εξαιτίας του μικρού επιπέδου ανάπτυξης τους και των χαμηλών παραγωγικών τους δυνατοτήτων αποτελούσαν έρμαια των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής.
Κατά την διάρκεια του 19ου αι. μέχρι τις αρχές του 20ου αι. η Βρετανική Αυτοκρατορία αξιοποίησε τα, υπό την κηδεμονία της, κράτη της Λατινικής Αμερικής για να τροφοδοτεί την βιομηχανία της με τις απαραίτητες πρώτες ύλες. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 80-90% των εξαγωγών των χωρών της Λ. Αμερικής αφορούσαν αγροτικά προϊόντα και πρώτες ύλες, ενώ σε άλλες χώρες το ποσοστό αυτό ανερχόταν σε 98,8% όπως στην Βολιβία, για τη Βραζιλία στο 98%, για την Αργεντινή στο 90%. Αυτές οι οικονομικά αδύναμες χώρες υποχρεώνονταν να εισάγουν ακριβά βιομηχανικά προϊόντα από τις ίδιες χώρες, τις οποίες προμήθευαν με φθηνές πρώτες ύλες. Τα προαναφερθέντα, σε συνδυασμό με τις στρατιωτικές επεμβάσεις της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και άλλων μεγάλων δυνάμεων με χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτή στο Μεξικό το 1862, ταλαιπωρούσαν τα κράτη της Λατινικής Αμερικής.
Υποβόσκουσα ήταν η παρεμβατική δραστηριότητα των Η.Π.Α., οι οποίες από τα τέλη του 19ου αι. και στις αρχές του 20ου διεύρυναν την επιρροή τους στα κράτη της περιοχής διαμορφώνοντας ένα νέου τύπου αποικιοκρατικό καθεστώς. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν ο πόλεμος μεταξύ Η.Π.Α και Μεξικό το 1847, η τροπολογία Πλατ του 1901 η οποία προσαρτήθηκε στο Σύνταγμα της Κούβας και νομιμοποιούσε την παρέμβαση των Ηνωμένων Πολιτειών στις εσωτερικές υποθέσεις του κουβανικού κράτους, εάν απειλούνταν τα συμφέροντα τους. Σε οικονομικό επίπεδο, η επικυριαρχία των Η.Π.Α εκδηλώθηκε από το γεγονός ότι αποτέλεσαν σταδιακά τον βασικό εμπορικό εταίρο διαφόρων χωρών της Λατινικής Αμερικής με αποκορύφωμα το 1945 και παράλληλα από την διοργάνωση των παναμερικανικών συναντήσεων ανά τακτά χρονικά διαστήματα από το 1889 και μετά, έτσι ώστε να προωθήσουν τα συμφέροντα τους ως γειτονική μεγάλη δύναμη.
Με βάση τα προαναφερθέντα εύκολα μπορεί κανείς να αντιληφθεί την δυσχερή κατάσταση, στην οποία βρίσκονταν οι χώρες της Λατινικής Αμερικής. Λόγω διαφόρων διεργασιών που παρατηρήθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως η εξάλειψη των φασιστικών και ναζιστικών καθεστώτων, γεγονός που επηρέασε την ανθρωπότητα, η Κουβανική Επανάσταση του 1959 αλλά και μετέπειτα με τη σταδιακή πτώση των δικτατορικών καθεστώτων την δεκαετία του 1980 και 1990, ώθησαν τα κράτη αυτά να διεκδικήσουν ενεργά την ανεξαρτησία τους, η οποία συνοδευόταν και με μια διάθεση για ενοποίηση με τα υπόλοιπα κράτη της Λατινικής Αμερικής.
Η προαναφερθείσα τάση παρατηρήθηκε σε πολλούς Καταστατικούς Χάρτες των χωρών αυτών. Όπως είναι αναμενόμενο, όλα τα Συντάγματα θεμελίωναν την πολιτική ύπαρξη και ανεξαρτησία των κρατών της Λατινικής Αμερικής. Αξιοσημείωτη είναι η ομοιότητα αρκετών άρθρων διαφόρων λατινοαμερικάνικων συνταγμάτων αναφορικά με το αίτημα της ενοποίησης. Το αναθεωρημένο Σύνταγμα της Κούβας του 2019 (άρθ. 16 εδ. δ) αναφέρει ότι το κράτος : «επιβεβαιώνει τη βούλησή του να ενσωματώσει και να συνεργαστεί με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής». Στην περίπτωση της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας της Βενεζουέλας το Σύνταγμα όπως αυτό αναθεωρήθηκε το 2009 (άρθ. 153) αναφέρει ότι: «Η Δημοκρατία προωθεί και ενθαρρύνει την ολοκλήρωση της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής, με σκοπό την πορεία προς τη δημιουργία μιας κοινότητας εθνών, υπερασπίζοντας τα οικονομικά, κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά και περιβαλλοντικά συμφέροντα της περιοχής». Στο Σύνταγμα της Βολιβίας του 2009 (άρθ. 265 παρ. Ι) θεσμοθετείται ότι: «Το κράτος προωθεί τις σχέσεις κοινωνικής, πολιτικής, πολιτιστικής και οικονομικής ολοκλήρωσης με άλλα κράτη, έθνη και λαούς του κόσμου και ιδίως την ολοκλήρωση της Λατινικής Αμερικής, βασισμένη στις αρχές μιας δίκαιης, ισότιμης σχέσης με την αναγνώριση της ασυμμετρίας». Τέλος στο Σύνταγμα του Εκουαδόρ όπως αυτό ανανεώθηκε το 2011 αναγράφεται (άρθ. 423) ότι : «Η ολοκλήρωση, ιδίως με τις χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής, θα είναι στρατηγικός στόχος του κράτους». Άρα μετά τα προαναφερθέντα, αποδεικνύεται ο ισχυρισμός περί μίας κοινής τάσεως ενοποιήσεως.
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναζητηθεί το βαθύτερο αίτιο της τάσης αυτής. Όπως προαναφέρθηκε, τα κράτη της Λατινικής Αμερικής από την ισπανική αποικιοκρατία αποτελούσαν πόλους εκμετάλλευσης και κατ’ επέκταση βίωσαν τον περιορισμό των κυριαρχικών τους δικαιωμάτων. Τα κράτη αυτά χαρακτηρίζονταν από την εξαρτημένη θέση τους, τις άνισες οικονομικές σχέσεις τους με τρίτες χώρες και κατά κύριο λόγο με τις οικονομικά ισχυρότερες χώρες της Δύσης και την αδύναμη θέση των οικονομιών των κρατών της νότιας Αμερικής στον διεθνή καταμερισμό εργασίας.
Επομένως, συνάγεται ότι αυτή η τάση ενοποίησης θα επιδίωκε να άρει το προηγούμενο καθεστώς εκμετάλλευσης και να θεμελιώσει ένα καινούριο ανεξαρτησίας, δηλαδή οικονομικής ανάπτυξης, παραγωγικής ανασυγκρότησης, την σύναψη ισότιμων διεθνών οικονομικών σχέσεων και εναλλακτικών μορφών οικονομικής συνεργασίας.
Στοιχεία υπέρ ενός τέτοιου καθεστώτος εντοπίζονται στα Συνταγματικά κείμενα. Στον καταστατικό χάρτη του Εκουαδόρ (άρθ. 416 εδ. 12) αναγράφεται ότι το Κράτος «προωθεί ένα νέο εμπορικό και επενδυτικό σύστημα μεταξύ κρατών, το οποίο είναι βασισμένο στη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη, τη συμπληρωματικότητα, τη δημιουργία διεθνών μηχανισμών για την παρακολούθηση πολυεθνικών εταιρειών και ίδρυση ενός διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος που να είναι δίκαιο, διαφανές και αμερόληπτο». Πέραν τούτου το Σύνταγμα της Βολιβίας (άρθ. 320 παρ. ΙΙΙ) προβλέπει ότι: «οι οικονομικές σχέσεις με ξένα κράτη ή επιχειρήσεις πραγματοποιούνται υπό συνθήκες ανεξαρτησίας, αμοιβαίου σεβασμού και δικαιοσύνης. Ευμενέστεροι όροι δεν μπορούν να χορηγηθούν σε ξένα κράτη ή επιχειρήσεις από αυτούς που ισχύουν για Βολιβιανούς». Παρόμοια αναφορά παρατηρείται και στο Κουβανέζικο Σύνταγμα (άρθ. 12) το οποίο θεσμοθετεί ότι: «Η Δημοκρατία της Κούβας αρνείται και θεωρεί παράνομη και άκυρη κάθε συνθήκη, παραχώρηση ή συμφωνία που συνήφθη με όρους ανισότητας ή που αποξενώνει ή μειώνει την κυριαρχία ή την εδαφική της ακεραιότητα.»
Ένα από τα πλέον γνωστά παραδείγματα υλοποίησης του εγχειρήματος της εναλλακτικής μορφής συνεργασίας, αποκλειστικά εντός της Λατινικής Αμερικής, αποτελεί η ALBA (Alternativa Bolivariana para las Americas). Πιο συγκεκριμένα, επρόκειτο για έναν διακυβερνητικό οργανισμό, ο οποίος ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της Βενεζουέλας, της Κούβας και της Βολιβίας και σταδιακά προσάρτησε και άλλες χώρες. Ο εν λόγω οργανισμός εξέφραζε την αντίδραση των χωρών της Λατινικής Αμερικής απέναντι στην ιδρυθείσα από τις Η.Π.Α. ALCA, την οποία αντιμετώπιζαν ως μηχανισμό προώθησης των συμφερόντων των Ηνωμένων Πολιτειών. Η Εναλλακτική Μπολιβαριανή αποτελεί ιδιαίτερο παράδειγμα καθώς αποτυπώνει ξεκάθαρα τη διάθεση ισότιμης συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών. Τα κράτη μέλη της ALBA συνεργάζονται σε τομείς όπως ο πετρελαϊκός, του φυσικού αερίου, της βιομηχανίας, της τεχνολογίας και της αγροτικής παραγωγής κτλ. Βασικό μέλημα των κρατών μελών της ALBA είναι η εξάλειψη της φτώχειας και των απότοκών της. Εκ των βασικότερων επιδιώξεων είναι η σύναψη οικονομικών σχέσεων, οι οποίες σέβονται τα κυριαρχικά τους δικαιώματα και απορρίπτουν την ανισόμετρη ανάπτυξη, η οποία μπορεί να τα περιορίσει. Έμπρακτο παράδειγμα της τάσης αμοιβαίας συνεργασίας και ενοποίησης είναι το γεγονός ότι η Βενεζουέλα παρέχει πετρέλαιο στην Κούβα σε τιμές κατώτερες των διεθνών και ότι ένας μεγάλος αριθμός γιατρών και εκπαιδευτικών αποστέλλονται από την Κούβα και εργάζονται στις άλλες χώρες της ΑLΒΑ. Αν και το όλο εγχείρημα της ΑLΒΑ περί της ισοτίμου ανάπτυξης, αλληλεγγύης και ενοποίησης ακούγεται ελπιδοφόρο, εξαρτάται από την προσήλωση των κυβερνήσεων των κρατών μελών σε αυτό.
Εν κατακλείδι, η τάση συνεργασίας και ενοποίησης των χωρών της Λατινικής Αμερικής έχει ξεκάθαρη αποτύπωση στα Συντάγματα διαφόρων χωρών που τη συναποτελούν. Η συνταγματική κατοχύρωση της ανεξαρτησίας και της θέλησης για ενοποίηση σαφώς προσδίδει σημαντικό κύρος και ισχύ στο όλο εγχείρημα. Ωστόσο, για να επιτευχθεί η εν λόγω απόπειρα θα πρέπει να λάβουν χώρα μια σειρά διεργασιών, καθώς η επίτευξή και η υλοποίησή του δεν εξαρτάται μόνο από το νομικό εποικοδόμημα κάθε κράτους, το οποίο αποτελεί έχει τις περισσότερες φορές διακηρυκτικό χαρακτήρα. Τα κράτη της Λατινικής Αμερικής πρέπει να ενισχύσουν μια σειρά ενεργειών, κυρίως σε διακρατικό επίπεδο, οι οποίες θα προωθούν και θα ενισχύουν την τάση αυτή στο πνεύμα μίας bonam fidem, εξισορροπώντας τα αντικρουόμενα εθνικά συμφέροντα που μπορεί να αποτελέσουν σημαντική τροχοπέδη στην ολοκλήρωσης της τάσης αυτής. Άλλωστε αυτό είναι το στοίχημα που αντιμετωπίζει κάθε μορφής ένωση, δηλαδή η επικράτηση των ενωσιακών συμφερόντων έναντι των εθνικών.
Πηγές:
Bolivia (Plurinational State of)’s Constitution of 2009. Διαθέσιμο σε: https://www.constituteproject.org/constitution/Bolivia_2009.pdf
Cuba’s Constitution of 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.constituteproject.org/constitution/Cuba_2019.pdf?lang=en
Ecuador’s Constitution of 2008 with Amendments through 2011. Διαθέσιμο σε: https://www.constituteproject.org/constitution/Ecuador_2011.pdf
Heywood, «Εισαγωγή στην Πολιτική», εκδ.ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, Θεσσαλονίκη, 2014, σελ 349, 357.
Venezuela (Bolivarian Republic of)’s Constitution of 1999 with Amendments through 2009. Διαθέσιμο σε: https://www.constituteproject.org/constitution/Venezuela_2009.pdf?lang=en
Δημήτρης Καλτσώνης, «Λ.Αμερική: η υποήπειρος της εξάρτησης ή ο δρόμος προς την ανεξαρτησία», 19 Φεβρουαρίου 2015. Διαθέσιμο σε: https://kaltsonis.blogspot.com/2015/02/blog-post.html
Δημήτρης Καλτσώνης, «Το δίλλημα της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας-Κράτος και Δίκαιο στην Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες», εκδ.Ξιφαράς, Αθήνα, Σεπτέμβριος 2009, σελ.11-14,71-73
Πηγή εικόνας:
Valentina fofo, «Chile and other countries on a map of SOUTH America in a defocused magnifying glass, the theme of travel and trips to Chile, Santiago, South America, Argentina», Lviv Ukraine, 20 01 202.