Loading...
Latest news
Κρίσεις και Ζητήματα Ασφαλείας

Η “αποκολομβιανοποίηση” της Ελλάδας έναντι του τούρκικου εκβιασμού.

Γράφει ο Ιωάννης Κουτζούμης

Τι κοινό μπορεί να έχει η Ελλάδα με την γεωγραφικά απομακρυσμένη Κολομβία;
Και όμως, τα δύο κοινά χαρακτηριστικά που συνδέουν τη χώρα μας, με το κράτος της Λατινικής Αμερικής είναι:

1) Τόσο η Ελλάδα, όσο και η Κολομβία, αμφότερες, γειτνιάζουν με δύο κράτη-ταραξίες. Την Τουρκία και τη Βενεζουέλα αντίστοιχα
2) Και οι δύο χώρες, είναι ο άμεσος αποδέκτης των μεταναστευτικών ροών, που απελευθερώνονται από τα γειτονικά τους κράτη

Η περίπτωση της Κολομβίας

Από το 2014 και έπειτα, η Βενεζουέλα βρίσκεται σε βαθιά οικονομική ύφεση, αντιμετωπίζει τον υψηλότερο πληθωρισμό του κόσμου και αδυνατεί να εισάγει αναγκαία τρόφιμα και φάρμακα, κάτω από κοινωνικοπολιτικές συνθήκες εξαθλίωσης, πόλωσης και βίας. Η μετατροπή της Βενεζουέλας σε ένα αχανές κράτος-μαφία στο οποίο δραστηριοποιούνται καρτέλ ναρκωτικών, διακινητές ανθρώπων και οπλισμένες πολιτοφυλακές, ως απόρροια της πολιτικής ανεπάρκειας του Νικολάς Μαδούρο και των σκληρών αμερικανικών κυρώσεων κατά της, ήδη, προβληματικής εγχώριας οικονομίας, με σκοπό την τελική εκδίωξη του διεφθαρμένου καθεστώτος του Καράκας, έχουν εκπυρσοκροτήσει ένα πρωτοφανές κύμα μετανάστευσης για τη Νότια Αμερική. Πρόκειται για έναν άνευ προηγουμένου εκπατρισμό βενεζουελανών του οποίου ο αριθμός έχει ξεπεράσει τα 5 εκατομμύρια (16% του πληθυσμού της Βενεζουέλας). Η συγκεκριμένη μεταναστευτική ένταση, όπως είναι εύλογο, μετατράπηκε σε μείζον περιφερειακό ζήτημα, αφού οι πληθυσμιακές μετακινήσεις και αιτήσεις ασύλου έφθαναν σε ολόκληρο το δυτικό ημισφαίριο, από τις ΗΠΑ και το Μεξικό, μέχρι την Χιλή και το Περού. Ωστόσο, το μεγαλύτερο μεταναστευτικό φορτίο το έχει αναλάβει με διαφορά η γειτονική Κολομβία, λόγω της γεωγραφικής συνθήκης. Συγκεκριμένα, Κολομβία και Βενεζουέλα μοιράζονται χερσαία σύνορα συνολικού μήκους 1.378 μιλίων, στα οποία υπάρχουν 7 επίσημα διασυνοριακά σημεία διέλευσης και άλλα 10 ανεπίσημα. Η επίσημη καταγραφή αναφέρει, ότι από το 2015, έχουν περάσει 1,6 μετανάστες από την Κολομβία, χωρίς να περιλαμβάνονται σε αυτού εκείνοι, οι οποίοι εισήλθαν παρανόμως ή δεν προσμετρήθηκαν, επειδή δεν διέθεταν διαβατήριο.

Άρα, λοιπόν, η Κολομβία των 49 εκατομμυρίων κατοίκων κλήθηκε να βάλει πλάτη στην μεταναστευτική κρίση, απορροφώντας παραπάνω από το 30% των εκπατρισμένων βενεζουελανών τη στιγμή, που σύμφωνα με εκτιμήσεις των Ηνωμένων Εθνών θα φιλοξενεί πάνω από 4 εκατομμύρια μετανάστες μέχρι το 2021. Στη πρώτη φάση της συγκεκριμένης ανθρωπιστικής κρίσης η μεταναστευτική διαχείριση εντάχθηκε στην πολιτική ανοικτών συνόρων, που είχε υιοθετηθεί από τον πρώην πρόεδρο, Χουάν Μάνουελ Σάντος. Ο τελευταίος, παρείχε προστασία στους μετανάστες και μάλιστα προσέφερε διετή άδεια προσωρινής παραμονής σε 440.000 ανθρώπους, δίνοντας τους πρόσβαση στο εγχώριο σύστημα υγείας και παιδείας, ενώ φρόντισε και για την επαγγελματική τους αποκατάσταση. Ωστόσο, η Βενεζουέλα ως πηγή ανεξάντλητων μεταναστευτικών ροών οδήγησε, πια, την Κολομβία στο να διαχειριστεί ένα μακροπρόθεσμο και απρόβλεπτο ζήτημα. Οι σταθερές ροές της τάξης των 3.000 ανθρώπων, που καθημερινά προσέγγιζαν τα σύνορα, νομοτελειακά οδήγησαν την Κολομβία σε εκείνο το “κρίσιμο σημείο κόπωσης”, κατά το οποίο αναθεώρησε την μεταναστευτική της ατζέντα. Η σταδιακή άρνηση εισόδου σε μετανάστες, αν και συνέπεσε με την εκλογή του συντηρητικού τεχνοκράτη Ιβάν Ντούκε, δεν αποδίδεται απολύτως σε αυτήν την συγκυρία. Τα βαθύτερα αίτια αυτής της στροφής χρεώνονται στην ασταθή οικονομία της Κολομβίας, η οποία εδώ και χρόνια βρίσκεται σε τροχιά ετήσιας συρρίκνωσης κατά 0,2% και αντιμετωπίζει υψηλά ποσοστά ανεργίας (13%) καθώς και πληθωρισμού (4%). Άρα, υπό μη-ευνοϊκές οικονομικές συνθήκες, η Κολομβία ανέλαβε να περιθάλψει έναν εκτεταμένο αριθμό ατόμων χωρίς καν να διαθέτει τις κατάλληλες δομές. Η συγκεκριμένη υπερπροσπάθεια θα στοιχίσει στην δημοσιονομική της επιβάρυνση και στην αναλογία χρέους προς ΑΕΠ με αύξηση κατά 0,6 και 2,2% αντίστοιχα, για τα επόμενα πέντε χρόνια.

Ξενοφοβική έξαρση ή διαφύλαξη της εθνικής ασφάλειας;

Η οικονομική εξάντληση δεν αποτέλεσε την μοναδική παράμετρο, που ώθησε την Κολομβία να αναπτύξει μεταναστευτικά αντίμετρα. Η τελευταία, από το 1964 βρίσκεται αντιμέτωπη με μια ενδοκρατική σύγκρουση χαμηλής έντασης μεταξύ κυβερνήσεων και παραστρατιωτικών-αντάρτικων οργανώσεων, όπως είναι οι FARC, η ELN κτλ. Το 2016, υπογράφηκε ανακωχή μεταξύ των αντιμαχόμενων πλευρών η οποία χάρισε πρόσκαιρη κατάπαυση πυρός, χωρίς παρ’ όλα αυτά να καταφέρει εξαλείψει πλήρως τη διάσταση της βίας. Η τελευταία εξακολουθεί και παραμένει ενεργή λόγω της δραστηριοποίησης εξοπλισμένων αντιφρονούντων, που τάσσονται κατά της εκεχειρίας αλλά και των δικτύων οργανωμένου εγκλήματος στον χώρο των ναρκωτικών και της διακίνησης ανθρώπων. Επιπροσθέτως, η Κολομβία δεν ξέφυγε από την ατραπό των πρόσφατων αντικυβερνητικών διαδηλώσεων, που κατέκλεισαν τη Λατινική Αμερική, ως έκφραση της λαϊκής δυσαρέσκειας για τις αυξημένες τιμές των καυσίμων, την κοινωνική ανισότητα και την εκπαιδευτική ανεπάρκεια. Επομένως, η πολιτική ηγεσία της Κολομβίας, υπό καθεστώς οικονομικής εξουθένωσης, κοινωνικών τριγμών και επιδιώκοντας να μην διακινδυνέψει την βιωσιμότητα της εκεχειρίας, αποφάσισε να πάρει μέτρα αποτροπής των μεταναστευτικών ροών. Για την τελευταία απόφαση συνεπικούρησε και η μαζική έλευση άρρωστων μεταναστών, οι οποίοι, λόγω της κατάρρευσης του συστήματος υγείας της Βενεζουέλας έφθαναν στα σύνορα, χωρίς να έχουν λάβει κάποιου είδους θεραπεία. Άρα η υγειονομική, αυτή, βόμβα αποτέλεσε δυνητικό κίνδυνο εθνικής ασφάλειας, ως εστία εξάπλωσης ασθενειών τύπου HIV, φυματίωσης και ιλαράς στην επικράτεια. Η Κολομβία, συνεπώς, δεν ξύπνησε μια τυχαία μέρα από τον ξενοφοβικό της λήθαργο. Αντιθέτως, η διασφάλιση της εθνικής ασφάλειας κρίθηκε ως ζήτημα εξέχουσας σημασίας και, επομένως, ιεραρχήθηκε υψηλότερα από τη συνέχεια της ανθρωπιστικής ανταπόκρισης, η οποία λόγω των παραπάνω κοινωνικοοικονομικών περιορισμών ήταν αδύνατο να διατηρηθεί στα επίπεδα του αρχικού ρυθμού.

Η ειδοποιός διαφορά της Ελλάδας και οι τούρκικες “υβριδικές” επιχειρήσεις

Σε ανάλογη θέση βρίσκεται και η Ελλάδα, ειδικότερα μετά την κορύφωση της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής κρίσης, κατά την διετία 2015-2016, διάστημα κατά το οποίο πέρασαν 1.030.173 άνθρωποι, 77 διαφορετικών εθνικοτήτων από τη χώρα μας. Η τότε έλλειψη κατάλληλων αντανακλαστικών διαχείρισης κρίσης μετέτρεψε την Ελλάδα σε ένα κράτος-hotspot. Η μετέπειτα συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας στις 18 Μαρτίου 2016, κατά την οποία, η Γείτονος δεσμεύτηκε να λάβει μέτρα αποτροπής έναντι της παράνομης μετανάστευσης, δεν προδίκαζε την αυτόματη επίλυση του προβλήματος.

Η κατάρρευση της ευρωτουρκικής συμφωνίας και η μετέπειτα εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού από την Τουρκία, κατέστη (ξανά) αναντίρρητα εμφανής στα τέλη Φεβρουαρίου 2020, όταν λίγες ώρες μετά τις απώλειες 33 τούρκων στρατιωτών, κατά την εισβολή στην επαρχεία Ιντλίμπ της Συρίας, καθοδήγησε με αστραπιαίο και μεθοδικό τρόπο τους μετανάστες-πρόσφυγες προς τα χερσαία σύνορα της Ελλάδας και της Βουλγαρίας. Ο κύριος Ερντογάν παρέταξε ένα ανομοιογενές πλήθος από Αφγανούς, Ιρακινούς, Ιρανούς, Κονγκολέζους και μόλις, σε ποσοστό του 20%, Σύριους απέναντι από τα εξωτερικά σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, απαιτώντας από την τελευταία οικονομική ενίσχυση, νατοϊκή στήριξη στις συριακές επιχειρήσεις επικαλούμενη το άρθρο 4, μέχρι και κατάργηση βίζας στις μετακινήσεις των Τούρκων πολιτών μέσα στην Ένωση. Η Ελλάδα, όπως και η Κολομβία, (ξανά)κλήθηκε να αντιμετωπίσει ένα μεταναστευτικό κύμα, το οποίο απελευθερώθηκε από την γειτονική της χώρα.

Εντούτοις, οι απαριθμούμενες διαφορές ανάμεσα στις μεταναστευτικές κρίσεις της Ελλάδας και της Κολομβίας είναι:

1) Οι μεταναστευτικές ροές, που καταφθάνουν απευθείας στην Κολομβία, είναι προϊόν της πολιτικοοικονομικής κατάρρευσης και ανθρωπιστικής κρίσης της Βενεζουέλας. Αντιθέτως, εφόσον η Τουρκία δεν υφίσταται παρόμοιες συνθήκες και θεωρείται ασφαλής χώρα, όλοι, όσοι εισέρχονται στο έδαφος της, από νομικής απόψεως θεωρούνται εκεί πρόσφυγες. Οι ίδιοι, βάσει των νόμων της ΕΕ, δε δικαιούνται άσυλο στα κράτη-μέλη της Ένωσης, πολλώ δε μάλλον, όταν προσπαθούν να εισέλθουν με παράνομο τρόπο σε κράτος-μέλος αυτής, δηλαδή στην Ελλάδα.

2) Οι άνθρωποι, που καταφθάνουν στα σύνορα της Κολομβίας, είναι ομόγλωσσοι και ομόθρησκοι με τον κοινωνικό της ιστό. Αντιστρόφως, κατά τις προηγούμενες δεκαετίες, αρκετοί πολίτες της Κολομβίας είχαν βρει καταφύγιο στη Βενεζουέλα λόγω της κλιμάκωσης των ένοπλων συρράξεων στο εσωτερικό της πρώτης. Άρα λοιπόν, στη μία περίπτωση ενυπάρχουν τα συγκολλητικά στοιχεία των κοινών ιστορικών βιωμάτων και της κοινωνικής συμβατότητας (κοινή γλώσσα και θρησκεία) ενώ στην άλλη, απουσιάζουν ολοκληρωτικά. Ίσα-ίσα, οι εικόνες συμπλοκής στα σύνορα του Έβρου που θυμίζουν επιχειρησιακό πεδίο εισβολής και οξύνουν το ήδη υπάρχον κοινωνικό και πολιτιστικό χάσμα.

3) Η χειραγώγηση του ανθρώπινου πόνου αποτελεί συστατικό στοιχείο της τούρκικης υψηλής στρατηγικής. Όχι μόνο για την αποκόμιση χρηματικών αντιτίμων ή την υλοποίηση άλλων απαιτήσεων. Η συγκεκριμένη εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού  αποτελεί στρατηγική «χάραξης κόκκινης γραμμής», με σκοπό την ισοστάθμιση της αθροιστικής ισχύος του καθεστώτος Άσαντ και των συμμαχικών ρωσικών δυνάμεων, μέσω εξωτερικής εξισορρόπησης ισχύος. Με άλλα λόγια, έθεσε στο ευρωπαϊκό ακροατήριο το εξής δίλλημα: « σας γεμίζουμε άμεσα με μετανάστες ή μας στηρίζετε στην Συρία». Η «ευρωπαϊκή στήριξη» στη Συρία πρακτικά μεταφράζεται σε ενίσχυση για την δημιουργία “ζώνης ασφαλείας” στην βορειοδυτική Συρία. Η συγκεκριμένη ζώνη εξυπηρετεί έναν διττό στρατηγικό στόχο. Πρώτον, αποτρέπει τη δυνητική δημιουργία κουρδικής κρατικής οντότητας στο μαλακό υπογάστριο της Τουρκίας και δεύτερον, η μεταφορά -ήδη ευρισκομένων στο έδαφος της Τουρκίας- προσφύγων και μεταναστών μέσα στη συγκεκριμένη ζώνη, θα σημάνει, αρχικά, τη δημιουργία μιας φιλοτουρκικής περιφέρειας στον συριακό βορρά. Αυτή, μετέπειτα, θα ενταχθεί πλήρως στην τούρκικη κυριαρχία και μάλιστα με νομιμοποιημένο τρόπο, κατόπιν διεξαγωγής δημοψηφίσματος. Άλλωστε, έτσι είχε προσαρτήσει την συριακή επαρχία της Αλεξανδρέττας το 1939 (νυν τούρκικη επαρχεία Χατάι). Στον αντίποδα, το καθεστώς του Καράκας, απλώς, έχει παραδοθεί γύρω από τα ερείπια της εσωτερικής πολιτικοοικονομικής και θεσμικής κατάρρευσης. Η «απελευθέρωση» των περίπου 5,5 εκατομμυρίων  μεταναστών από την Βενεζουέλα είναι προϊόν της παρατεταμένης αδυναμίας διαχείρισης κρίσης και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί χαρτί εκβιασμού ή εργαλειοποίησης.

Η μελέτη της διαχείρισης των μεταναστευτικών ροών, που παράγει η κατάρρευση της Βενεζουέλας από την πλευρά της  Κολομβίας, αποδεικνύει, ότι το διεθνές ζήτημα της μετακίνησης των πληθυσμών, δεν εντάσσεται στο ψευδοδίλλημα «ανθρωπισμός των ανοικτών συνόρων ή ακροδεξιά των κλειστών». Η Κολομβία, των τόσων κοινών με την Βενεζουέλα, αποφάσισε να περιορίσει τις ροές ή και να κλείσει τα σύνορα της για μια σειρά από ορθολογικούς λόγους. Και μάλιστα σε ανθρώπους, που κατέχουν την «ηθική νομιμοποίηση» να αναζητήσουν φιλοξενία σε αυτήν, με την έννοια ότι, η Βενεζουέλα έχει μετατραπεί σε άντρο κρατικής βίας και καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Στο παραπάνω ψευδοδίλλημα, λοιπόν, η Κολομβία κατέδειξε ότι, οι διαθέσιμες επιλογές είναι πολύ περισσότερες στην πραγματικότητα, ενώ ταυτόχρονα εξήρε τη βαρύτητα των εννοιών του εθνικού συμφέροντος και της εθνικής ασφάλειας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Η υπεράσπιση της εθνικής ασφάλειας-εθνικού συμφέροντος, ενεργοποιήθηκε αντίστοιχα και στην περίπτωση του Έβρου, όταν απέναντι από την ελληνική πλευρά εμφανίστηκε μια υβριδική και ασύμμετρη  απειλή κολοσσιαίων διαστάσεων. Η Τουρκία παρέταξε άμαχο και άοπλο πληθυσμό, υποθέτοντας ότι, η ταμπέλα των “προσφύγων” θα παρέλυε τα ελληνικά αντανακλαστικά. Η Τουρκία γνωρίζει καλά ότι, το ζήτημα του προσφυγικού αναδύει αυτόματα το παραπάνω ψευδοδίλλημα, επειδή ερεθίζει τις δυτικές αξίες και την ελληνική-ευρωπαϊκή προσήλωση στα ανθρώπινα δικαιώματα, κρίνοντας το, ως εργαλείο πόλωσης, παράλυσης και τελικής υποταγής της Ελλάδας και της Ευρώπης χωρίς να ρίξει ούτε μία σφαίρα. Πόσο μάλλον, όταν η εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού διεξάγεται με την ολοκληρωτική σύμπραξη του τούρκικου κρατικού μηχανισμού, των αρμόδιων υπουργείων και τη χρήση ψυχολογικών επιχειρήσεων, μέσω της οριζόντιας και κάθετης διασποράς παραπληροφόρησης, προπαγάνδας και fake news. Ωστόσο, παρά την κήρυξη του τουρκικού “blitzkrieg”, η Ελλάδα, όχι απλά απέκρουσε το ηθικό ψευδοδίλλημα, όπως δεν είχε κάνει το 2015, τουναντίον απέδειξε ταχύτατα αντανακλαστικά άμυνας και ασφάλειας. Ακόμη και η οκνηρή σε τέτοια θέματα Ευρωπαϊκή Ένωση, τέθηκε υπέρ και τελικά υπερασπίστηκε τα εξωτερικά σύνορα της.

Η υπεράσπιση της άμυνας και της ασφάλειας στον Έβρο, δεν αποτελεί εθνική νίκη. Αποτελεί επικράτηση της εθνικής λογικής. Και αυτό, γιατί στο ενδεχόμενο επιτυχούς κατάληξης της τουρκικής υβριδικής επιχείρησης, η Ελλάδα θα βίωνε ολέθριες συνέπειες όπως:

1) Πολιτική αποσταθεροποίηση, τη στιγμή μάλιστα, που δύο ημέρες πριν, είχαν λάβει χώρα οι απαράδεκτες συγκρούσεις των ΜΑΤ με κατοίκους σε Λέσβο και Χίο.

2) Μία κλιμακούμενη «διάρρηξη» των ελληνικών χερσαίων συνόρων θα άμβλυνε το συσχετισμό ισχύος Ελλάδας-Τουρκίας, την ώρα, που η Τουρκία είναι αναθεωρητική δύναμη και ήδη ασκεί εξωτερική πίεση στην Ελλάδα μέσω του νεο-οθωμανικού γεωπολιτικού δακτυλίου, ο οποίος εκτείνεται από τα ανοικτά της Κέρκυρας, μέχρι την Αμμόχωστο

3) Η Ελλάδα θα είχε καταστεί το γεωπολιτικό πιόνι της Τουρκίας για την πραγματοποίηση των στρατηγικών της σχεδίων. Υπενθυμίζεται ότι, μέσα σε αυτά συμπεριλαμβάνεται η μεταφορά μεταναστών-προσφύγων σε συριακά εδάφη, υπό τουρκική κατοχή («ζώνη ασφαλείας»). Επομένως, η χώρα μας θα αποτελούσε ένα τετελεσμένο μαζικής εισβολής, το οποίο θα αξιοποιούταν από την Τουρκία για να συνεχίζει τον ευρωπαϊκό εκβιασμό, καθώς και σε περίπτωση που η «ζώνη ασφαλείας» θα είχε επιτυχή κατάληξη για την τούρκικη πλευρά, η Ελλάδα θα είχε ακούσια συμμετοχή σε έναν εποικισμό, δηλαδή σε ένα έγκλημα πολέμου ως μέθοδος εθνοκάθαρσης (άρθρο 49, Συνθήκη της Γενεύης, 1949) 

Το γεγονός ότι, οι τούρκικες υβριδικές επιχειρήσεις στο πεδίο του Έβρου συνεχίζονται ακόμη και εν μέσω μιας πανδημίας, αποδεικνύουν το αδίστακτο ποιόν της απέναντι πλευράς. Η συνέχιση, λοιπόν, της ψευδαίσθησης πως η Τουρκία θα συνετιστεί από τις επιταγές του διεθνούς δικαίου ή ότι θα καταφέρουμε να συμπορευτούμε μέσω του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και άλλων προτύπων, που ούτως ή άλλως, ποτέ δεν είχε συμπεριλάβει στον αξιακό της κώδικα, καταδεικνύει ότι, ηθελημένα αρνούμαστε να αποδεχτούμε την σκληρή πραγματικότητα, που λέει ότι, η μοναδική γλώσσα, που αντιλαμβάνεται η Τουρκία είναι εκείνη με όρους ισχύος. Η άμυνα και η υπεράσπιση της εθνικής ασφάλειας ίσως αποτέλεσε την ελληνική απαρχή για την – έστω και αργοπορημένη – «εκμάθηση»  της συγκεκριμένης γλώσσας, καθώς και την αποτίναξη του ηθικού ψευδοδιλλήματος, που τόσα χρόνια δημιουργεί αποδιοργανωτικά προβλήματα στο εσωτερικό μας.  

Βιβλιογραφία-Πηγές

1) Lefteris Papadimas & Joseph Nasr, Migrant Crisis at Greek-Turkish Border in Second Week, EU Mulls More Aid, Reuters, 6-3-2020, Διαθέσιμο σε https://www.reuters.com/article/us-syria-security-greece/migrant-crisis-at-greek-turkish-border-in-second-week-eu-mulls-more-aid-idUSKBN20T0PX

2) Steven Erlanger, A Balancing Act for Europe: Stop the Migrants, Support Greece, Assuage Turkey, The New York Times, 4-3-2020, Διαθέσιμο σε https://www.nytimes.com/2020/03/04/world/europe/europe-migrants-turkey-greece.html

3) Vali Nasr, Don’t Let Venezuela’s Crisis Take Down Colombia Too, Foreign Policy, 25-10-2019, Διαθέσιμο σε https://foreignpolicy.com/2019/10/25/dont-let-venezuelas-crisis-take-down-colombia-too-refugees/


4) Jorge Castaneda, Colombia Is Dealing With a Terrifying Refugee Crisis. Will Wealthy Nations Step Up to Help?, The New York Times, Διαθέσιμο σε https://www.nytimes.com/2020/03/10/opinion/international-world/venezuela-colombia-refugees-crisis.html


5) Δημήτρης Σταθακόπουλος, Μήπως να αλλάξουμε «ρότα»;, Huff Post, 29-2-2020, Διαθέσιμο σε https://www.huffingtonpost.gr/entry/mepos-na-allaxoeme-rota_gr_5e5a17cac5b601022111065f


6) Δημήτρης Σταθακόπουλος, ΤΟ ΠΡΟΒΛΕΠΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΟ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΟ-ΤΟΥΡΚΙΚΈΣ ΣΧΈΣΕΙΣ, εκδ. 24 ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Νοέμβριος 2019

7) J.P Fuentes, In No Good Hands: The Venezuela Crisis and Consequences for South America, Moody’s Analytics, 15-6-2018, Διαθέσιμο σε https://www.moodysanalytics.com/-/media/web-assets/microsites/2018/economic-model/2018-06-15-venezuela-crisis.pdf

8) Πηγή της εικόνας:  Irish Times, Διαθέσιμο σε https://www.irishtimes.com/news/world/europe/greek-police-fire-teargas-to-push-back-migrants-at-turkish-border-1.4189235