Γράφει ο Χαράλαμπος Μπαλασόπουλος
Η γαλλική παρουσία στην Αφρική ξεκινά τον 17ο αιώνα, με την απόκτηση εμπορικών λιμένων στη Σενεγάλη. Μέσα στις επόμενες δεκαετίες, η Γαλλική Αυτοκρατορία θα προσθέσει στο αποικιοκρατικό της δίκτυο σχεδόν ολόκληρο το δυτικό κομμάτι της ηπείρου, μία έκταση που σήμερα αντιστοιχεί σε δεκατέσσερις ανεξάρτητες χώρες. Μετά τη διάσκεψη του Βερολίνου, το 1884, στην οποία οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής προχώρησαν στη διχοτόμηση της Αφρικής μεταξύ τους, η Γαλλία αποφάσισε ότι θα ακολουθήσει μια πολιτική ενσωμάτωσης στις βόρειες αραβόφωνες επαρχίες της αυτοκρατορίας και μια πολιτική εκμετάλλευσης στις αποικίες της υποσαχάριας Αφρικής. Αυτή η απόφαση έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις γαλλοαφρικανικές σχέσεις μέχρι και σήμερα. Μετά το πέρας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, η γαλλική κυβέρνηση αναγκάστηκε να παραχωρήσει ανεξαρτησία στις πρώην αποικίες της, εξαιτίας της δεινής οικονομικής κατάστασης στην οποία βρισκόταν, λόγω των καταστροφών του πολέμου, και την αλλαγή της στάσης της διεθνούς κοινότητας στο ζήτημα της αποικιοκρατίας. Παρόλα αυτά, κρίθηκε σημαντικό να συνεχιστεί η προνομιακή θέση της χώρας στα ζητήματα της ηπείρου, με κύριο σκοπό την παραμονή της Γαλλίας στο γκρουπ των Μεγάλων Δυνάμεων. Εκείνη τη στιγμή, λοιπόν, εγκαινιάστηκε η πολιτική της «Françafrique», η οποία κατέστη δυνατή χάρις την ομαλή μετάβαση στην ανεξαρτησία, χωρίς δηλαδή να υπάρξει ένοπλος εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας, που θα διέκοπτε πλήρως τη γαλλική επιρροή στην περιοχή. Το ερώτημα που αναλαμβάνει να απαντήσει η τρέχουσα ανάλυση είναι με ποιους τρόπους και σε ποια πεδία η Γαλλία ασκεί ακόμα ισχύ στις δυτικοαφρικανικές χώρες.
Η ισχυρότερη γαλλική επιρροή βρίσκεται μέχρι και σήμερα στην οικονομία. Η οικονομική πολιτική της Γαλλίας μοιράζεται πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον συνήθη τρόπο με τον οποίο οι Μεγάλες Δυνάμεις επιδιώκουν να ηγεμονεύσουν απέναντι σε μικρότερες χώρες: προσπάθεια αλλαγής της ισορροπίας ισχύος μεταξύ των δύο μερών, όχι μέσω κατοχής εδάφους, αλλά οικονομικού ελέγχου. Αν ο ισχυρός δε δύναται ή δεν θέλει να κατακτήσει μία χώρα, για να την κυριαρχήσει, μπορεί να πετύχει τον ίδιο σκοπό με τον έλεγχο των κυβερνώντων της εν λόγω χώρας. Κύριο παράδειγμα αυτής της στρατηγικής είναι το «CFA Franc», το αποικιοκρατικό νόμισμα που ακόμα χρησιμοποιούν οι χώρες της Δυτικής Αφρικής. Επισήμως κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1945, έπειτα από προεδρικό διάταγμα του προέδρου De Gaulle, και από τότε επιτρέπει τον έλεγχο της οικονομικής δομής και του νομισματικού συστήματος των χωρών αυτών από την εκάστοτε γαλλική κυβέρνηση. Το «CFA Franc» χωρίζεται σε ανατολικό και δυτικό, όμως στην ουσία αποτελεί ένα κοινό νόμισμα για τις χώρες της «Françafrique», βασιζόμενο σε τέσσερις άξονες. Αρχικά, υπάρχει μια σταθερή ισοτιμία μεταξύ ευρώ και του αφρικανικού φράγκου, στην οποία 1 ευρώ ισούται με 656,51 φράγκα. Δεύτερον, η Γαλλία έχει υποσχεθεί απεριόριστη μετατρεψιμότητα του αφρικανικού φράγκου σε ευρώ. Τρίτον, υπάρχει συγκέντρωση των συναλλαγματικών αποθεμάτων – τα αφρικανικά κράτη υποχρεούνται να καταθέτουν το 65% του συναλλάγματός τους στη κεντρική τράπεζα της Γαλλίας. Ο τρίτος άξονας λειτουργεί σαν quid pro quo για τη γαλλική «εγγύηση» της μετατρεψιμότητας. Ο τελευταίος άξονας είναι η αρχή της ελεύθερης μετακίνησης κεφαλαίου στη Δυτική Αφρική. Το φράγκο αδιαμφισβήτητα παρέχει στις χώρες που το χρησιμοποιούν νομισματική σταθερότητα, μια ασφάλεια που υπάρχει σε ελάχιστες άλλες περιοχές της ηπείρου. Παρόλα αυτά, διακεκριμένοι οικονομολόγοι έχουν πολλάκις επισημάνει τις αδυναμίες αυτού του συστήματος. Πρωτίστως, δεν υπάρχει κανένας χώρος για νομισματικούς ελιγμούς, αφού δεν υπάρχει αντίστοιχα οικονομική ανεξαρτησία, γεγονός επικίνδυνο σε καιρούς οικονομικών κρίσεων. Έπειτα, το φράγκο έχει θεωρηθεί από κάποιους εμπόδιο στην ελεύθερη ανάπτυξη και την εκ βιομηχανοποίηση αυτών των κρατών. Τέλος, το νομισματικό σύστημα αποτελεί κάποιες φορές και φραγμό στη δημοκρατία, εξαιτίας των συνεχών γαλλικών επεμβάσεων στην άσκηση πολιτικής.
Παράλληλα με το «CFA Franc», οι γαλλικές εταιρίες πάντοτε προτιμώνται στη Δυτική Αφρική έναντι άλλων, γεγονός που έχει οδηγήσει στη δημιουργία ολιγοπωλίων σε βασικά αγαθά, στον πλουτισμό μιας γαλλικής άρχουσας οικονομικής τάξης με τεράστια συμφέροντα στην περιοχή και στην παροχή εμπορικών προνομίων για τα γαλλικά προϊόντα. Αύτη η κατάσταση έχει οδηγήσει στην εξάρτηση αυτών των χωρών από το γαλλικό εμπόριο και τη στρατηγική τοποθέτηση Γάλλων συμβούλων και ειδικών σε κύρια πόστα της αφρικανικής οικονομικής ζωής. Η προέχουσα θέση της Γαλλίας έχει εν πολλοίς αμφισβητηθεί τα τελευταία χρονιά με την είσοδο νέων δυνάμεων στην ήπειρο, όπως η Κίνα και η Ινδία. Παρόλα αυτά, οι δυτικοαφρικανικές χώρες ακόμα δέχονται την πλειοψηφία των εισαγωγών τους από γαλλικούς οργανισμούς.
Από την άλλη, το τέλος της αποικιοκρατίας δεν έφερε και το τέλος της γαλλικής στρατιωτικής παρουσίας στη περιοχή. Η ανεξαρτησία των πρώην αποικιών οδήγησε σε μια πληθώρα περιφερειακών συγκρούσεων, στις οποίες η Γαλλία αποφάσισε να εμπλακεί, προκειμένου να διασφαλίσει τα συμφέροντά της. Οι Γάλλοι έχουν επέμβει συνολικά πάνω από τριάντα φορές στην ήπειρο, ενώ η στάθμευση στρατευμάτων στις αφρικανικές χώρες έχει αποκτήσει μόνιμο χαρακτήρα, με την ύπαρξη επιχειρήσεων στη Γκαμπόν, στην Κεντρική Αφρικανική Δημοκρατία και αλλού. Μάλιστα, έχει παρατηρηθεί ότι η σταδιακή υποχώρηση της γαλλικής επιρροής στις πρώην αποικίες της έχει οδηγήσει τις γαλλικές κυβερνήσεις στη λήψη όλο και πιο δραστικών-και μερικές φορές ίσως ανήθικων- μέτρων. Χαρακτηριστικός είναι ο βομβαρδισμός των λιβυκών πετρελαιοπαραγωγών πηγών του δικτάτορα Καντάφι, που ήρθε ως απάντηση στα σχέδια του να προωθήσει τη δημιουργία ενός νέου δυτικοαφρικανικού νομίσματος, που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί όχι μόνο το «CFA Franc» αλλά και το ίδιο το ευρώ. Οι γαλλικές στρατιωτικές δράσεις στην Αφρική έχουν ως casus belli την ύπαρξη τρομοκρατικών παραγόντων στην ευρύτερη περιοχή. Η δικαιολόγηση της στρατιωτικής παρουσίας στην ήπειρο ως πόλεμο εναντίον του τζιχαντισμού είχε νομιμοποιήσει στο παρελθόν αυτή τη στρατηγική στο εσωτερικό της Γαλλίας. Παρόλα αυτά, η γαλλική παρουσία στη Δυτική Αφρική, παρόμοια με την αμερικανική παρουσία στο Αφγανιστάν, έχει χαρακτηριστεί από έλλειψη κατανόησης για τις τοπικές δυναμικές και λανθασμένους πολιτικούς χειρισμούς, που έχουν συμβάλει στην παράταση αυτών των διαμαχών μέχρι και σήμερα.
Η γαλλική παρουσία στην Αφρική έχει επηρεάσει και την πολιτική κατάσταση των κρατών της. Τα γαλλικά οικονομικά συμφέροντα έχουν επιτρέψει σε αυταρχικούς ηγέτες, που συνεργάζονται με τις γαλλικές αρχές, να παραμείνουν στην εξουσία για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης αποτελεί η στήριξη από τη Γαλλία στο δικτατορικό καθεστώς του Ομάρ Μπονγκό στη Γκαμπόν, καθώς και του διαδόχου του, Αλί Μπονγκό. Η Γαλλία αποσκοπεί όχι μόνο στην υποστήριξη των οικονομικών της συμφερόντων από αυτούς τους κυβερνώντες, αλλά και στην παροχή ψήφων υπέρ των γαλλικών θέσεων σε διεθνείς οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί και το αντίστροφο φαινόμενο: Η εκτέλεση πραξικοπημάτων με σκοπό τη μείωση της επιρροής των Γάλλων. Τέτοια παραδείγματα βρίσκονται στο Μάλι και την Μπουρκίνα Φάσο. Στο Μάλι, ο στρατάρχης Μούσα Τραορέ ανετράπη από τον επίσης στρατιωτικό Τουμάνι Τουρέ, που δικαιολόγησε το κίνημά του ως αντίδραση στην πλήρης ανικανότητα της κυβέρνησης και των γαλλικών δυνάμεων να αντιμετωπίσουν την ισλαμιστική απειλή. Αυτές οι αλλαγές στο πολιτικό σκηνικό της Δυτικής Αφρικής αναδεικνύουν για άλλη μια φορά την αδυναμία της Γαλλίας να διατηρήσει τον έλεγχό της επί της περιοχής.
Τέλος, η Γαλλία χρησιμοποιεί και τον πολιτισμό ως εργαλείο προώθησης των συμφερόντων της. Είναι γνωστό ότι η «la mission civilisatrice» ήταν και είναι ένα σπουδαίο όπλο του γαλλικού ιμπεριαλισμού. Η επιλεκτική παρουσίαση των σαγηνευτικών χαρακτηριστικών του γαλλικού πολιτισμού αποτέλεσε μία θεμελιώδη αρχή της γαλλικής υψηλής στρατηγικής και οδήγησε σε ένα κύμα λαϊκής υποστήριξης, το οποίο συνόδευσε τις στρατιωτικές επιτυχίες της χώρας στα πεδία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Και στην Αφρική, αυτή η πολιτική έχει ως στόχο την ενσωμάτωση των αφρικανικών ανώτερων τάξεων στον γαλλικό τρόπο ζωής και την αποδοχή από τον ευρύτερο πληθυσμό της γαλλικής κουλτούρας, με σκοπό να γίνει πιο δεκτικός στην ανάμειξη της Γαλλίας στα πολιτικά τους ζητήματα. Κύριο μέσο αυτής της πολιτικής είναι η «Francophonie», δηλαδή η προσπάθεια δημιουργίας πολιτισμικών σχέσεων μεταξύ Γαλλίας και Αφρικής στο πλαίσιο της ομογλωσσίας τους. Επιπροσθέτως, υπάρχει μία τάση τα παιδιά εύπορων οικογενειών να σπουδάζουν σε γαλλικά πανεπιστήμια, ενώ τα γαλλικά προϊόντα και η γαλλική τέχνη βρίσκονται παντού στις μεγάλες πόλεις της Δυτικής Αφρικής. Εκτός από τις πολιτικές σκοπιμότητες, έχει γίνει μια προσπάθεια να συνδεθούν οι ενέργειες της Γαλλίας με κινήσεις ηθικού χαρακτήρα. Ειδικότερα, ο γαλλικός πολιτισμός παρουσιάζεται σαν οικουμενικός και τέλεια προσαρμοσμένος στις σημερινές διεθνείς σχέσεις μεταξύ των κρατών. Σημαντική είναι η ρήση του προέδρου Μακρόν ότι η Αφρική πάσχει «από προβλήματα πολιτισμικού χαρακτήρα». Η Γαλλία, δηλαδή, επιθυμεί να βοηθήσει την Αφρική, παρέχοντάς της τα απαραίτητα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, που βρίσκονται εν γένει στη γαλλική κουλτούρα, τα οποία θα τη βοηθήσουν να προσαρμοστεί στο σύγχρονο διεθνές περιβάλλον.
Η ικανότητα της Γαλλίας να ασκεί ισχύ στη Δυτική Αφρική φθίνει. Από τη μία, νέες δυνάμεις απειλούν τη θέση της στην οικονομική ζωή των χωρών της ηπείρου και οι γαλλικές εταιρίες δεν μπορούν πλέον να κινούνται όπως αυτές επιθυμούν. Από την άλλη, στο εσωτερικό αυτών των κρατών υπάρχει ένα έντονο αντιγαλλικό αίσθημα εξαιτίας της στρατιωτικής παρουσίας των Γάλλων στην περιοχή και τα άλυτα οικονομικά προβλήματα που υπάρχουν λόγω της υποβληθείσας νομισματικής πολιτικής και της οικονομικής στασιμότητας. Παράλληλα, οι σχέσεις της Γαλλίας με αρκετές χώρες της ηπείρου έχουν διακοπεί, με παράδειγμα το Μάλι, η κατάσταση του οποίου προαναφέρθηκε, που ανακήρυξε τους Γάλλους διπλωμάτες στο εσωτερικό του persona non grata. Τέλος, η διεθνής κοινότητα έχει αρκετές φορές κατακρίνει τη συμπεριφορά της Γαλλίας στην περιοχή. Μέσα στους τελευταίους μήνες του 2022, μάλιστα, η Ιταλίδα πρωθυπουργός Τ.Μελόνι ανέφερε ότι η πολιτική εκμετάλλευσης της Γαλλίας στην Δυτική Αφρική έχει οδηγήσει σε μια βαθιά οικονομική κρίση, που με τη σειρά της προκάλεσε το μεγάλο μεταναστευτικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη. Παρόμοιες δηλώσεις είχε κάνει και ο πρώην Ιταλός πρωθυπουργός Λ.Ντι Μάιο.
Η Γαλλία, όμως, δεν είναι έτοιμη να εγκαταλείψει την Αφρική. Χάρις την παρουσία της στην ήπειρο διατηρεί το status της ως Μεγάλη Δύναμη και έχει πρόσβαση στους πολύτιμους φυσικούς πόρους της περιοχής. Είναι άλλωστε φανερό ότι ακόμα διαθέτει τα οικονομικά, πολιτικά, στρατιωτικά και πολιτισμικά μέσα για να πετύχει τον σκοπό της. Το ζήτημα είναι αν θα αντέξει την πίεση του χρόνου και τις μεγάλες αλλαγές που συμβαίνουν στην ήπειρο σε όλα τα επίπεδα – αυτό αναμένεται να φανεί. Είναι όμως σίγουρο ότι θα προσπαθήσει να διατηρήσει την ηγεμονία της. Η προσήλωση των γαλλικών κυβερνήσεων στην Αφρική, τελικά, φαίνονται και με την ρήση του πρώην Γάλλου Προέδρου Φ.Μιτεράν «Χωρίς την Αφρική, η Γαλλία δεν θα έχει ιστορία στον 21ο αιώνα».
Πηγές:
- Morgenthau Hans. (1948). Politics Among Nations. Εκδόσεις ΠΟΙΟΤΗΤΑ.
- Abdurrahim Sıradağ. (2014). Understanding French Foreign and Security Policy towards Africa: Pragmatism or Altruism. Afro Eurasian Studies Journal. Διαθέσιμο σε: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/700279
- Sudarshan Pujari. (2020). French Intervention in West Africa: Interests and Strategies (2013–2020). E-international Relations. Διαθέσιμο σε: https://www.e-ir.info/2020/10/29/french-intervention-in-west-africa-interests-and-strategies-2013-2020/
- Ndongo Samba Sylla. (2017). The CFA Franc: French Monetary Imperialism in Africa. Firoz Lalji Institute for Africa. Διαθέσιμο σε: https://blogs.lse.ac.uk/africaatlse/2017/07/12/the-cfa-franc-french-monetary-imperialism-in-africa/
- King Isabelle. (2022). True Sovereignty? The CFA Franc and French Influence in West and Central Africa. Harvard International Review. Διαθέσιμο σε: https://hir.harvard.edu/true-sovereignty-the-cfa-franc-and-french-influence-in-west-and-central-africa/
- Kohnert Dirk. (2022). French domination of markets in Francophone Africa: Post-colonialism at its finest?. Institute of African Affairs, GIGA-Hamburg. Διαθέσιμο σε: https://mpra.ub.uni-muenchen.de/112024/1/MPRA_paper_112024.pdf
- Antony Andrew Marius Walsh. (1999). Egalité, complémentarité et solidarité: the politics of Francophonie and development aid to culture in francophone Africa. University of Leeds Department of French. Διαθέσιμο σε: https://core.ac.uk/download/pdf/1145327.pdf
- Bola A. Akinterinwa. (2022). Coups d’état as Instrument of France Non-grata in Africa: The Cases of Mali and Burkina Faso. ThisDay. Διαθέσιμο σε: https://www.thisdaylive.com/index.php/2022/10/09/coups-detat-as-instrument-of-france-non-grata-in-africa-the-cases-of-mali-and-burkina-faso/
Πηγή Εικόνας: https://www.vanguardngr.com/2019/11/13-french-soldiers-killed-in-helicopter-collision-fighting-extremists-in-mali/