Γράφει η Ανθή Κονδυλάτου
Η αρχή “Ne bis in idem” – που ετοιμολογικά σημαίνει «ου δις επ’ αυτώ» – είναι μια από τις θεμελιώσεις αρχές στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Η αρχή αυτή απαντάται στο άρθρο 4 § 1 του πρωτοκόλλου 7 που προσαρτάται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών (ΕΣΔΑ), στο άρθρο 14 § 7 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ) και στο άρθρο 50 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ). Βασικό πεδίο εφαρμογής της είναι κατά κανόνα το πεδίο των ποινικών κυρώσεων. Πιο συγκεκριμένα, ο κανόνας “Ne bis in idem” ενσωματώνει μια διεθνή αρχή του ποινικού δικαίου, σύμφωνα με την οποία κανείς δεν πρέπει να διώκεται ή να δικάζεται ξανά για μια παράβαση για την οποία έχει ήδη διωχθεί, ακόμη κι αν η δίωξη αυτή δεν οδήγησε σε καταδίκη. Επί της ουσίας, πρόκειται για μια πτυχή και εξειδίκευση της έννοιας του κράτους δικαίου, της ασφάλειας δικαίου, της δίκαιης δίκης, των συνταγματικών αρχών της επιείκειας και της αναλογικότητας και, κατ’ επέκταση, του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Όπως επισημάνθηκε προηγουμένως, το βασικό πεδίο εφαρμογής της επίμαχης αρχής είναι, κατά κανόνα, το ποινικό δίκαιο. Σε πολυάριθμες περιπτώσεις, όμως, η αρχή “Ne bis in idem” βρίσκει εφαρμογή και επί διοικητικών κυρώσεων, οι οποίες ωστόσο έχουν «ποινικό χαρακτήρα». Η νομολογία του ΕΔΔΑ καθορίζει τρία κριτήρια, γνωστά ως “κριτήρια Engel”, τα οποία πρέπει να εξετασθούν για να διερευνηθεί αν υπήρξε ή όχι κατηγορία που φέρει «ποινικό χαρακτήρα» (άρθρο 6 ΕΣΔΑ – δικαίωμα δίκαιης δίκης), οπότε και εφαρμόζεται η περί ης λόγος αρχή.
Αναλυτικότερα, πρέπει να εξετάζεται αν πρόκειται α) για σώρευση ποινικών και διοικητικών κυρώσεων που φέρουν ποινικό χαρακτήρα βάσει των κριτηρίων Engel ή β) για σώρευση ποινικών και διοικητικών κυρώσεων που έχουν οιονεί ποινική φύση. Όσον αφορά ειδικότερα τα κριτήρια βάσει των οποίων γίνεται η εν λόγω κατηγοριοποίηση, αυτά είναι τα εξής: Το πρώτο κριτήριο Engel είναι ο χαρακτηρισμός της παράβασης στο εθνικό δίκαιο (ως ποινικής ή διοικητικής). Όσον αφορά το δεύτερο κριτήριο, πρέπει να σημειωθεί ότι το ΕΔΔΑ ελέγχει κατά κανόνα τον κύκλο εκείνων των προσώπων προς τα οποία απευθύνεται ένας συγκεκριμένος κανόνας. Αυτό συμβαίνει διότι, όταν παραδείγματος χάριν ένας κανόνας απευθύνεται στο σύνολο των πολιτών, αυτό αποτελεί ένδειξη της ποινικής φύσεως της κύρωσης. Από την άλλη μεριά, όταν ένας κανόνας απευθύνεται σε συγκεκριμένη ομάδα ατόμων που παρουσιάζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, όπως λόγου χάριν συμβαίνει στο πειθαρχικό δίκαιο, αυτό συνεπάγεται τον διοικητικό χαρακτήρα της κύρωσης. Ταυτόχρονα, το ΕΔΔΑ συνυπολογίζει τον σκοπό της κύρωσης που προβλέπει η διάταξη. Νομολογιακά κρίνεται ότι εάν ο σκοπός της κύρωσης είναι η χρηματική ικανοποίηση συνεπεία ζημίας, τότε η εν λόγω κύρωση ως επί το πλείστον, δεν έχει ποινικό χαρακτήρα. Αν αντιθέτως, επιδιώκεται η παραδειγματική τιμωρία του δράστη προκειμένου να αποφευχθεί τυχόν υποτροπή του, τότε η κύρωση φέρει ποινικό χαρακτήρα. Στην πρόσφατη νομολογία του, το ΕΔΔΑ εξετάζει και το κατά πόσον η επιβολή κυρώσεων στοχεύει στην προστασία εννόμων αγαθών (όπως αυτών της ζωής, της υγείας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κ.ο.κ.), τα οποία συνήθως προστατεύονται μέσω διατάξεων του ποινικού δικαίου. Το τρίτο κριτήριο Engel σχετίζεται με τη φύση, αλλά και τη βαρύτητα της κύρωσης. Οι στερητικές της ελευθερίας ποινές, παραδείγματος χάριν, συνοδεύουν παραπτώματα που φέρουν ποινικό χαρακτήρα, λόγω της ιδιαίτερης βαρύτητας που συνεπάγονται για την ελευθερία και την υπόληψη του κατηγορουμένου. Αξίζει να υπογραμμισθεί, ότι από ορισμένες αποφάσεις του ΕΔΔΑ συνάγεται το συμπέρασμα ότι η βαρύτητα της κύρωσης δεν κρίνεται μόνο αντικειμενικά αλλά και με βάση υποκειμενικά στοιχεία αναγόμενα στην προσωπική κατάσταση του συγκεκριμένου διαδίκου και στην προκληθείσα σε αυτόν βλάβη (ΕΔΔΑ Ziliberberg κατά Μολδαβίας, Ioan Pop κατά Ρουμανίας, IMH Suceava S.R.L. κατά Ρουμανίας). Ο ποινικός χαρακτήρας της κύρωσης συναντάται και στην περίπτωση επιβολής χρηματικής ποινής, η μη καταβολή της οποίας έχει ως συνέπεια το άτομο να απειλείται αντίστοιχα με ποινή στερητική της ελευθερίας ή η οποία καταχωρείται στο ποινικό μητρώο (αντιδιαστολή με την περίπτωση των απλών χρηματικών κυρώσεων που αναφέρθηκαν προηγουμένως). Επιπλέον, στην περίπτωση των χρηματικών κυρώσεων, ένας σημαντικός παράγοντας σύμφωνα με τον οποίο κρίνεται αν η κύρωση είναι ή όχι ποινικής φύσεως, σχετίζεται με τη διάρκεια του επιβαλλόμενου μέτρου. Προφανώς, όταν το χρονικό διάστημα κατά το οποίο ο κατηγορούμενος καλείται να καταβάλει μια χρηματική αποζημίωση είναι ιδιαίτερα μεγάλο ( π.χ. εφόρου ζωής), γίνεται τελικά λόγος για ένα ιδιαίτερα επαχθές διοικητικό μέτρο και ως εκ τούτου, κρίνεται αναγκαίο να εφαρμόζεται επ’ αυτού η επίμαχη αρχή.
Υπό το φως του ελέγχου των προαναφερθέντων, ο διοικητικός δικαστής θα κρίνει εάν θα εφαρμόσει ή όχι την αρχή “Ne bis in idem” στην ενώπιόν του διεξαγόμενη δίκη. Επιπροσθέτως, κρίνεται πρόσφορο να γίνει μια αναφορά στην υπ’ αριθμόν 1072/2012 απόφαση του Αρείου Πάγου, στην οποία εκφράζεται η πάγια αντίληψη, ότι οι διοικητικές κυρώσεις δεν συνιστούν ακριβώς κολασμό αλλά άσκηση της διοικητικής εξουσίας. Εν ολίγοις, δεν επιβάλλονται στον παραβάτη ως ένδειξη ιδιαίτερης αποδοκιμασίας, αλλά αποσκοπούν αποκλειστικά στον εξαναγκασμό του υπόχρεου να προβεί στην απαιτούμενη πράξη ή παράλειψη. Σύμφωνα με την ανωτέρω άποψη, η αρχή “Ne bis in idem”, δεν εφαρμόζεται επί διοικητικών κυρώσεων, ήτοι των κυρώσεων που επιβάλλονται από διοικητικά όργανα και δικάζονται από τα διοικητικά δικαστήρια και το Συμβούλιο της Επικρατείας. Είναι όμως η άποψη αυτή του Αρείου Πάγου συμβατή με το παρόν στάδιο εξελίξεως της ευρωπαϊκής νομολογίας; Η απάντηση είναι, ότι η εκάστοτε επίδικη διοικητική κύρωση θα πρέπει να κρίνεται in concreto λαμβανομένων υπόψιν όλων των επίμαχων παραμέτρων, έτσι ώστε να εξαχθεί ένα ασφαλές συμπέρασμα σε σχέση με το χαρακτήρα αυτής.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αργυρός Αντώνης (2020) Σχέση Διοικητικής με Πολιτική και Ποινική Δίκη – Η αρχή “NE BIS IN IDEM», Lawnet: 15 Ιουνίου. Διαθέσιμο σε: https://lawnet.gr/law-news/schesi-diikitikis-me-politiki-ke-piniki-diki-i-archi-ne-bis-in-idem/
- ΔημητρακόπουλοςΙωάννης (2014) Διοικητικές Κυρώσεις και θεμελιώδη δικαιώματα, Σύνταγμα-ΕΣΔΑ-Δίκαιο ΕΕ. Εκδόσεις: Νομική Βιβλιοθήκη , αρ. σελίδων: 312.
- Μουστάκας Μελέτιος (2018) Η αρχή “Ne bis in idem” και το ελληνικό διοικητικό δίκαιο, Το αβέβαιο μέλλον μιας [κάποτε] πολλά υποσχόμενης αρχής. Εκδόσεις: Σάκκουλας, αρ. σελίδων: 456.
- Νίκα Η αρχή “Ne bis in idem” στη διοικητική δίκη, διαθέσιμο σε: http://epublications.web.auth.gr/sites/default/files/%CE%9D%CE%AF%CE%BA%CE%B1_%CE%97%20%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%AE%20ne%20bis%20in%20idem%20%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD%20%CE%B4%CE%B9%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%B7%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%B4%CE%AF%CE%BA%CE%B7.pdf
- Πρεβεδούρου Ευγενία (2015) Η εφαρμογή της αρχής “Ne bis in idem” στην περίπτωση σωρευτικής επιβολής διοικητικών κυρώσεων. 16 Αυγούστου. Διαθέσιμο σε:
- Χαραλαμπάκης Αριστοτέλης (2016) Επιτομή ποινικού δικαίου-γενικό μέρος. Εκδόσεις: Π.Ν. Σάκκουλας, αρ. σελίδων: 752.
- Χαραλαμπάκης Αριστοτέλης (2019) Ποινικό Δίκαιο & Νομολογία. Εκδόσεις: Νομική Βιβλιοθήκη, αρ. σελίδων: 696.
- Η αρχή «ne bis in idem» μπορεί να περιορισθεί χάριν της προστασίας των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης και των χρηματοπιστωτικών αγορών της, διαθέσιμο σε: https://curia.europa.eu/jcms/upload/docs/application/pdf/2018-03/cp180034el.pdf
- Lawspot.gr (2018) Ne bis in idem: Δικαιοδοσία των διοικητικών δικαστηρίων έναντι των ποινικών δικαστηρίων (ΣτΕ Β΄ Τμ. 951/2018 επταμ). 3 Μαΐου. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/ne-bis-idem-dikaiodosia-ton-dioikitikon-dikastirion-enanti-ton-poinikon-dikastirion-ste-v
- Lawspot.gr (2018) Ne bis in idem: Συλλογή νομολογίας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. 19 Ιουνίου. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/ne-bis-idem-syllogi-nomologias-apo-eyropaiko-dikastirio-dikaiomaton-toy-anthropoy