Γράφει η Ευαγγελία Ρωμάνου
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η Ευρώπη έκανε πολλά βήματα ώστε να ποινικοποιήσει τα βασανιστήρια. Η απαγόρευση κατά των βασανιστηρίων, η οποία βρίσκεται στο άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), είναι σχετική σε διάφορες περιπτώσεις όπως, μεταξύ άλλων, στις περιπτώσεις των κρατουμένων, της θανατικής ποινής, της έκδοσης ή της επαναπροώθησης ατόμων. Σε ό,τι αφορά την πρόληψη της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης σε περίπτωση έκδοσης ενός ατόμου σε άλλη χώρα, το κράτος που πραγματοποιεί την έκδοση έχει την θετική υποχρέωση να διασφαλίσει ότι στην περίπτωση έκδοσης, το άτομο δεν θα υπάρξει θύμα απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης στο κράτος υποδοχής. Αυτό είναι και το βασικό ζήτημα που εγείρει το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στις υποθέσεις του που αφορούν έκδοση ή επαναπροώθηση ατόμων σε άλλο κράτος. Αυτό το δικαίωμα αναγνωρίζεται ως απόλυτο, το οποίο σημαίνει πως κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να το στερηθεί αυτού του δικαιώματος. Το παρόν άρθρο πραγματεύεται το ζήτημα του δικαιώματος υπό το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ στις περιπτώσεις της έκδοσης και επαναπροώθησης και πώς αυτό γίνεται αντιληπτό από το ΕΔΔΑ μέσα από τις υποθέσεις του.
Το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, το οποίο επαναλαμβάνει το άρθρο 5 της Παγκόσμιας Διακήρυξης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, προβλέπει ότι «Ουδείς επιτρέπεται να υποβληθή εις βασάνους ούτε εις ποινάς ή μεταχείρισιν απανθρώπους ή εξευτελιστικάς». Πρόκειται για ένα δικαίωμα που δεν επιτρέπεται να περιοριστεί με οποιονδήποτε τρόπο ή να υπάρξει παρέκκλιση από αυτό σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης κατά το άρθρο 15(1) της ΕΣΔΑ. Σύμφωνα με το ΕΔΔΑ, τα κράτη-μέλη της σύμβασης έχουν την υποχρέωση, υπό το άρθρο 3, να προστατεύουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες όλων όσων βρίσκονται υπό τη δικαιοδοσία τους και να λαμβάνουν μέτρα ώστε να διαβεβαιώσουν ότι τα άτομα αυτά δεν υπόκεινται σε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση από ιδιωτικούς ή κρατικούς φορείς. Το ΕΔΔΑ χρησιμοποιεί το άρθρο 1 της σύμβασης μαζί με το άρθρο 3 προκειμένου να εγείρει τη σχετική υποχρέωση των κρατών. Στην υπόθεση Z. and Others v. the United Kingdom το δικαστήριο επισημαίνει ότι αυτό κρίνεται σημαντικό στην περίπτωση των παιδιών και των ευάλωτων ομάδων (παρ. 73). Ακολούθως, στην υπόθεση Osman v. United Kingdom το ΕΔΔΑ αναφέρει ότι τα κράτη χρειάζεται να λαμβάνουν μέτρα ώστε να προλαμβάνουν την απάνθρωπη μεταχείριση ευάλωτων ομάδων, ειδικά στην περίπτωση που οι αρχές γνωρίζουν την ύπαρξη τέτοιας μεταχείρισης (παρ. 116).
Στην υπόθεση Pretty v. United Kingdom, τουναντίον, έγιναν αντιληπτοί κάποιοι περιορισμοί σε αυτήν την θετική υποχρέωση. Σε αυτήν την υπόθεση μια γυναίκα που έπασχε από μια σοβαρή νευρολογική ασθένεια χρειαζόταν τη βοήθεια του συζύγου της για να διαπράξει αυτοκτονία. Το ΕΔΔΑ σημείωσε ότι δεν προκύπτει καμία θετική υποχρέωση του Βρετανικού κράτους από το άρθρο 3 να μην κινηθεί ποινικά εναντίον του συζύγου της σε περίπτωση που την βοηθήσει (παρ. 56). Το επιχείρημά της ότι οι αρχές ήταν υποχρεωμένες να την στηρίξουν στην αυτοκτονία της ξεπέρασε τα όρια του επιτρεπτού, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, και ήταν αντίθετο με την υποχρέωση του κράτους να προστατέψει το δικαίωμα στην ζωή υπό το άρθρο 2.
Ανάμεσα στις υποχρεώσεις των κρατών υπό το άρθρο 3 ενέχεται η υποχρέωση να μην επιστρέψει ένα κράτος ένα άτομο σε μια χώρα για την οποία υπάρχουν βάσιμες πληροφορίες και γνώση του κράτους ότι το άτομο αυτό θα υποβληθεί σε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση, η οποία ακολούθως, θα παραβιάσει το ανθρώπινο δικαίωμά του υπό το άρθρο 3. Πρόκειται για την αρχή της μη επαναπροώθησης σύμφωνα με την οποία ένα κράτος απαγορεύεται να επιστρέψει ένα άτομο σε μια χώρα στην οποία υπάρχει κίνδυνος απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης.
Η αρχή αυτή γίνεται εμφανής στις υποθέσεις του ΕΔΔΑ και ιδιαίτερα στην υπόθεση Soering v. United Kingdom που ήταν και η πρώτη που καθιέρωσε τη σχετική αρχή. Σε αυτήν την υπόθεση το ΕΔΔΑ αναφέρει ότι η έκδοση ενός φυγόδικου ενδέχεται να εγείρει ζητήματα υπό το άρθρο 3 και την υποχρέωση του κράτους υπό την ΕΣΔΑ, εάν υπάρχουν ουσιαστικές ενδείξεις ότι ο άνθρωπος αυτός κινδυνεύει με απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση εάν εκδοθεί στο συγκεκριμένο κράτος (παρ. 91). Αυτό είναι επίσης σχετικό και σε υποθέσεις αιτούντων άσυλο. Στην υπόθεση Chahal v. United Kingdom το δικαστήριο σημείωσε ότι η επιστροφή ενός απορριφθέντα αιτούντα άσυλο μπορεί να παραβιάσει το άρθρο 3 εάν υπάρχουν ουσιαστικές ενδείξεις ότι το άτομο ενδέχεται να πέσει θύμα απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης στη χώρα υποδοχής (παρ. 74). Ο όρος «ουσιαστικές ενδείξεις» σημαίνει, σύμφωνα με το ΕΔΔΑ, ότι υπάρχουν καλά θεμελιωμένα στοιχεία ότι η χώρα υποδοχής πρόκειται να εφαρμόσει μέτρα αντίθετα προς το άρθρο 3.
Επίσης, στις υποθέσεις έκδοσης ή επιστροφής ατόμων το ΕΔΔΑ δεν αναφέρεται σε βασανιστήρια, αλλά σε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση. Αυτό είναι εμφανές στις υποθέσεις που αφορούν επαρκή ιατρική περίθαλψη. Στην υπόθεση D. v. The United Kingdom, στην οποία ο αιτών έπασχε από AIDS, το δικαστήριο επισήμανε ότι το άρθρο 3 παραβιάζεται εάν η επιστροφή του ατόμου στη χώρα του τον εμποδίζει από το να έχει πρόσβαση σε σωτήρια περίθαλψη για την υγεία του (παρ. 53). Επιπρόσθετα, το ΕΔΔΑ σημείωσε ότι το άρθρο 3 είναι σχετικό ακόμα και στις περιπτώσεις που οι αρχές του κράτους υποδοχής δεν μπορούν να παρέχουν στο άτομο επαρκή μέτρα προστασίας (παρ. 49). Σε αυτήν την υπόθεση το δικαστήριο αποδέχτηκε ότι σε «εξαιρετικές περιπτώσεις» μπορεί ο παράγοντας της υγείας να είναι λόγος για τη μη επιστροφή του ατόμου (παρ. 53).
Ως τέτοιες περιπτώσεις ορίζονται αυτές που έχουν ανθρωπιστική βάση, όταν το άτομο βρίσκεται σε πολύ σοβαρό ή τελικό στάδιο της ασθένειας και τυχόν επιστροφή θα επιβάρυνε την κατάστασή του. Ωστόσο, αυτή η πιο περιοριστική αντίληψη του ΕΔΔΑ άλλαξε με την υπόθεση Paposhvili v. Belgium όπου υποστήριξε ότι η ασθένεια δεν χρειάζεται να είναι σε τελικό στάδιο, διότι με αυτόν τον τρόπο δεν προστατεύονται άτομα με λιγότερο σοβαρή κατάσταση των οποίων η επιστροφή θα επιβάρυνε επίσης την υγεία τους (παρ. 172-183).
Όπως γίνεται αντιληπτό, το ΕΔΔΑ προστατεύει με έναν αρκετά ευρύ τρόπο το δικαίωμα που κατοχυρώνεται στο άρθρο 3 και το αναγνωρίζει ως απόλυτο δικαίωμα. Το άρθρο αυτό εφαρμόζεται σε διάφορες περιπτώσεις, όπως αυτή των κρατουμένων που ενδέχεται να εκδοθούν μετά από ένα ένταλμα σύλληψης ή των αιτούντων άσυλο οι οποίοι ενδέχεται να επιστραφούν είτε στα πλαίσια των πολιτικών του Δουβλίνου σε άλλη ευρωπαϊκή χώρα, είτε σε τρίτη χώρα. Το ΕΔΔΑ μέσα από τις υποθέσεις του και την ερμηνεία που δίνει στο άρθρο 3 έχει κατορθώσει να συμπεριλάβει διάφορες ομάδες ανθρώπων που χρίζουν προστασίας, όπως ευάλωτες ομάδες και άτομα με προβλήματα υγείας. Με αυτόν τον τρόπο γίνεται εμφανής ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του δικαστηρίου, που δίνει έμφαση στην προστασία του ατόμου και όχι τόσο σε κρατικές ή ευρωπαϊκές πολιτικές και συμφέροντα.
Πηγές
Πρωτογενείς πηγές
Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (adopted 4 November 1950) CETS No. 005
Υποθέσεις ΕΔΔΑ
Soering v. United Kingdom App no.14038/88 (ECtHR, 7 July 1989)
Chahal v. United Kingdom App no. 22424/93 (ECtHR, 15 November 1996)
H.L.R. v. France App no. 24573/94 (ECtHR, 22 April 1997)
D. v. The United Kingdom App no. 30240/96 (ECtHR, 2 May 1997)
Osman v. United Kingdom App no. 87/1997/871/1083 (ECtHR, 28 October 1998)
Z. and Others v. United Kingdom App no. 29392/95 (ECtHR, 10 May 2001)
Pretty v. United Kingdom App no. 2346/02 (ECtHR, 29 April 2002)
A. v. the United Kingdom App no. 35373/97 (ECtHR, 17 December 2002)
Paposhvili v. Belgium App no. 41738/10 (ECtHR, 13 December 2016)
Δευτερογενείς πηγές
Forowicz, M. (2010). The Reception of International Law in the European Court of Human Rights. Oxford University Press.
Lambert, H. (2007). The position of aliens in relation to the European Convention on Human Rights. Council of Europe Publishing.
Mowbray, A. (2004). The Development of Positive Obligations Under the European Convention on Human Rights by the European Court of Human Rights (Human Rights Law In Perspective). Hart Publishing.
Wojnowska-Radzinska, J. (2015). The Right of an Alien to Be Protected Against Arbitrary Expulsion in International Law. Martinus Nijhoff.