Γράφει ο Χαράλαμπος-Ίων Βαλλιάνος Λεβέντης
Η κλιματική αλλαγή αποτελεί την σημαντικότερη απειλή για την ανθρωπότητα από την απαρχή του πολιτισμένου κόσμου. Διαταράσσει τους μηχανισμούς που υποστηρίζουν την ζωή στον πλανήτη και, κατά την έννοια αυτή, αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο με παγκόσμια χαρακτηριστικά. Η κύρια αιτία είναι η αύξηση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου εξ αιτίας των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων, και πιο συγκεκριμένα από την καύση ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας, τις μεταφορές, τη θέρμανση και τις βιομηχανικές δραστηριότητες. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής είναι ήδη εμφανείς. Ακραία καιρικά φαινόμενα γίνονται συχνότερα και πιο έντονα, ενώ η παγκόσμια θερμοκρασία αυξάνεται. Το οικονομικό κόστος των περιβαλλοντικών καταστροφών παγκοσµίως την περίοδο 2005-2014 ανήλθε σε 1,4 τρισεκ. δολάρια, με τις καταστροφές αυτές να οδηγούν σε απώλεια 700.000 ανθρώπινων ζωών και να επηρεάζουν τις ζωές 1,7 δισεκ. ανθρώπων.
Λαμβάνοντας υπόψιν αυτά τα δεδομένα, η παγκόσμια κοινότητα συντονίστηκε και κατέληξε στην Συμφωνία των Παρισίων του 2015 που είναι ιστορική, καθώς 195 κράτη δεσμεύτηκαν για την μείωση των εκπομπών τους. Παράλληλα, την ίδια χρονιά στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών οι παγκόσμιοι ηγέτες συμφώνησαν στην Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη που εκφράζεται από τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, το 2019 η Ευρωπαϊκή επιτροπή παρουσίασε την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία που αποσκοπεί στον µετασχηµατισµό της οικονοµίας και της κοινωνίας, ώστε να επιτευχθούν οι κλιµατικοί στόχοι και τον Ιούνιο του 2021 εγκρίθηκε ο Ευρωπαϊκός Κλιµατικός Νόµος, ο οποίος κατοχυρώνει νοµοθετικά τον στόχο της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συµφωνίας για την επίτευξη κλιµατικής ουδετερότητας µέχρι το 2050.
Η αύξηση της παραγωγής ενέργειας από Α.Π.Ε. διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετριασμό/αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και θεωρείται ως καλή πρακτική, αποτελώντας αναπόσπαστο κομμάτι των εθνικών, Ευρωπαϊκών και παγκόσμιων πολιτικών για το κλίμα. Εκτός από πολιτική, η αύξηση της παραγωγής ενέργειας από Α.Π.Ε. έχει και νομική υπόσταση. Οι Α.Π.Ε. έχουν παρουσιαστεί πρωταρχικά ως ένας τρόπος μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Στο μυαλό του μέσου πολίτη, το αφήγημα αφορά το κλίμα και το περιβάλλον. Μία σημαντική πτυχή του ζητήματος όμως, είναι οι γεωπολιτικές επιπτώσεις -σκόπιμες ή μη- της ευρείας ανάπτυξης των Α.Π.Ε. Υπό το πρίσμα του πολέμου στην Ουκρανία, η ανάλυση και ανάδειξη της πτυχής αυτής γίνεται επιτακτική. Η εισβολή αυτή μας έδωσε, άθελά της -πιθανώς-, ένα επιπλέον επιχείρημα για να επισπεύσουμε την μετάβαση σε Α.Π.Ε. Όσον αφορά τον νέο κόσμο που θα προκύψει, η απεμπλοκή από τα ορυκτά καύσιμα σε συνδυασμό με την ραγδαία ανάπτυξη των Α.Π.Ε. θα οδηγήσουν σε μεταβολή της ισορροπίας των δυνάμεων στο διεθνές σύστημα. Μέχρι πρότινος, η δύναμη συγκεντρωνόταν στις χώρες που παρήγαγαν και εξήγαγαν ορυκτά καύσιμα. Τέτοιες παραδοσιακές δυνάμεις γρήγορα θα αρχίσουν να φθίνουν, με αποτέλεσμα ή να προσαρμοστούν ή να αποδυναμωθούν. Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάζεται μία μοναδική ευκαιρία για την Ευρώπη να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο, είτε στα πλαίσια μιας φιλελεύθερης οικονομικής λογικής, είτε μιας πιο ιδεαλιστικής προσέγγισης. Όποιο μονοπάτι και αν ακολουθηθεί, σίγουρα θα επιφέρει και τον περαιτέρω εκδημοκρατισμό των κοινωνιών.
Η μαζική στροφή προς τις Α.Π.Ε. δεν αποτελεί απλά μία μετάβαση από μία μορφή καυσίμου σε μία άλλη, αλλά έναν μετασχηματισμό των ενεργειακών συστημάτων που θα έχει σοβαρές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις. Για αυτό τον λόγο, ο όρος ενεργειακός μετασχηματισμός είναι και ο πιο δόκιμος. Η πλειονότητα των χωρών μπορούν να ελπίζουν στην αύξηση της ενεργειακής τους αυτονομίας, ενώ λιγότερες χώρες θα αντιμετωπίζουν ρίσκα που σχετίζονται με ευμετάβλητες πηγές προμήθειας ενέργειας και αντίστοιχα ευάλωτων τιμών. Χώρες που εξαρτώνται από τις εξαγωγές θα χρειαστεί να προσαρμοστούν ή να αντιμετωπίσουν δυσχερείς οικονομικές συνθήκες. Πολλές αναπτυσσόμενες οικονομίες θα έχουν την δυνατότητα να παρακάμψουν συστήματα που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα και που υπόκεινται σε συγκεντρωτικά συστήματα διαχείρισης. Τέλος, και ίσως σημαντικότερα, οι Α.Π.Ε. θα αποτελέσουν ένα όχημα εκδημοκρατικοποίησης, γιατί θα μας επιτρέψουν να αποκεντρώσουμε τα συστήματα παροχής ενέργειας, ενδυναμώνοντας τους πολίτες, τις τοπικές κοινωνίες και τις πόλεις.
Έτσι, οι Α.Π.Ε. θα μετασχηματίσουν το γεωπολιτικό γίγνεσθαι, καθώς είναι προσιτές και διαθέσιμες στις περισσότερες χώρες του κόσμου, σε αντίθεση με τα ορυκτά καύσιμα που είναι συγκεντρωμένα σε συγκεκριμένες γεωγραφικές τοποθεσίες. Ακολούθως, μειώνεται και η σημαντικότητα σημείων που εμφανίζουν συνωστισμό και διαταράσσουν τις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες (choke points). Ακόμα, οι περισσότερες Α.Π.Ε. έχουν την μορφή ροών, ενώ τα ορυκτά καύσιμα την μορφή αποθεμάτων. Τα αποθέματα είναι σίγουρα σημαντικά, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο μία φορά. Τουναντίον, οι ροές ενέργειας δεν εξαντλούνται και διαταράσσονται δυσκολότερα. Ακόμα, μπορούν να αναπτυχθούν σε οποιαδήποτε κλίμακα και εντάσσονται καλύτερα σε αποκεντρωμένα συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας. Τέλος, απολαμβάνουν μειούμενων οικονομικών κοστών, σχεδόν 20% για κάθε φορά που διπλασιάζεται η δυναμική τους. Η μεταστροφή αυτή θα μεταμορφώσει το διεθνές σύστημα και τις διεθνείς σχέσεις εξουσίας, όσο η ιστορική στροφή από το ξύλο στο κάρβουνο, ή από το κάρβουνο στο πετρέλαιο. Το να έχει ένα κράτος ίδιον έλεγχο των πηγών ενέργειας του το βοηθάει να προστατεύσει τα εκάστοτε εθνικά του συμφέροντα και να έχει οικονομική και πολιτική επιρροή. Κράτη χωρίς αυτά τα χαρακτηριστικά είναι σαφώς πιο ευάλωτα και άρα πιο αδύναμα.
Στο πλαίσιο αυτό, σημαντικό είναι να αναλύσουμε τις επιπτώσεις του μετασχηματισμού αυτού σε συγκεκριμένα κράτη. Οι Η.Π.Α. είναι καλά τοποθετημένες στον αγώνα για καθαρή ενέργεια. Οι αμερικανικές επιχειρήσεις κατέχουν εξέχουσα θέση στην τεχνολογία, όπως στην ρομποτική, την τεχνητή νοημοσύνη κ.α. Η Κίνα θα είναι επίσης στην μεριά των κερδισμένων αναφορικά με την ενεργειακή ασφάλεια καθώς κατέχει εξέχουσα θέση στην κατασκευή, αλλά και την εξέλιξη των τεχνολογιών Α.Π.Ε. και είναι η περιοχή με την μεγαλύτερη συγκέντρωση επενδύσεων, κατέχοντας πάνω από το 45% του παγκόσμιου συνόλου το 2017. Η Ευρώπη και η Ιαπωνία είναι δύο οικονομίες που εξαρτώνται σημαντικά από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων, κατέχουν ωστόσο, σημαντικές θέσεις στις τεχνολογίες και την τεχνογνωσία. Η Γερμανία είναι ηγέτης με περίπου 31,000 πατέντες, ενώ η Ινδία έχει θέσει στόχο για 175 GW ενέργειας από Α.Π.Ε. έως το 2022, αποτελώντας την μεγαλύτερη δημοκρατία στον κόσμο και μία από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες, επωφελούμενη συνολικά από αυτή την μεταστροφή.
Η Ρωσία, ο μεγαλύτερος εξαγωγέας φυσικού αερίου και δεύτερος μεγαλύτερος πετρελαίου θα αντιμετωπίσει προβλήματα, καθότι το 40% του κρατικού προϋπολογισμού οφείλεται στα έσοδα από ορυκτά καύσιμα. Αν και υπάρχει μία κινητοποίηση για ανάπτυξη Α.Π.Ε., βρίσκεται ακόμα πολύ πίσω από την Κίνα και τις ΗΠΑ. Η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική αποτελούν τις περιοχές που είναι πιο εκτεθειμένες στην πτώση των εσόδων από ορυκτά καύσιμα, επομένως και για αυτές ο ενεργειακός μετασχηματισμός είναι υπαρξιακό ζήτημα. Οι περισσότερες χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής θα επωφεληθούν από την μείωση εισαγωγών και την ανάπτυξη Α.Π.Ε., γιατί θα αυξηθεί η απασχόληση και η οικονομική ανάπτυξη συνολικότερα. Οι Αφρικανικές χώρες θα μπορέσουν να παρακάμψουν συγκεντρωτικά συστήματα που βασίζονται στα ορυκτά καύσιμα. Στο ίδιο μοτίβο, οι χώρες της Νότιας Ασίας, θα επωφεληθούν από τον ενεργειακό μετασχηματισμό, με την μείωση των χρεών τους για εισαγωγές. Οι οικονομίες της Βόρειας Αμερικής και της Λατινικής Αμερικής είναι ήδη ενεργειακά ανεξάρτητες, επομένως θα επηρεαστούν λιγότερο.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα μπορούσε να παραμείνει απλός παρατηρητής ή συμμέτοχος των εξελίξεων. Σύμφωνα με μελέτες της κοινής γνώμης, το 93% των Ευρωπαίων πολιτών θεωρεί την κλιματική αλλαγή σοβαρό πρόβλημα, ενώ το 72% ότι η μείωση των εισαγωγών ορυκτών καυσίμων μπορεί να αυξήσει την ενεργειακή ασφάλεια και αυτονομία και να ωφελήσει οικονομικά την Ένωση. Η Ευρωπαϊκή Πράσινη συμφωνία έχει επαναπροσδιορίσει την συζήτηση σχετικά με την εκμετάλλευση πόρων που βλάπτουν το κλίμα και καθιστά σαφές ότι η Ε.Ε. δεν είναι πλέον πρόθυμη να χρηματοδοτήσει επενδύσεις για εξόρυξη και μεταφορά υδρογονανθράκων. Έτσι, θα πρέπει να στραφεί προς την ανάπτυξη υποδομών για την παραγωγή, αποθήκευση και μεταφορά ανανεώσιμης ενέργειας προς και από την Ευρώπη. Παρουσιάζεται μία τεράστια ευκαιρία για επαναπροσδιορισμό των σχέσεων των κρατών και μεταρρύθμισης των οικονομιών με βάση κοινά ιδεώδη, συνέργειες και συνεργασίες καθώς καμία χώρα δεν μπορεί να πραγματοποιήσει την μετάβαση μόνη της. Για αυτό το λόγο, η διασυνδεσιμότητα μπορεί να δράσει ως συνεκτικός ιστός του νέου αυτού συστήματος, ενώ θα πρέπει να εισαχθεί ένα νέο μοντέλο διακυβέρνησης, ηγέτης του οποίου πρέπει να είναι η Ε.Ε. Αρχικά, η Ένωση θα μπορούσε να επιταχύνει την ενεργειακή μετάβαση των γειτόνων της διότι η επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας μόνο στην Ε.Ε. δεν θα είναι αρκετή για να υπερκεραστούν οι στόχοι της Συμφωνίας των Παρισίων, και άρα η εξωτερική διάσταση της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας είναι καταλυτική. Τέλος, η Ευρωπαϊκή κλιματική διπλωματία θα πρέπει να προωθήσει περαιτέρω την προσπάθεια αυτή.
Συμπερασματικά, οι περισσότερες χώρες θα καταφέρουν να καταστούν ενεργειακά ανεξάρτητες. Θα έχουν δηλαδή μεγαλύτερη ενεργειακή ασφάλεια και θα έχουν και οικονομική ελευθερία για να λάβουν τις αποφάσεις που τις ωφελούν. Η αύξηση της ενεργειακής ασφάλειας θα μεταβάλλει την δυναμική μεταξύ εισαγωγέων και εξαγωγέων ενέργειας, καθώς θα μειώσει καίρια τον ρόλο των ορυκτών καυσίμων στην διεθνή πολιτική αρένα. Πλέον, η ενεργειακή ασφάλεια περνάει στη σφαίρα της εθνικής/τοπικής διακυβέρνησης. Όσο μεγαλύτερη είναι η ενεργειακή ανεξαρτησία, τόσο πιο αποτελεσματικά μπορούν οι χώρες να επιδιώξουν τα στρατηγικά συμφέροντα και την εξωτερική τους πολιτική, καθώς οι χώρες που θα βιαστούν να εκμεταλλευτούν τις Α.Π.Ε. θα μεγιστοποιήσουν την παγκόσμια επιρροή τους. Υπάρχουν τριών ειδών χώρες που θα μπορούσαν να καταστούν ως ηγέτες με βάση τα χαρακτηριστικά τους. Πρώτον, χώρες με υψηλή τεχνική κατάρτιση που θα κερδίσουν αν δράσουν σαν εξαγωγείς ανανεώσιμης ενέργειας ή καυσίμων. Δεύτερον, χώρες πλούσιες σε ορυκτά, όπως η Βολιβία κ.α. θα έχουν την ευκαιρία να αποτελέσουν σημαντικούς κρίκους στην παγκόσμια αλυσίδα παραγωγής, γεγονός που θα ενισχύσει την οικονομική τους ανάπτυξη. Τρίτον, χώρες που ηγούνται στον τεχνολογικό τομέα θα κερδίσουν τα περισσότερα από τον παγκόσμιο ενεργειακό μετασχηματισμό. Καμία χώρα δεν το έχει καταφέρει αυτό πιο αποτελεσματικά από την Κίνα, η οποία ήδη έχει καρπωθεί γεωπολιτικά κέρδη.
Όπως είδαμε, οι Α.Π.Ε. εκτός από αναπόσπαστο κομμάτι των πολιτικών για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, αποτελούν και καταλύτη γεωπολιτικών εξελίξεων. Η ενεργειακή μετάβαση δεν θα μειώσει απλά τις εκπομπές ρύπων, αλλά παράλληλα θα ανακατανείμει την δύναμη στο διεθνές σύστημα. Καταληκτικά, το ερώτημα που προκύπτει είναι εάν οι συνθήκες αυτές θα δημιουργήσουν ένα κόσμο με περισσότερες συγκρούσεις ή με περισσότερη ομόνοια. Υπάρχουν δύο σχολές σκέψης, η πραγματιστική και η ιδεαλιστική. Η πραγματιστική καθορίζεται από την επιθυμία για οικονομικό κέρδος και την απόκτηση οικονομικών πλεονεκτημάτων. Έως τώρα, οι πράξεις της Ευρώπης και της Κίνας αντικατοπτρίζουν αυτήν την λογική. Η ιδεαλιστική προτάσσει ότι στο μέλλον η ενέργεια θα εμπεριέχει πολύ λιγότερο την γεωπολιτική και άρα οι προστριβές και οι συγκρούσεις θα μειωθούν. Ο ρόλος της Ε.Ε. μπορεί να είναι ρόλος επιταχυντή ή/και ρυθμιστή με τρόπο δίκαιο και συμβατό με τις αρχές της βιωσιμότητας. Λόγω του γεγονότος ότι η ενεργειακή μετάβαση αφορά πρωταρχικά τους ανθρώπους, χωρίς την σύμφωνη γνώμη τους τίποτα δεν μπορεί να γίνει. Επομένως η ιδεαλιστική προσέγγιση είναι ικανότερη να εμπνεύσει, να κινητοποιήσει και να παράξει απτά αποτελέσματα.
Βιβλιογραφία
Centre for Mediterranean Integration. (2021). A Mediterranean Green Deal for an Effective Energy Transition as Part of The Sustainable Post-COVID recovery. Διαθέσιμο σε: https://www.cmimarseille.org/knowledge-library/report-mediterranean-green-deal-effective-energy-transition-part-sustainable-post
Eurostat. (2020). Greenhouse gas emissions, analysis by source sector, EU-27, 1990 and 2018 (Percentage of total). Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Greenhouse_gas_emissions,_analysis_by_source_sector,_EU-27,_1990_and_2018_(Percentage_of_total).png&oldid=486412
Financial Times. (2021). How the race for renewable energy is reshaping global politics. As the transition from fossil fuels to clean energy gathers speed, what does it mean for the balance of power? Διαθέσιμο σε: https://www.ft.com/content/a37d0ddf-8fb1-4b47-9fba-7ebde29fc510
IRENA-International Renewable Energy Agency. (2019). A New World: The Geopolitics of the Energy Transformation.Διαθέσιμο σε: http://geopoliticsofrenewables.org/Report
The Green Tank. (2020). Policy Brief: Ο Ευρωπαϊκός Κλιματικός Νόμος. Διαθέσιμο σε: 202102_GreenTank_PolicyBrief_ClimateLaw.pdf (thegreentank.gr)
United Nations. (2015). Ahead of global risk reduction conference, UN review finds vast majority of disasters climate-related. Διαθέσιμο σε: https://news.un.org/en/story/2015/03/492802-ahead-global-risk-reduction-conference-un-review-finds-vast-majority-disasters
Γρηγοριάδης Ι. και Λεβογιάννης Κ. (2021). Άνεμοι Αλλαγής στην Ανατολική Μεσόγειο: Μεταξύ της Γεωπολιτικής των Υδρογονανθράκων και της Ανανεώσιμης Ενέργειας. Διαθέσιμο σε: https://www.eliamep.gr/publication/%ce%ac%ce%bd%ce%b5%ce%bc%ce%bf%ce%b9-%ce%b1%ce%bb%ce%bb%ce%b1%ce%b3%ce%ae%cf%82-%cf%83%cf%84%ce%b7%ce%bd-%ce%b1%ce%bd%ce%b1%cf%84%ce%bf%ce%bb%ce%b9%ce%ba%ce%ae-%ce%bc%ce%b5%cf%83%cf%8c%ce%b3%ce%b5/
Κόσμος. Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία: Αυτό είναι το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.Διαθέσιμο σε: Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία: Αυτό είναι το σχέδιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής [vid] (kosmos.gr)