Γράφει η Ραφαηλία-Γεωργία Στιούκη

Γεωπολιτική ονομάζεται η ανάλυση των επιρροών που προκαλεί η γεωγραφία στις διεθνείς σχέσεις. Σαν ορολογία δημιουργήθηκε λίγο πριν τον 20^ο αιώνα από τον Σουηδό πολιτικό επιστήμονα Rudolf Kjellén και η διάδοση της ξεκίνησε το διάστημα μεταξύ Πρώτου και Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη και λίγο αργότερα παγκοσμίως. Παρά ταύτα, αξίζει να σημειωθεί πως αναφορές σχετικά με τις πολιτικές  επιδράσεις της γεωγραφίας έχουν γίνει κατά το παρελθόν από γνωστούς φιλοσόφους όπως ο Αριστοτέλης και ο Μοντεσκιέ. Στις διεθνείς σχέσεις, η γεωπολιτική χρησιμοποιείται για την μελέτη της εξωτερικής πολιτικής  για να γίνουν κατανοητές οι πολιτικές επιλογές των κρατών. Συνεπώς, η έννοια της γεωπολιτικής μπορεί να συμβάλλει στην κατανόηση των κινήσεων της Ρωσίας.

Η Ρωσία μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης αποδυναμώθηκε και στην μεταψυχροπολεμική περίοδο έχασε σημαντικό μερίδιο του τίτλου της ως  «Μεγάλη Δύναμη». Ένα νέφος χάους επικράτησε στη χώρα, η οποία είχε εξασθενίσει οικονομικά, πολιτικά αλλά και στρατιωτικά. Μέχρι το 1999 η προσοχή στράφηκε στην εγχώρια πολιτική και οικονομική αστάθεια, αντιμετωπίζοντας και της απόσχιση της Δημοκρατίας της Τσετσενίας, και η εξωτερική πολιτική επικεντρώθηκε στις σχέσεις της με τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και τα νεοσύστατα κράτη της άλλοτε Σοβιετικής Ένωσης. Η περίπτωση όμως της Μέσης Ανατολής ήταν ιδιαίτερη καθώς η Ρωσία ήταν ισχυρός παράγοντας στην πολιτική και γεωπολιτική της συγκεκριμένης περιοχής από τα χρόνια της βασιλείας του Πέτρου Α’ της Ρωσίας. Ωστόσο, μια παύση έλαβε μέρος την περίοδο 1991-1999, δίνοντας στις ΗΠΑ την ευκαιρία να διεισδύσουν στην περιοχή και να ρυθμίσουν τις σχέσεις κατά το όφελος τους. Η αλλαγή του σκηνικού ξεκίνησε το 2000 που αναδύθηκε στην εξουσία ο Βλαντίμιρ Πούτιν. Το γεγονός αυτό διαδραμάτισε μεγάλο ρόλο στην ανόρθωση της Ρωσίας και της αποκατάσταση της φήμης της ως υπερδύναμη. Προτεραιότητες της Ρωσίας στη Μέση Ανατολή έγιναν οι εξής: η προστασία της κυριαρχίας της στην περιοχή, το οικονομικό κέρδος μέσω του εμπορίου όπλων και ενεργειακών πόρων, και η εξάπλωση της επιρροής της σε βάρος των ΗΠΑ. Η εμπλοκή της Ρωσίας στο μπλόκο της Μέσης Ανατολής έχει τόσο γεωπολιτικούς παράγοντες όσο και ιδεολογικούς. Αξίζει να τονιστεί πως η Ρωσία και τα κράτη του Περσικού Κόλπου θεωρούνται οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς πετρελαίου και αερίου και διαθέτουν μεγάλο μερίδιο στην παγκόσμια αγορά ενέργειας. Ειδικότερα για τη Ρωσία, το πετρέλαιο και το αέριο κρίνονται άκρως σημαντικά για την οικονομία της, την εσωτερική πολιτική σταθερότητα όπως και για την χρηματοδότηση στους τομείς την εξωτερικής πολιτικής και των στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Η στρατιωτική επέμβαση το 2015 στη Συρία αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα για την αναρρίχηση της στη Μέση Ανατολή. Η Ρωσία έγινε η δύναμη που κινεί τα νήματα της εξουσίας στην περιοχή καθώς επίσης και ο μεγαλύτερος στρατιωτικός παράγοντας. Η ανάμειξή της συνέβαλλε στην αλλαγή της πορείας του εμφυλίου πολέμου στη Συρία, και έσωσε το καθεστώς του Assad από  βέβαιη κατάρρευση. Η υποστήριξη της προς το καθεστώς δεν άργησε να εκφραστεί και σε διεθνές επίπεδο, και συγκεκριμένα στον ΟΗΕ, όπου σε επιζήμια για την συριακή κυβέρνηση ψηφίσματα, άσκησε βέτο εις τριπλούν. Επιπροσθέτως, έχουν εγκατασταθεί αεροπορικές και ναυτικές βάσεις ενώ έχει αναλάβει τον έλεγχο του εναέριου χώρου. Παράλληλα η ανάπτυξη ρωσικών αντιαεροπορικών και αντιπυραυλικών συστημάτων S-300 και S-400 έδωσε στη Ρωσία το πλεονέκτημα απαγόρευσης πρόσβασης στην περιοχή του Λεβάντες και της ανατολικής Μεσογείου.

Στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, το Ιράν είναι ο  κοντινότερος και παλαιότερος συνεργάτης της Ρωσίας κατά την μεταψυχροπολεμική περίοδο. Αυτή η συνεργασία είναι φυσικά προσοδοφόρα(win-win) και για τα δύο μέλη της, καθώς ο καθένας τους απολαμβάνει διαφορετικά οφέλη μέσω αυτής. Το Ιράν από την μία, παραγκωνισμένο από τη διεθνή κοινότητα, αποφεύγει ολέθριες κυρώσεις, έχοντας στο πλευρό του ένα από τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας. Παράλληλα, η Ρωσία αποτελεί για το Ιράν το μεγαλύτερο προμηθευτή όπλων ενώ η ρωσική εταιρεία Rosatom έχει κατασκευάσει εκεί τον πυρηνικό σταθμό Μπουσέρ. Η Ρωσία από την άλλη, έχοντας ελάχιστους πόρους για να αυξήσει την επιρροή της στη Μέση Ανατολή, χρησιμοποίησε τον Ιράν σαν σημείο πρόσβασης για να επιτύχει τις φιλοδοξίες της. Συνεπώς γίνεται λόγος για μία συνεργασία αμοιβαίου κέρδους. Πάραυτα, η επέμβαση της Ρωσίας στη Συρία έδωσε μία νέα διάσταση στη σχέση τους. Η Ρωσία δεν ενδιαφέρεται να παρατείνει τον πόλεμο στη Συρία ή και πέραν αυτής, αλλά να εγκαθιδρύσει τον ρόλο του ειρηνοποιού και διανομέα εξουσίας. Όμως, το Ιράν έχει στρέψει το βλέμμα του στην άσκηση πίεσης προς το Ισραήλ και την πιθανή πρόκληση μίας νέας διαμάχης. Η χρήση της διπλωματίας, όσο ισχνή και αν φαντάζει σε αυτή την περίπτωση, φαίνεται να είναι και η μόνη λύση της Ρωσίας για να προστατεύσει την σχέση της και με τα δύο κράτη, και να κρατήσει τον κεντρικό ρόλο σε κάθε μελλοντική συμφωνία.

Ταυτόχρονα όμως η Ρωσία διατηρεί σχέσεις με το Ισραήλ. Ειδικότερα με την εκλογή του Πούτιν η Ρωσία ακολούθησε μία τακτική επαναπροσέγγισης (rapprochement) απέναντι στο Ισραήλ, που ήταν πάντα σύμμαχος των ΗΠΑ. Έκτοτε οι δύο ηγέτες ξεκίνησαν να ανταλλάσουν επισκέψεις, οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ τους αυξήθηκαν και οι πολίτες τους μπορούν να ταξιδεύουν πλέον χωρίς βίζα. Η παρέμβαση στη Συρία θα μπορούσε να κλονίσει αυτή τη νέα «φιλία». Η συνεργασία με τον Ιράν στη σύγκρουση στη Συρία λόγω κοινών στόχων από τη μία, και η ανταλλαγή χτυπημάτων μεταξύ Ισραήλ και Ιράν μπορούσαν να προκαλέσουν μεγάλο εμπόδιο στη σχέση Ρωσίας-Ισραήλ. Η διπλωματία της Ρωσίας έπαιξε σωστά το ρόλο της, αποφεύγοντας αφενός να σχολιάσει τις επιθέσεις των Ισραηλινών κατά του Ιράν και αφετέρου επιδοκιμάζοντας την βοήθεια του Ιράν στη Συρία.

Όμως η Ρωσία έχει και μια ιδιαίτερα πολύπλοκη σχέση με μια γειτονική χώρα, την Τουρκία. Είναι μία σχέση δούναι και λαβείν παρά μια συμμαχία. Η παράδοση αντιπυραυλικού-αντιαεροπορικού συστήματος S-400 τον περασμένο Ιούλιο,  οι αγωγοί BlueStream και TurkStream που περνούν από το τουρκικό έδαφος και οι πυρηνικές εγκαταστάσεις στο Άκκιουγιου κατασκευασμένες από τη Rosatom αναδεικνύουν την επιρροή της Ρωσίας στην Τουρκία. Πίεση ασκήθηκε και στο θέμα των Κούρδων στη Συρία κάνοντας αντιληπτό στην Άγκυρα πως «υποχρεούται» να λαμβάνει υπ’όψιν και τις προτεραιότητες της Ρωσίας στα σχέδια της. Η, κατά τα άλλα, «ΝΑΤΟική» Τουρκία προασπίζει τα συμφέροντα της κάνοντας συμμάχους κατά το δοκούν.

Στη Μέση Ανατολή η Ρωσία διατηρεί σχέσεις και με το Κατάρ. Μία επένδυση εκατομμυρίων έχει κάνει το Κατάρ αγοράζοντας ένα μερίδιο ποσοστού 19.5% της ρωσικής πετρελαϊκής εταιρείας Rosneft. Υπό σκέψιν είναι επίσης για την αγορά οπλικών συστημάτων και για την επέκταση της συνεργασίας τους και σε άλλους τομείς. Μια σχέση οικονομικής συνεργασίας είναι υπαρκτή και με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Οι συχνές επισκέψεις του Σεΐχη Mohamed bin Zayed στη Ρωσία με σκοπό να κλείσουν ποικίλες συμφωνίες είναι ένα σαφές παράδειγμα. Μάλιστα, η Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου του Αμπού Ντάμπι υπέγραψε σημαντική συμφωνία με τη ρωσική εταιρεία Gazprom Neft για να συνεργαστεί στην παραγωγή πετρελαίου, την τεχνητή νοημοσύνη και τις τεχνικές εξόρυξης πετρελαίου από υπάρχοντα πεδία. Ο Πούτιν έχει υπογράψει συμφωνίες με τα ΗΑΕ ύψους 1.3 δις ενώ από το 2017 οι δύο χώρες συνεργάζονται και στον τομέα της πυρηνικής ενέργειας.

Αν και σύμμαχος με το Ιράν, η Ρωσία διατηρεί σχέσεις και με Σαουδική Αραβία. Ειδικότερα την τακτική επαναπροσέγγισης (rapprochement). Έπειτα από κάποιες συναντήσεις των ηγετών και στα δύο κράτη, ήρθαν εν τέλει σε συμφωνία, έχοντας κοινούς στόχους στο χώρο του πετρελαίου και την τιμή του. Η Ρωσία έγινε μέλος του OPEC+ το 2016 δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο μία στενότερη συνεργασία με τη Σαουδική Αραβία και ανοίγοντας τον δρόμο για άσκηση μεγαλύτερης επίδρασης στη Μέση Ανατολή. Κοινούς στόχους έχουν επίσης στη Λιβύη και στο Σουδάν, και παράλληλα η Σαουδική Αραβία εναπόθεσε τις ελπίδες της στη Ρωσία σχετικά με τον περιορισμό της επιρροής του Ιράν στη Συρία.

Η Ρωσία λοιπόν, χρησιμοποιεί ήπια δύναμη (soft power) για να καταστήσει την θέση της στη Μέση Ανατολή. Πέραν της στρατιωτικής επέμβασης στη Συρία, ο χειρισμός της κατάστασης στην ευρύτερη περιοχή χαρακτηρίζεται από υψηλού επιπέδου διπλωματία και από συμφωνίες σε διάφορους τομείς, όπου η Ρωσία διαθέτει το πλεονέκτημα και εξακολουθεί να επιδεικνύει την αίγλη της. Δεν δίστασε να ταράξει τα νερά προκαλώντας σύγχυση στην πετρελαϊκή αγορά κατά τη συνάντηση στη Βιέννη.

Τι έγινε στις 6 Μαρτίου; Η κατάρρευση των συνομιλιών των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, μέλη του OPEC, προκλήθηκε από την άρνηση της Ρωσίας να δεχθεί την πρόταση της Σαουδικής Αραβίας σχετικά με την  επιπλέον περικοπή της παραγωγής κατά 1.5 εκατομμύριο βαρέλια την ημέρα. Στόχος του Πούτιν, θεωρήθηκε, το να χτυπήσει την βιομηχανία πετρελαίου της Αμερικής, η οποία δεν περιορίζεται από κάποια συμφωνία και είναι ελεύθερη να παράγει όση ποσότητα επιθυμεί. Η έναρξη αυτής της διαμάχης οδήγησε στην πτώση της τιμής του πετρελαίου καθώς επίσης έφτασε μεγάλες αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες κοντά στην καταστροφή. Η υπερπαραγωγή και η  εμφάνιση του Covid-19 επηρέασαν σε τεράστιο βαθμό το χρηματιστήριο, καθώς η ζήτηση μειώθηκε και η τιμή συνέχισε να κάνει βουτιά αγγίζοντας  $20/βαρέλι, ασκώντας έτσι μεγάλη πίεση στα εμπλεκόμενα κράτη. Την Πέμπτη 9 Απριλίου  πραγματοποιήθηκε διαδικτυακή συνάντηση του OPEC+ για την περικοπή της παραγωγής πετρελαίου. Μία όμως επιπλοκή δημιουργήθηκε μετά την ένσταση του Μεξικού να μειώσει σημαντικά την παραγωγή του, παρά την προσπάθεια των ΗΠΑ να αναλάβουν ένα κομμάτι της μείωσης. Την Παρασκευή 10 Απριλίου, στην συνάντηση της ομάδας G-20, τελικά τα κράτη συμφώνησαν στη μείωση της παραγωγής κατά 10 εκατ. βαρέλια ημερησίως μέχρι τον Ιούλιο, 8 εκατ. έως το τέλος του 2020 και 6 εκατ. για 16 μήνες από την πρώτη μέρα του 2021. Σύμφωνα με τις τελευταίες πληροφορίες στις 12 Απριλίου, μετά από ένα μαραθώνιο διαβουλεύσεων, αποφασίστηκε η περικοπή κατά 9,7 εκατ. βαρέλια ημερησίως από τα μέλη του OPEC+. Οι ΗΠΑ, η Βραζιλία και ο Καναδάς θα συνεισφέρουν κατά 3.7 εκατ. βαρέλια ενώ το Μεξικό πέτυχε διπλωματική νίκη καθώς θα περικόψει μόνο 100.000 βαρέλια.

Στόχος τους είναι η σταθεροποίηση της τιμής που υπέστη μεγάλη πτώση εν μέσω της κρίσης του Covid-19. Η πανδημία, που προκάλεσε δραματική μείωση στη ζήτηση, στάθηκε αφορμή να έρθουν σε συμφωνία τα μέλη, όχι μόνο του OPEC+, αλλά και του φόρουμ G-20. Ο τρόπος ελέγχου της συμμόρφωσης των κρατών δεν έχει οριστεί ακόμη, πιθανότατα όμως θα είναι μία ομάδα ad hoc που θα δημιουργήσει η ομάδα G-20. Οι επόμενες εβδομάδες θα κρίνουν την βιωσιμότητα της συμφωνίας και την προθυμία των εμπλεκομένων να συνεργαστούν πραγματικά.  Τελικά, η Σαουδική Αραβία, πλημμυρίζοντας την αγορά με περισσότερο πετρέλαιο, έδειξε πως στον πόλεμο αυτό μπορεί να κυριαρχήσει και να προκαλέσει μεγάλη οικονομική απώλεια για τη Ρωσία. Η κρίση που ξεκίνησε με στόχο τη ζημία της πετρελαϊκής αγοράς στις ΗΠΑ, και συνέπεσε με την πανδημία που έπληξε το χρηματιστήριο, οδήγησε τη Ρωσία σε ένα αδιέξοδο.  

Συνεπώς, η ζυγαριά στη Μέση Ανατολή δεν γέρνει προς καμία πλευρά. Η Ρωσία, αφενός, χρησιμοποιώντας την διπλωματία της και το στρατιωτικό της πλεονέκτημα προσπαθεί να επεκταθεί στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και να αυξήσει την επιρροή της. Η Σαουδική Αραβία αντισταθμίζει αφετέρου, χρησιμοποιώντας τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου για να εξασκήσει την δική της γεωπολιτική, δείχνοντας έτοιμη ανά πάσα στιγμή να κηρύξει πετρελαϊκό πόλεμο. Η στρατιωτική υπεροχή δεν είναι ο μόνος τρόπος άσκησης της γεωπολιτικής. Μέσο άσκησης ήπιας δύναμης στη γεωπολιτική μπορεί εν τέλει να αποτελέσει το απόθεμα πετρελαίου και φυσικού αερίου ενός κράτους.

Βιβλιογραφία