Η Γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης για το Αρχιπέλαγος Chagos

Γράφει ο Γιώργος Κοτλίδας

Η Γνωμοδότηση για την Υπόθεση του Αρχιπελάγους Chagos εκδόθηκε στις 25 Φεβρουαρίου 2019 και αφορούσε την κυριαρχία επί του ομώνυμου αρχιπελάγους, το οποίο βρίσκεται στον Ινδικό Ωκεανό. Η υπόθεση τέθηκε ενώπιον του Δικαστηρίου από τη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, επιζητώντας τη γνωμοδοτική κρίση του Δικαστηρίου για τη διαφορά μεταξύ του Μαυρικίου και του Ηνωμένου Βασιλείου (Μεγάλης Βρετανίας), αναφορικά με: α) αν ολοκληρώθηκε νομότυπα η διαδικασία απo-αποικιοποίησης του Μαυρικίου από το Ηνωμένο Βασίλειο, δεδομένης της απόσχισης του Αρχιπελάγους, κατά το έτος 1968 και β) δεδομένης της παρατεταμένης διοίκησης του Αρχιπελάγους από το Ηνωμένο Βασίλειο, ποιες είναι οι έννομες υποχρεώσεις του τελευταίου αναφορικά με τη (μη) δυνατότητα επαναπατρισμού των Τσαγκοσιανών, ειδικότερα, και των πολιτών του Μαυρικίου προς το Αρχιπέλαγος, γενικότερα.

Ιστορικό πλαίσιο

Ο Μαυρίκιος υπήρξε αποικία (Μη-αυτοκυβερνώμενη Περιοχή) του Ηνωμένου Βασιλείου από το 1810. Μεταξύ των εδαφών του είναι και το Αρχιπέλαγος Chagos, που αποτελείται από 65 τροπικά νησιά, με το μεγαλύτερο νησί από αυτά να αποτελεί το Diego Garcia. Το 1964, με τη διαδικασία απο-αποικιοποίησης να είναι σε πλήρη εξέλιξη, η νήσος Diego Garcia του Αρχιπελάγους βολιδοσκοπήθηκε από την αμερικανική ηγεσία (σύμμαχος της Μεγάλης Βρετανίας) ως ιδανική να φιλοξενήσει την πολυπόθητη – για τα στρατηγικά σχέδια των Αμερικανών – στρατιωτική βάση στον Ινδικό Ωκεανό (βλ. και χάρτη παρακάτω).

Συναινώντας, η βρετανική ηγεσία, και ενόσω βρισκόταν σε διαπραγματεύσεις με μαυρικιανή αντιπροσωπεία για την ανεξαρτητοποίηση του Μαυρικίου, προέκρινε τη Συμφωνία του Οίκου Lancaster, με την οποία το Αρχιπέλαγος Chagos θα αποσπάτο από τον Μαυρίκιο. Η μαυρικιανή αντιπροσωπεία, υπό έντονη διπλωματική πίεση και βιασύνη για την ανεξαρτησία, συμφώνησε στη διοικητική απόσχιση του Αρχιπελάγους και μάλιστα πριν την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας. Έτσι, το 1965 σχηματίστηκε στο Αρχιπέλαγος η Βρετανική Περιοχή Ινδικού Ωκεανού (“British Indian Ocean Territory”) και το 1966 συμφωνήθηκε με τις ΗΠΑ η χρήση της νήσου Diego Garcia για τη δημιουργία αμερικανικής βάσης. Ακολούθως, οι Τσαγκοσιανοί εκδιώχθηκαν από το Αρχιπέλαγος, με τους περισσότερους να μεταφέρονται στον Μαυρίκιο, όπου για χρόνια διαβιούν σε δύσκολες συνθήκες. Ο Μαυρίκιος, για δεκαετίες, απαιτούσε την επιστροφή του Αρχιπελάγους στην κυριαρχία του. Έχοντας αποτύχει τόσο να φέρει το ζήτημα ενώπιον άλλων διεθνών δικαιοδοτικών οργάνων, όσο και να καταφέρει κάτι μέσω διμερών διαπραγματεύσεων, ο Μαυρίκιος έφερε το ζήτημα (έχοντας τη στήριξη σύσσωμης της Αφρικανικής Ένωσης) ενώπιον της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, η οποία ζήτησε τη Γνωμοδότηση, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.

Η Γνωμοδότηση

Το Διεθνές Δικαστήριο Δικαιοσύνης(ICJ) έκρινε το πρώτον για την αρμοδιότητά του επί της υπόθεσης και οι δικαστές ομόφωνα συμφώνησαν πως η αρμοδιότητα του Δικαστηρίου υφίσταται. Επιπλέον, στο ζήτημα του αν οφείλουν να αρνηθούν τη Γνωμοδότηση για να μη παραβιάσουν την αρχή που ορίζει ότι το Δικαστήριο δεν έχει δικαίωμα να κρίνει διμερή διαφορά χωρίς συναίνεση και των δύο μερών, με πλειοψηφία 12-2 έκρινε ότι επειδή το ζήτημα αφορούσε την απο-αποικιοποίηση (και δεν ήταν κατεξοχήν ζήτημα κρατικής κυριαρχίας), η οποία υπάγεται στην αρμοδιότητα της Γενικής Συνελεύσεως του ΟΗΕ, το Δικαστήριο μπορούσε ακώλυτα να παραδώσει Γνωμοδότηση.

Επί των δύο ζητημάτων ουσίας, το Δικαστήριο αποφάνθηκε τα εξής:

α) Η διαδικασία απο-αποικιοποίησης του Μαυρικίου από το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ολοκληρώθηκε νομότυπα. Συγκεκριμένα, κρίθηκε ότι (λαμβάνοντας υπόψιν και τo σχετικό ψήφισμα 1514/1960 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ) το δικαίωμα στο αμετάβλητο των συνόρων των εθνών που βρίσκονταν σε διαδικασία απο-αποικιοποίησης έχει εθιμικό χαρακτήρα, ως επακόλουθο του δικαιώματος κάθε λαού στην αυτοδιάθεση. Και σε αυτό το πλαίσιο, ορθά, η Γενική Συνέλευση μπορεί να εγκαλέσει το Ηνωμένο Βασίλειο να ολοκληρώσει τη διαδικασία. Κρίθηκε, επίσης, ότι η μαυρικιανή αντιπροσωπεία (ακόμη μη-ανεξάρτητη) δεν ήταν σε θέση να εκφράσει την ειλικρινή και ελεύθερη συναίνεση του λαού της στην απόσχιση του Αρχιπελάγους Chagos από τον Μαυρίκιο. Ο σχηματισμός της Βρετανικής Περιοχής Ινδικού Ωκεανού κρίθηκε ως δημιουργία μίας νέας αποικίας, και δεδομένου ότι αυτή οργανικά ανήκε στον Μαυρίκιο, το Ηνωμένο Βασίλειο – ως διοικούσα, ακόμη, δύναμη του Αρχιπελάγους – να σεβαστεί την εδαφική ακεραιότητα του Μαυρικίου.

β) Το Ηνωμένο Βασίλειο έφερε διεθνή ευθύνη για την αποκατάσταση της παραβίασης της απο-αποικιοποιητικής διαδικασίας και έχει την υποχρέωση να τερματίσει το ταχύτερο δυνατόν τη διοίκησή του επί του Αρχιπελάγους. Πιο συγκεκριμένα, επειδή η υποχρέωση απο-αποικιοποίησης είναι υποχρέωση erga omnes (δηλαδή, απέναντι σε όλους), όλα τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ έχουν ενδιαφέρον και δικαίωμα να κινηθούν νομικά για την υπόθεση. Ο καθαυτός επαναπατρισμός των Τσαγκοσιανών (και άλλων Μαυρικιανών) είναι ζήτημα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων των στερηθέντων επαναπατρισμού και με αυτό θα πρέπει να ασχοληθεί η Γενική Συνέλευση, κατόπιν της ολοκλήρωσης της απο-αποικιοποίησης του Μαυρικίου.

Με ευρύτατη πλειοψηφία (116 υπέρ, 6 κατά, 56 αποχές), τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ ψήφισαν υπέρ ενός μη-δεσμευτικού ψηφίσματος, το οποίο καλούσε το Ηνωμένο Βασίλειο να αποσυρθεί από τη διοίκηση του Αρχιπελάγους. Η προθεσμία του ψηφίσματος παρήλθε στις 22 Νοεμβρίου 2019.

Σχολιασμός της Υπόθεσης

Η υπόθεση του Αρχιπελάγους Chagos έχει μεγαλύτερη βαρύτητα από ό,τι ίσως αρχικά φαίνεται. Το Αρχιπέλαγος δεν είναι η τελευταία υπερπόντια κτήση πρώην αποικιακών δυνάμεων. Τα Νησιά Falkland (Ην. Βασίλειο), η Νέα Καληδονία (Γαλλία), η Γροιλανδία (Δανία) και πολλά άλλα μεγαλύτερα ή μικρότερα νησιά και κομμάτια εδάφους παραμένουν υπό τη διοίκησή τους. Υπό το φως της συγκεκριμένης Γνωμοδότησης είναι πολύ πιθανόν να ανακινηθούν ζητήματα και για αυτά.

Επίσης, στη Γνωμοδότηση είδαμε μία πρωτοφανή κίνηση των δικαστών ώστε να βρουν νομική βάση (εδώ η απο-αποικιοποίηση) που επέτρεψε στο Δικαστήριο να παρακάμψει το εμπόδιο της «διμερούς διαφοράς». Κίνηση που θα πρέπει να θεωρηθεί εξαίρεση, λόγω αντικειμένου, και σε καμία περίπτωση κανόνας, ειδάλλως κινδυνεύει να αλλοιωθεί η ίδια η αρχή της κρατικής κυριαρχίας.

Τέλος, η υπόθεση δύναται να καταδείξει την κατά πολύ υποτιμημένη αξία του ΟΗΕ και συν αυτώ οργάνων. Κράτη φαινομενικά τελείως «αδύναμα» καταφέρνουν – αξιοποιώντας το διεθνές νομικό κεκτημένο, διεθνώς παραδεδεγμένες δικαιικές αρχές και κινητοποιώντας κατάλληλες πολυμερείς συνεργασίες – να διεκδικήσουν τα δίκαιά τους απέναντι σε κράτη ισχυρά σε κάθε επίπεδο και πρωταγωνιστές της διεθνούς σκηνής. Ένα φαινόμενο διόλου αυτονόητο κατά τον περασμένο αιώνα και αδιανόητο κατά τους προηγούμενους.

Η επόμενη ημέρα

Το Ηνωμένο Βασίλειο βρέθηκε ενώπιον μίας μεγάλης νομικής (και διπλωματικής) ήττας. Αρνήθηκε να αποδεχθεί τη Γνωμοδότηση, αλλά και το ακόλουθο ψήφισμα, επιμένοντας πως η Βρετανική κυριαρχία επί της Βρετανικής Περιοχής Ινδικού Ωκεανού είναι συνεχόμενη από το 1814 και δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Κατόπιν του ψηφίσματος, πολλά διεθνή σώματα (π.χ. Αφρικανική Ένωση) και πολλά κράτη θεωρούν το Ηνωμένο Βασίλειο παράνομο αποικιακό κατακτητή του Αρχιπελάγους. Δεν αποκλείεται και η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ να υιοθετήσει παρόμοια θέση, αν και πρέπει να ληφθεί υπόψιν η δυνατότητα αρνησικυρίας (veto) του Ηνωμένου Βασιλείου στο Συμβούλιο Ασφαλείας του Οργανισμού.

Δεδομένης της άρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου να αποδεχτεί τα παραπάνω, ο Μαυρίκιος πρακτικά έχει ελάχιστες δυνατότητες να επιδιώξει την επιβολή τους. Ωστόσο, η εκδηλωμένη του θέση πως δε θα αρνηθεί τη διατήρηση της αμερικανικής βάσης στη νήσο Diego Garcia φέρνει σε αμήχανη θέση το Ηνωμένο Βασίλειο, του οποίου το κύρος ήδη έχει πληχθεί.

Αν και δε διαφαίνεται άμεση λύση, σε βάθος χρόνου η συνδυασμένη πίεση που ασκεί μία Γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης, από κοινού με τη διπλωματική πίεση των υπερψηφισάντων της Γνωμοδότησης κρατών και της διεθνούς κοινής γνώμης, είναι αρκετά πιθανό να προκαλέσουν το Ηνωμένο Βασίλειο να αναθεωρήσει τη στάση. Αν και με μία πρώτη ματιά η υπόθεση φαίνεται να αναδεικνύει την ανά περίπτωση αδυναμία του Διεθνούς Δικαίου να επιβληθεί σε ισχυρούς κρατικούς δρώντες, σε κάθε περίπτωση, η Γνωμοδότηση αποτελεί μία θετική παρακαταθήκη αναφορικά με το ρόλο που μπορεί να παίξει το Διεθνές Δίκαιο ως θεσμικός ισορροπιστής μεταξύ λιγότερο και περισσότερο ισχυρών.

Πηγές:

International Court of Justice, Legal Consequences of the Separation of the Chagos Archipelago from Mauritius in 1965. Διαθέσιμο σε: https://www.icj-cij.org/en/case/169
Marko Milanovic, ICJ Delivers Chagos Advisory Opinion, UK loses badly, European Journal of International Law, Φεβρουάριος 25, 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/icj-delivers-chagos-advisory-opinion-uk-loses-badly/
Stephen Allen, The Chagos Advisory Opinion and the Decolonization of Mauritius, American Society of International Law, Απρίλιος 15, 2015. Διαθέσιμο σε: https://www.asil.org/insights/volume/23/issue/2/chagos-advisory-opinion-and-decolonization-mauritius
Owen Bowcott and Julian Borger, UK suffers crushing defeat in UN vote on Chagos Islands, The Guardian, Μάιος 22, 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.theguardian.com/world/2019/may/22/uk-suffers-crushing-defeat-un-vote-chagos-islands
Miriam Bak McKenna, Chagos Islands: UK refusal to return archipelago to Mauritius show the limits of international law, The Conversation, Νοέμβριος 26, 2019. Διαθέσιμο σε: https://theconversation.com/chagos-islands-uk-refusal-to-return-archipelago-to-mauritius-show-the-limits-of-international-law-127650

Εικόνες:

ΟΜΙΛΟΣ ΔΙΕΘΝΩΝ & ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ

Η Γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου Δικαιοσύνης για το Αρχιπέλαγος Chagos

Editing Team - 9 February 20217 September 2023