Γράφει η Αλεξάνδρα Ραφαέλα Βερνιδάκη
Η αύξηση της συμμετοχής αμάχων στον κυβερνοπόλεμο
Οι τεχνολογικές εξελίξεις της εποχής μας έχουν ισχυρό αντίκτυπο στoυς τρόπους και τις μεθόδους διεξαγωγής ενός πολέμου, αφού προοδευτικά τα τεχνολογικά μέσα γίνονται πιο προηγμένα και πολύπλοκα. Επί του παρόντος, το ζήτημα του κυβερνοπολέμου βρίσκεται στο επίκεντρο των συζητήσεων στο πλαίσιο του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου.
Σύμφωνα με την αρχή της διάκρισης, η οποία αποτελεί θεμελιώδη αρχή σ΄ αυτόν τον κλάδο δικαίου, οι μαχητές και οι άμαχοι πρέπει να διακρίνονται σε μια ένοπλη σύγκρουση, ανά πάσα στιγμή. Ωστόσο, γίνεται αντιληπτό ότι ένας αυξανόμενος αριθμός αμάχων συμμετέχει άμεσα στις εχθροπραξίες ποικιλοτρόπως, στο νέο πλαίσιο του κυβερνοπολέμου, αμφισβητώντας μ΄ αυτόν τον τρόπο την καθιερωμένη έννοια του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου για την «άμεση συμμετοχή στις εχθροπραξίες». Πόσο, λοιπόν, τα νέα δεδομένα επηρεάζουν την έννοια αυτή και κατά πόσο το υπάρχον νομικό πλαίσιο καλύπτει την εξελιγμένη αυτή έννοια;
Ωστόσο, προτού γίνει μία απόπειρα απάντησης των ερωτημάτων αυτών, κρίνεται σκόπιμο να διευκρινιστούν κάποιες βασικές έννοιες και συγκεκριμένα αυτές του μαχητή και του αμάχου, στο πλαίσιο μίας διεθνούς ένοπλης σύρραξης. Στην πρώτη περίπτωση, οι μαχητές αποτελούν, κατά βάση, μέλη των Ενόπλων Δυνάμεων της εμπόλεμης χώρας και μόνο εκείνοι έχουν δικαίωμα να επιτίθενται στον αντίπαλο και να αμύνονται υπέρ της χώρας τους. Αντίθετα, άμαχοι είναι όλοι όσοι δεν εμπίπτουν στην κατηγορία του μαχητή. Συνεπώς, δεν αποτελούν νόμιμο στρατιωτικό στόχο και πρέπει να προστατεύονται στις περισσότερες των περιπτώσεων. Ωστόσο, δεν τούς απαγορεύεται η συμμετοχή στις εχθροπραξίες, όμως χάνουν την προστασία από επιθέσεις που τους παρέχει η ιδιότητα του αμάχου, για όσο χρόνο συμμετέχουν σ΄ αυτές.
Στην περίπτωση του κυβερνοπολέμου, ο κυβερνοχώρος ως νέο «πεδίο μάχης», ο οποίος πλέον αποτελεί, σχεδόν, αναπόσπαστο μέρος της ζωής όλων μας, καθιστά εξαιρετικά δύσκολη τη διάκριση του χώρου που χρησιμοποιείται από αμάχους κι εκείνου, όπου διεξάγονται οι κυβερνοεπιχειρήσεις. Επιπλέον, ο αριθμός των αμάχων που παίρνουν μέρος σ΄ αυτές αυξάνεται συνεχώς, καθώς αυτή η μετάβαση των συγκρούσεων από το συμβατικό πεδίο μαχών στον κυβερνοχώρο, τούς παρέχει αμέτρητες ευκαιρίες συμμετοχής. Δυστυχώς, όμως, οι περισσότεροι από αυτούς αγνοούν παντελώς τις συνέπειες των πράξεών τους.
Αυτή η αύξηση οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα ειδικά χαρακτηριστικά αυτού του νέου πλαισίου. Τα πιο σημαντικά από αυτά είναι (α) η εύκολη πρόσβαση, (β) ο μη γεωγραφικός περιορισμός, (γ) η αυξανόμενη ανάγκη για ειδικούς στην πληροφορική και, (δ) η άγνοια κινδύνου. Πιο συγκεκριμένα:
(α) Όλοι μπορούν να έχουν πρόσβαση σε κυβερνο-όπλα, καθώς οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα διαθέτουν έναν υπολογιστή, ο οποίος είναι και το βασικό εργαλείο. Ταυτόχρονα, δεν είναι πολύ περίπλοκο για κάποιον να βρει διαδικτυακούς ιστότοπους και φόρουμ που παρέχουν οδηγίες σχετικά με τον τρόπο οργάνωσης μιας κυβερνοεπίθεσης ή ακόμα και έτοιμους κώδικες σχεδιασμένους ειδικά για κυβερνοεπιθέσεις.
(β) Μια κυβερνοεπίθεση είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί από οπουδήποτε, ακόμη και εκτός των γεωγραφικών ορίων της ένοπλης σύγκρουσης. Ωστόσο, σύμφωνα με το εγχειρίδιο του Ταλίν για την εφαρμογή του διεθνούς δικαίου στον κυβερνοχώρο, «οι επιχειρήσεις στον κυβερνοχώρο υπόκεινται σε γεωγραφικούς περιορισμούς που επιβάλλονται από τις σχετικές διατάξεις του διεθνούς δικαίου που ισχύουν κατά τη διάρκεια μιας ένοπλης σύγκρουσης». Αυτό σημαίνει ότι το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο δεν ισχύει σε περιοχές εκτός του χωρικού πεδίου της σύγκρουσης και άρα, οι εμπλεκόμενοι σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις τίθενται εκτός του προστατευτικού νομικού πλαισίου, ακόμα και αυτού που εξασφαλίζει τις ελάχιστες προστατευτικές εγγυήσεις. Επομένως, σίγουρα, ο κυβερνοπόλεμος αμφισβητεί την ratione loci εφαρμογή του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου.
(γ) Χρειάζονται ολοένα και περισσότεροι ειδικοί με εξειδικευμένες γνώσεις πληροφορικής, καθώς οι νέες τεχνολογίες κυριαρχούν στα σύγχρονα πεδία μάχης. Επομένως, κάθε πλευρά, σε μια σύγκρουση, χρειάζεται τους καλύτερους τεχνικούς, ώστε να κάνει χρήση αυτών των τεχνολογιών. Ο Schmitt σημειώνει ότι, «ορισμένες τεχνολογίες, όπως το δίκτυο υπολογιστών ή οι διαστημικές επιχειρήσεις, απαιτούν εκπαίδευση την οποία στερείται το μέσο μέλος των ενόπλων δυνάμεων».
(δ) Αναμφίβολα, οι άμαχοι αισθάνονται προστατευμένοι από την ασφάλεια των σπιτιών τους για να εμπλακούν σε εχθροπραξίες στον κυβερνοχώρο, μη όντες ενημερωμένοι για τους πραγματικούς κινδύνους, καθώς δεν έχουν λάβει την κατάλληλη εκπαίδευση σχετικά με το δίκαιο των ενόπλων συγκρούσεων. Είναι, όμως, γεγονός ότι, σε περίπτωση εντοπισμού της θέσης τους από τον εχθρό, είναι πολύ πιθανή μια αντεπίθεση, ακόμη και με συμβατικά μέσα, σε περίπτωση υβριδικού πολέμου (με συνδυασμό παραδοσιακών και ψηφιακών επιχειρήσεων).
Η έννοια της άμεσης συμμετοχής στις εχθροπραξίες, λοιπόν, είναι εξαιρετικά σημαντική όσον αφορά την εφαρμογή του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, αφού είναι η βάση πάνω στην οποία μπορεί κανείς να καθορίσει ποιος μπορεί να αποτελέσει νόμιμο στόχο ως μαχητής και ποιος όχι.
Επομένως, καθώς ο αριθμός των αμάχων αυξάνεται στο σύγχρονο πεδίο μάχης του κυβερνοχώρου, η συζήτηση γύρω από την κατανόηση των νομικών συνεπειών που προκύπτουν από πράξεις τους στο πλαίσιο της άμεσης συμμετοχής τους στις εχθροπραξίες, γίνεται πιο επίκαιρη και επίμαχη.
Το θέμα των «παράνομων μαχητών», μαζί με την «μη προστασία» τους αποτελεί πρόβλημα ακόμη και στο πλαίσιο ενός παραδοσιακού πολέμου. Έτσι, είναι προφανές ότι το πρόβλημα γίνεται πολύ μεγαλύτερο, προσθέτοντας την ανοδική τάση της άμεσης συμμετοχής αμάχων στις εχθροπραξίες υπό τις νέες συνθήκες.
Ωστόσο, με το ισχύον νομικό καθεστώς, τα άτομα αυτά εξακολουθούν να προστατεύονται από το άρθρο 5 της Τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης, καθώς και από το άρθρο 75 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου, τα οποία ισχύουν και ως εθιμικό δίκαιο. Το άρθρο 5 ορίζει ότι «…σε κάθε περίπτωση, τα πρόσωπα αυτά θα αντιμετωπίζονται με ανθρωπιά και, σε περίπτωση δίκης, δεν θα στερούνται των δικαιωμάτων δίκαιης και τακτικής δίκης που ορίζει η παρούσα Σύμβαση. Θα τους παραχωρούνται, επίσης, τα πλήρη δικαιώματα και τα προνόμια ενός προστατευόμενου προσώπου δυνάμει της παρούσας Σύμβασης, το συντομότερο δυνατό, σύμφωνα με την ασφάλεια του Κράτους ή της Κατοχικής Δύναμης, ανάλογα με την περίπτωση.»
Αντίστοιχα, το άρθρο 75 αναφέρει ότι «…άτομα που […] δεν τυγχάνουν ευνοϊκότερης μεταχείρισης βάσει των Συμβάσεων ή του παρόντος Πρωτοκόλλου θα τυγχάνουν ανθρώπινης μεταχείρισης σε όλες τις περιστάσεις και θα απολαμβάνουν, τουλάχιστον, της προστασίας που παρέχεται από το παρόν άρθρο χωρίς καμία δυσμενή διάκριση…»
Ωστόσο, το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: είναι επαρκές αυτό το πλαίσιο ελάχιστης προστασίας, λαμβάνοντας υπόψη τον αυξανόμενο αριθμό ατόμων που βρίσκονται -εκουσίως ή μη- ευάλωτα στο σύγχρονο πεδίο μάχης;
Δεδομένων όλων αυτών, η παραδοσιακή έννοια της άμεσης συμμετοχής στις εχθροπραξίες, μαζί με το προστατευτικό νομικό της πλαίσιο αμφισβητούνται από τον κυβερνοπόλεμο, αλλά εξακολουθούν να ισχύουν. Η πρακτική θα πρέπει να βρει τον κατάλληλο τρόπο, προκειμένου να αντιμετωπίσει και να διορθώσει τα ιδιαίτερα ζητήματα σχετικά με την εξελιγμένη αυτή έννοια σε σχέση με τον κυβερνοπόλεμο, καθώς ένα νομικό πλαίσιο, προκειμένου να θεωρηθεί αποτελεσματικό, πρέπει, δεδομένων των περιορισμών, να προβλέπει τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία στον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό προσώπων που το εκάστοτε πλαίσιο κρίνει άξια.
Από τη θεωρία στην πράξη: η περίπτωση του Ρωσο-ουκρανικού πολέμου εν έτει 2022
Πρόσφατο άρθρο του BBC, παραθέτει δήλωση Ρώσου χάκερ: «Θέλω να βοηθήσω να νικήσουμε την Ουκρανία από τον υπολογιστή μου». Πράγματι, το απόγευμα της 23ης Φεβρουαρίου, ιστοσελίδες ουκρανικών τραπεζών και υπουργείων άρχισαν να «πέφτουν». Ομάδες Ρώσων χάκερ, αυτοαποκαλούμενοι ως πατριώτες, συνεργάζονται για να στηρίξουν τη χώρα τους στον πόλεμο κατά της Ουκρανίας, χωρίς ωστόσο να έχουν λάβει σχετική εντολή από το ρωσικό κράτος. Μεταξύ άλλων, ο Ρώσος χάκερ δήλωσε ότι: «τα μέλη των ομάδων δεν ανησυχούν μήπως πιαστούν, καθώς υπάρχουν ορισμένοι άνθρωποι στην κυβέρνησή μας που θα είναι πολύ ευχαριστημένοι με αυτό που κάνουμε».
Πιο ανησυχητικό, ωστόσο, φαντάζει το –όχι και τόσο απίθανο- σενάριο της διείσδυσης Ρώσων χάκερ σε ουκρανικές υποδομές ζωτικής σημασίας, όπως υποδομές ενέργειας, ηλεκτρικού ρεύματος, μεταφορών και τηλεπικοινωνιών.
Αντιστοίχως, σύμφωνα με άρθρο του Reuters την 24η Φεβρουαρίου, «η ουκρανική κυβέρνηση ζητά εθελοντές χάκερ της χώρας για να βοηθήσουν στην προστασία κρίσιμων υποδομών και στη διεξαγωγή αποστολών κυβερνοκατασκοπείας κατά των ρωσικών στρατευμάτων, αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Ουκρανική κοινότητα του κυβερνοχώρου! Είναι καιρός να εμπλακούμε στην κυβερνοάμυνα της χώρας μας».
Γίνεται αντιληπτό, λοιπόν, ότι η πρακτική επιβεβαιώνει τη θεωρία, σύμφωνα με την οποία, οι νέες συνθήκες του κυβερνοπολέμου ευνοούν τη συμμετοχή αμάχων σ΄ αυτόν. Η διεθνής κοινότητα, για να αντιμετωπίσει αυτό το φαινόμενο θα χρειαστεί να διαμορφώσει ένα νέο, καταλληλότερο νομικό καθεστώς που θα διέπει το σύγχρονο πεδίο μάχης στον κυβερνοχώρο ή τουλάχιστον να προσαρμόσει το υπάρχον, ώστε είτε να αποτρέψει τη συμμετοχή αμάχων σε εχθροπραξίες στον κυβερνοχώρο ή να τους προσφέρει επιπλέον νομική προστασία. Σε κάθε περίπτωση, απώτερος στόχος είναι η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη προστασία τους από τις δυσμενείς συνέπειες των πράξεων τους.
Βιβλιογραφία
Πρόσθετο Πρωτόκολλο (Ι) των Συμβάσεων της Γενεύης της 12ης Αυγούστου 1949, σχετικά με την προστασία των θυμάτων διεθνών ένοπλων συγκρούσεων, που εγκρίθηκε στις 06/08/1997, τέθηκε σε ισχύ στις 07/12/1978, άρθρα 48 και 75
Σύμβαση της Γενεύης (IV) σχετικά με την προστασία των πολιτών σε καιρό πολέμου, που εγκρίθηκε στις 12/08/1949, τέθηκε σε ισχύ στις 21/10/1950, άρθρο 5
Μαρούδα Μ.-Ντ. (2015) Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο, Εκδόσεις Ι. Σιδέρης, σελ.107, 123
Schmitt M. N. (2017). Tallinn Manual 2.0 on the International Law Applicable to Cyber Operations, Cambridge University Press. σελ. 378
Delerue, F. (2014). Civilian Direct Participation in Cyber Hostilities. Διαθέσιμο σε: IDP Revista de Internet Derecho y Política. τεύχος 19. σελ. 3-5, 13-15
Schmitt M. N. (2010). Deconstructing Direct Participation in Hostilities: The Constitutive Elements. Διαθέσιμο σε: New York University Journal of International Law and Politics. τόμος 42. σελ. 699
Schmitt M. N. (2005). War, Technology, and International Humanitarian Law. Διαθέσιμο σε: Πρόγραμμα του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ για την Ανθρωπιστική Πολιτική και την Έρευνα Συγκρούσεων. Περιστασιακή Σειρά Εργασιών. σελ. 28
Bing, C., & Schectman, J. (24 Φεβρουαρίου 2022). Exclusive Ukraine calls on Hacker Underground to defend against Russia. Reuters. Διαθέσιμο στο: https://www.reuters.com/world/exclusive-ukraine-calls-hacker-underground-defend-against-russia-2022-02-24/, τελευταία πρόσβαση: 17/03/2022
Tidy, J. (25 Φεβρουαρίου 2022). Russian vigilante hacker: ‘I want to help beat Ukraine from my computer’. BBC News. Διαθέσιμο στο: https://www.bbc.com/news/technology-60528594, τελευταία πρόσβαση: 17/03/2022
Πηγή εικόνας: https://www.livescience.com/