Γράφει ο Μάριος Ρούσσος
Η Leila Slimani (Λέιλα Σλιμανί), βραβείο Γκονκούρ 2016, είχε δηλώσει σε συνέντευξη της: «Δεν είμαι πατριώτισσα ή εθνικίστρια, αλλά η γαλλική γλώσσα είναι σαν μια χώρα, όπου βρίσκω καταφύγιο όταν δεν έχω πού αλλού να πάω. Με παρηγορεί για τα πάντα. Για μένα, η γλώσσα δεν ανήκει πλέον στους αποικιοκράτες». Σήμερα η Γαλλοφωνία, αυτό που οι γαλλομαθείς αποκαλούν «Francophonie», συνιστά μια δυναμική που ξεπερνά τα όρια της μητροπολιτικής Γαλλίας και επεκτείνεται σε όλες τις ηπείρους. Αυτή η ιδιαίτερης μορφής διπλωματία μέσω της γλώσσας, αν και ξεκινά από τους προηγούμενους αιώνες, επηρεάζει το παρόν και διαμορφώνει τις τάσεις του μέλλοντος. Σήμερα, τα γαλλικά κατατάσσονται ως η πέμπτη πιο ομιλούμενη γλώσσα στον πλανήτη και παρόλο που έχουν απωλέσει το καθεστώς της παγκόσμιας lingua franca, παραμένουν ένας φάρος πολιτισμού στην σύγχρονη εποχή (OIF, 2022). Η παρούσα ανάλυση περιορίζεται στην Γαλλοφωνία στον ευρωπαϊκό χώρο, το λίκνο του γαλλόφωνου πολιτισμού με στόχο να εστιάσει στην αμφίδρομη σχέση μεταξύ της Γαλλοφωνίας και της Ευρώπης. Κατ’ επέκταση, εξετάζει σε ποιο βαθμό η Γαλλοφωνία απειλείται από τις αναδυόμενες προκλήσεις.
Παρελθόν: lingua franca
Ιστορικά, η γνώση της γαλλικής γλώσσας ήταν συνώνυμο της κουλτούρας και της υψηλής κοινωνικής τάξης. Η στερεοτυπική έκφραση «γαλλικά και πιάνο» μαρτυρά τον μεγάλο βαθμό συνάρτησης της γαλλομάθειας με την πνευματική καλλιέργεια των ελίτ των εκάστοτε κρατών. Αναφορικά με την πολιτισμική επιρροή, η έννοια του «rayonnement» αναφέρεται στη γαλλική επιρροή, που ακτινοβολεί μέσω των τεχνών, της λογοτεχνίας, και της γαστρονομίας της. Τα γαλλικά πολιτιστικά ινδάλματα όπως ο Βολταίρος, ο Βίκτωρ Ουγκώ κι ο Ρουσσώ μεταξύ των αναρίθμητων Γάλλων διανοητών διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ευρωπαϊκής σκέψης, συνυφασμένη με την γλώσσα. Αυτή η πλούσια πολιτιστική κληρονομιά που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα να διδάσκεται στα εκπαιδευτικά ιδρύματα όλης της Ευρώπης.
Ήδη από τον 17ο αιώνα, η γαλλική είχε εδραιωθεί ως η γλώσσα των ευρωπαϊκών αυλών, καθώς και η lingua franca της διπλωματίας (Wright, 2016). Στο πλαίσιο της ανακατάταξης των ευρωπαϊκών δυνάμεων βάσει της Βεστφαλιανής κυριαρχίας, δεν είναι τυχαίο, ότι η γαλλική κατέστη σταδιακά η κυρίαρχη γλώσσα. Μέχρι και τον 19ο αιώνα, η πρωτοκαθεδρία της γαλλικής γλώσσας ήταν αναμφισβήτητη, ενώ τα πρώτα σημάδια της υποβίβασης της διαφαίνονται από το λυκαυγές του 20ου αιώνα, με την άνοδο της αγγλικής.
Κατά την Γ’ Γαλλική Δημοκρατία (1870-1940), η γαλλική εξωτερική πολιτική της αποικιοποίησης έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στη διάδοση της γαλλικής γλώσσας εκτός των ορίων της Ευρώπης. Η γαλλική αποικιακή αυτοκρατορία, με εδάφη στην Αφρική, την Καραϊβική και τον Ειρηνικό συναγωνιζόταν την θαλασσοκράτειρά Βρετανία. Ως αποτέλεσμα, λόγω του κεντροποιημένου συστήματος διοίκησης, τα γαλλικά έγιναν η επίσημη γλώσσα σε αυτές τις αποικίες. Αυτή η επιρροή της γαλλικής γλώσσας διατηρείται ακόμη και μετά την αποαποικιοποίηση, με ισχυρούς δεσμούς συνεργασίας μεταξύ των πρώην αποικιών και της μητροπολιτικής Γαλλίας. Εξού κι ότι σήμερα τα γαλλικά αποτελούν την επίσημη γλώσσα 29 κρατών ανά τον κόσμο.
Μετά το πέρας του αιματηρού Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, η συμμετοχή της Γαλλίας στο πλευρό των νικητήριων δυνάμεων συνηγόρησε στην παράλληλη χρήση δύο επίσημων γλωσσών εργασίας στην Κοινωνία των Εθνών, αυτές της αγγλικής και της γαλλικής. Ο διάδοχός της, τα Ηνωμένα Έθνη υιοθέτησε επίσης τη γαλλική ως μία από τις έξι επίσημες γλώσσες τους.
Η γαλλική γλώσσα διαδραμάτισε ακόμα σημαντικό ρόλο ως μία από τις επίσημες γλώσσες σε πολυάριθμους διεθνείς οργανισμούς που εδρεύουν στην Ευρώπη (ΕΕ, UNESCO, Ερυθρός Σταυρός, ΝΑΤΟ, Ολυμπιακή Επιτροπή). Υπό το καθεστώς της σύγχρονης πολυμερούς διπλωματίας, η γαλλική γλώσσα αποτελεί ένα αναπόσπαστο κομμάτι για τον σύγχρονο κόσμο. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι συνυπάρχει μαζί με άλλες επίσημες γλώσσες, ενώ λίγες είναι οι περιπτώσεις όπου αποτελεί την μοναδική επίσημη γλώσσα (π.χ. Médecins sans frontières- Γιατροί χωρίς σύνορα).
Παρόν: υποχώρηση της γαλλομάθειας
Οι παραπάνω αναφορές αναδεικνύουν μόνο ένα μικρό τμήμα των τρόπων με τους οποίους η Γαλλοφωνία διαμόρφωσε την ευρωπαϊκή κοινωνία. Ωστόσο, η τρέχουσα εικόνα της γαλλικής γλώσσας έρχεται σε αντίθεση με την ιστορικά καθιερωμένη θέση της Γαλλοφωνίας στον ευρωπαϊκό χώρο.
Το 2023, η Γαλλοφωνία στην Ευρώπη αντιμετωπίζει προκλήσεις πολιτικής και πολιτιστικής φύσης. Αν και η γαλλική γλώσσα έχει αντιμετωπίσει κάποιες οπισθοδρομήσεις, παραμένει μια σημαντική γλώσσα για τις διεθνείς σχέσεις. Πλέον, η αγγλική γλώσσα έχει γίνει όλο και περισσότερο η κυρίαρχη γλώσσα της διεθνούς επικοινωνίας αποκτώντας εξέχουσα θέση στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα. Επίσης, η ευρεία χρήση της αγγλικής έχει οδηγήσει σε μείωση της σχετικής σημασίας της γαλλικής γλώσσας σε ορισμένους τομείς, όπως οι επιχειρήσεις, η επιστήμη και η τεχνολογία. Σύμφωνα με το τελευταίο ειδικό Ευρωβαρόμετρο του 2012, τα γαλλικά καταλαμβάνουν την δεύτερη θέση σε επίπεδο συνολικών ομιλητών, πίσω από την αγγλική (38%) και με 1% διαφορά από τους ομιλητές της γερμανικής γλώσσας (11%). Φυσικά, πολλοί επιλέγουν να μάθουν τα γαλλικά, ιδίως στην Δυτική και νότια Ευρώπη με εκατομμύρια μαθητές στη Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ισπανία, την Ιταλία, την Ολλανδία, και εκατοντάδες χιλιάδες στην Ελλάδα και την Πορτογαλία. (Observatoire de la langue française de l’OIF, 2022). Ωστόσο, με εξαίρεση την Ρουμανία, η γαλλική γλώσσα κωλύεται να εδραιωθεί στην ανατολική Ευρώπη.
Παράλληλα, η υποχώρηση της Γαλλοφωνίας αντικατοπτρίζεται και στην μειωμένη χρήση της στους διεθνείς οργανισμούς. Εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), η αγγλική γλώσσα κερδίζει έδαφος, ακόμα και μετά την αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου. Ενδεικτικά, η χρήση της γαλλικής γλώσσας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει μειωθεί δραστικά από το 34% το 1999 σε μόλις 12% το 2022 (OIF, 2022). Αυτή η μείωση αιτιολογείται εν μέρει δεδομένου ότι η διεύρυνση της Ε.Ε. προς τα ανατολικά, πολλαπλασίασε τα κράτη μέλη, όπως αντίστοιχα και τις επίσημες γλώσσες. Σύμφωνα με την ίδια πηγή, ανάλογη εικόνα υποχώρησης παρουσιάζεται και σε άλλους διεθνείς οργανισμοί, όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Πέρα όμως από το πολιτικό επίπεδο, η πολιτιστική επιρροή της Γαλλίας αντιμετωπίζει ανταγωνισμό από αναδυόμενες δυνάμεις, όπως η Κορέα, η Ιαπωνία ή ακόμα και από αναπτυσσόμενες χώρες. Αν και τα γαλλόφωνα πολιτιστικά προϊόντα, συμπεριλαμβανομένης της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου και της μουσικής, εξακολουθούν να έχουν σημαντική απήχηση, το ποσοστό τους δεν αγγίζει την δόξα των προηγούμενων δεκαετιών.
Μέλλον: ο δρόμος για το Παρίσι περνά από την Αφρική
Παρά τις προκλήσεις στη Γηραιά Ήπειρο, η δυναμικότητα της Γαλλοφωνίας φαίνεται να πηγάζει από τις άλλες ηπείρους. Ο Διεθνής Οργανισμός Γαλλοφωνίας (OIF) χρησιμεύει ως πλατφόρμα για την πολιτική, οικονομική και πολιτιστική συνεργασία μεταξύ των γαλλόφωνων χωρών. Παράλληλα ο γαλλοκεντρικός προσανατολισμός του οργανισμού έχει ξεπεραστεί, αγκαλιάζοντας την ποικιλία της Γαλλοφωνίας από το Βέλγιο, έως το Κεμπέκ, το Μαγκρέμπ και την υποσαχάρια Αφρική.
Πλέον, η Γαλλοφωνία ενδύεται τον ρόλο ενός ανανεωμένου υπερεθνικού συνδετικού κρίκου μεταξύ των εν λόγω κρατών, αν και πολλές φορές ο εθνικισμός βλέπει στην Γαλλοφωνία μια νέα μορφή αποικιοποίησης. Η παραπάνω ρήση της Λ. Σλιμανί αποδεικνύει το ακριβώς αντίθετο, ότι η Γαλλοφωνία παραμένει συμπεριληπτική χωρίς εθνικιστικό πρόσημο. Διότι, δεν περιλαμβάνει μόνο την ικανότητα ομιλίας της γαλλικής γλώσσας, αλλά και την κατανόηση και την εκτίμηση του πολιτισμού, της ιστορίας και των παραδόσεων που συνδέονται με τον γαλλόφωνο κόσμο. Κατά αυτόν τον τρόπο, δημιουργείται μια παγκόσμια κληρονομιά που εκτείνεται από την Ευρώπη μέχρι την Αφρική, τον Καναδά έως και τον Ειρηνικό.
Μια πρόσθετη λύση έναντι των προκλήσεων αφορά την προώθηση της πολυγλωσσίας. Στην καρδιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης δίνεται μεγάλη έμφαση στην αξία της γλωσσική ποικιλομορφίας και την θεσμική πολυγλωσσία. Αν και η αγγλική γλώσσα παραμένει de facto η επικρατέστερη γλώσσα, καταβάλλονται προσπάθειες για την προώθηση της χρήσης διαφόρων γλωσσών, συμπεριλαμβανομένης της γαλλικής, εντός των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων. Αυτή η προσπάθεια έχει ξεκινήσει από το 2008 την «αναγνώριση από την ΕΕ της πολιτιστικής πολυμορφίας και του διαπολιτισμικού διαλόγου ως μείζονες προκλήσεις για μια παγκόσμια τάξη που βασίζεται στην ειρήνη και τον σεβασμό των κοινών αξιών» (Gazeau-Secret,2010). Παράλληλα, εκατομμύρια Ευρωπαίων εξακολουθούν να μαθαίνουν τη γαλλική ως δεύτερη γλώσσα ή ακόμα και τρίτη γλώσσα. Αν και η γαλλική παραμένει παγκοσμίως η δεύτερη πιο διδασκόμενη γλώσσα μετά τα αγγλικά, η πολυγλωσσία εμφανίζεται ως πανάκεια για την συνέχιση της γλώσσας (OIF, 2022),
Μια σημαντική πτυχή που θα διαμορφώσει το μέλλον της Γαλλοφωνίας στην Ευρώπη είναι η δημογραφική έκρηξη στη γαλλόφωνη Αφρική. Ο πληθυσμός σε πολλές αφρικανικές χώρες όπου η γαλλική γλώσσα είναι ευρέως διαδεδομένη αναμένεται να παρουσιάσει σημαντική αύξηση τις επόμενες δεκαετίες, με τον πολλαπλασιασμό των ομιλητών ως άμεσο επακόλουθο. Σύμφωνα με την έρευνα που κατατέθηκε από το Πανεπιστήμιο του Λουξεμβούργο, ο αριθμός των ομιλητών θα αγγίξει το 14,5% παγκοσμίως το 2050, δηλαδή σχεδόν 800 εκατομμύρια (Chauvel et al., 2017). Δεν θα ήταν, λοιπόν, υπερβολή να παραφράσει κάποιος τη ρήση του Dick Cheney, λέγοντας ο δρόμος για το Παρίσι περνά από την Αφρική.
Ο πολλαπλασιασμός των χρηστών της γλώσσας ενδέχεται να οδηγήσει σε αυξημένα προγράμματα ανταλλαγών, ερευνητικές συνεργασίες και τη δημιουργία ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Εξάλλου, τα τελευταία χρόνια, υπήρξε μια αξιοσημείωτη επέκταση των γαλλικών ινστιτούτων, των πολιτιστικών πρωτοβουλιών και της γλωσσικής παρουσίας σε διάφορα μέρη του κόσμου, καθώς και η αυξανόμενη παρουσία της γαλλικής κουλτούρας και γλώσσας στο διαδίκτυο. Ως τέταρτη γλώσσα του διαδικτύου η άνοδος του διαδικτύου και των ψηφιακών πλατφορμών έχει ανοίξει νέους δρόμους για την προώθηση και τη διάδοση της γαλλικής γλώσσας (OIF, 2022). Παράλληλα το Νόμπελ λογοτεχνίας του 2022, στην Ανί Ερνό, μαρτυρά την ανανέωση στην γαλλόφωνη λογοτεχνία.
Η Γαλλοφωνία προσδίδει στους χρήστες μια νέα ταυτότητα. Διότι, «μια γλώσσα είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό όργανο επικοινωνίας, είναι ο τρόπος έκφρασης ενός πολιτισμού, η αντανάκλαση μιας ταυτότητας» (Yannick, 2010). Eπίσης, όντας κάποιος γαλλόφωνος μπορεί να επεκταθεί σε άτομα που επιλέγουν τη Γαλλία ως προορισμό για σπουδές ή σε εκείνους που βρίσκουν απήχηση στις γαλλικές πολιτιστικές εκφράσεις, όπως τα τραγούδια καλλιτεχνών της Indila. Όπως είχε προβλέψει ο Bintou Keita, η Γαλλοφωνία θα μπορούσε να γίνει ένας σημαντικός διακρατικός παράγοντας στην παγκόσμια πολιτική. Μέσω της ήπιας ισχύος, σταδιακά η ένωση αυτή απέκτησε πολιτικό χαρακτήρα, με έμφαση στους τομείς της αντιμετώπισης κρίσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως αποκρυσταλλώνονται στον δεύτερο στόχο του Διεθνούς Οργανισμού Γαλλοφωνίας: την προώθηση της ειρήνης, της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (OIF, 2023).
Συμπέρασμα
Εν κατακλείδι, η εικόνα της Γαλλοφωνίας σήμερα συνδυάζει τόσο προκλήσεις όσο και ευκαιρίες, αναδεικνύοντας τη σημασία της ως ακρογωνιαίου λίθου για την προσαρμογή σε έναν ποικιλόμορφο παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Καθημερινά, χρησιμεύει ως εργαλείο επικοινωνίας για τριακόσια εκατομμύρια ανθρώπων ανά την υφήλιο. Η Γαλλοφωνία θέτει μια φιλόδοξη ατζέντα για το μέλλον, όπου συνεχίζει να εξελίσσεται, να προσαρμόζεται και να συμβάλλει στο παγκόσμιο τοπίο, εδραιώνοντας τη θέση της ως σημαντικού παράγοντα στους τομείς της γλώσσας, του πολιτισμού και των διεθνών σχέσεων. Eν τέλει, παραφράζοντας παραδοχή του Richard Marcoux, σε αυτόν τον συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο φαίνεται πως δεν γεννιόμαστε γαλλόφωνοι, αλλά γινόμαστε!
Πηγές:
Chauvel, L. et al. (2017). Sociétés francophones dans le monde de 2050: une génération de développement humain soutenable et l’Assemblée Parlementaire de la Francophonie. Université du Luxembourg. Διαθέσιμο σε: https://orbilu.uni.lu/bitstream/10993/31844/1/RAPPORT%20CHD.pdf
Correau, L. (2022, November 16). Invité Afrique – Richard Marcoux (Chercheur): “on naît de moins en moins francophone, mais on le devient de plus en plus.” RFI. Διαθέσιμο σε: https://www.rfi.fr/fr/podcasts/invit%C3%A9-afrique/20221116-richard-marcoux-chercheur-on-na%C3%AEt-de-moins-en-moins-francophone-mais-on-le-devient-de-plus-en-plus
Gazeau-Secret, A. (2010). Francophonie et diplomatie d’influence. Géoéconomie, 55, 39-56. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.3917/geoec.055.0039
Observatoire de la langue française de l’OIF. (2022). COMBIEN DE FRANCOPHONES DANS LE MONDE ? Διαθέσιμο σε:. https://observatoire.francophonie.org/qui-parle-francais-dans-le-monde/
Organisation Internationale de la Francophonie (OIF). (2023). Portail de l’Organisation Internationale de la Francophonie (OIF). Organisation Internationale de la Francophonie. Διαθέσιμο σε: https://www.francophonie.org/la-francophonie-en-bref-754
Wright, S. (2016). French: The Rise and Fall of a Prestige Lingua Franca. In: Language Policy and Language Planning. Palgrave Macmillan, London. Διαθέσιμο σε: https://doi.org/10.1007/978-1-137-57647-7_6
Yannic, A. (2010). Francophonie, plurilinguisme, traduction : la mondialisation des enjeux identitaires. Hermès, La Revue, 56, 29-34. Διαθέσιμο σε: https://www.cairn.info/revue-hermes-la-revue-2010-1-page-29.htm
Πηγή εικόνας: © Organisation Internationale de la Francophonie (OIF)