Γράφει η Ελισάβετ Κάργιου
“…And on nights like this one, we can say to those families who have lost loved ones to al Qaeda’s terror: Justice has been done”.
Με τα παραπάνω λόγια ο Πρόεδρος των Η.Π.Α ανακοίνωσε στις 2 Μαΐου 2011 στο αμερικανικό έθνος την, κατά τα φαινόμενα, σημαντικότερη έως τότε νίκη στον τομέα της διεθνούς ασφάλειας, την εξόντωση του Osama bin Laden, ενός εκ των πλέον καταζητούμενων τρομοκρατών στο πλαίσιο του «Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας». Δέκα έτη μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της al-Qaeda στο αμερικανικό έδαφος και με το ρόλο του εντός αυτής να έχει σταδιακά εξασθενήσει, ο θεωρούμενος ως ιθύνων νους των παλαιότερων δράσεων της έπεσε νεκρός. Η εν λόγω επιχείρηση, που φαίνεται να έλαβε χώρα εν αγνοία του, τερμάτισε τη ζωή του καθώς και άλλων τεσσάρων ατόμων στην πόλη Abbottabad του Πακιστάν, κράτος-σύμμαχο των Η.Π.Α.
Η εξόντωση του πρώην αρχηγού της al-Qaeda συνιστά ένα μόλις γεγονός σε μια σειρά στοχευμένων εκτελέσεων διενεργηθεισών από τις Η.Π.Α, η οποία φυσικά δε χαίρει αποκλειστικώς του εν λόγω «προνομίου». Παρόλο που λειτούργησε και εξακολουθεί να λειτουργεί ως εργαλείο ευρείας χρήσης, η σημασία του αναδείχθηκε τα τελευταία έτη στο πλαίσιο της καταπολέμησης της τρομοκρατίας. Η περιπλοκότητα, ωστόσο, των καταστάσεων εντός των οποίων αναπτύσσονται αυτού του είδους οι επιχειρήσεις θέτει κρίσιμα νομικά ζητήματα, τα οποία επιζητούν απαντήσεις, δεδομένου ότι εξελίσσονται σε αναπόσπαστο τμήμα της «εργαλειοθήκης» των σύγχρονων κρατών.
Ελλείψει ενός επίσημου και καθολικά αποδεκτού ορισμού, η έννοια των στοχευμένων εκτελέσεων επιδέχεται πληθώρα εννοιολογικών προσδιορισμών, με αποτέλεσμα τη συχνή πρόκληση συγχύσεως ως προς το ακριβές περιεχόμενό της και τη διάκριση αυτής από παρεμφερείς έννοιες. Η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού ορίζει την επίμαχη έννοια ως την «εκ προθέσεως και προμελετημένη χρήση θανατηφόρας βίας είτε από ένα κράτος είτε από μια οργανωμένη ένοπλη ομάδα σε βάρος ενός συγκεκριμένου ατόμου, είτε στο πλαίσιο ενόπλων συρράξεων είτε εκτός αυτών». Στόχοι μιας τέτοιας εκτέλεσης συνιστούν πρόσωπα εξειδικευμένα, όχι απαραίτητα ως προς την ακριβή τους ταυτότητα, αλλά κυρίως ως προς τον επιχειρησιακό ρόλο που επιτελούν και τα οποία δε βρίσκονται υπό τη φυσική εξουσία (“physical custody”) του κράτους, στοιχείο που διακρίνει την έννοια αυτή από τη δικαστική και εξωδικαστική εκτέλεση (“extrajudicial killing”). Η τελευταία είναι κατ’ ουσίαν μια νομική ή οιονεί νομική έννοια, που αφορά περιπτώσεις εκτελέσεων κατά παράβαση των προβλεπόμενων δικαστικών διαδικασιών και ιδίως της αρχής της δίκαιης δίκης, με την έγκριση ενός κράτους και δια μέσω κρατικών παραγόντων ή προσώπων ενεργούντων για λογαριασμό του. Λαμβάνει χώρα εκτός νομικού πλαισίου και ως τέτοια κρίνεται παράνομη. Η περίπτωση δε της δολοφονίας (“assassination”), διακρίνεται από τις υπόλοιπες ως προς το σκοπό που επιδιώκεται και το πρόσωπο που καθίσταται στόχος, καθώς υποστηρίζεται ότι αφορά μόνο εξατομικευμένα πολιτικά πρόσωπα και εξυπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες, με αποτέλεσμα να περιορίζεται σημαντικά το εννοιολογικό περιεχόμενό της. Η ανάμιξη κρατικών παραγόντων, εν αντιθέσει με την περίπτωση της εξωδικαστικής εκτέλεσης, δεν είναι πάντοτε αναγκαία με χαρακτηριστικό το παράδειγμα της δολοφονίας του John F. Kennedy από τον Lee Harvey Oswald.
Η περίπτωση, ειδικότερα, των στοχευμένων εκτελέσεων λόγω της ιδιαίτερης φύσης αυτών και της πολυπλοκότητας του νομικού καθεστώτος που τις πλαισιώνει γεννά ορισμένα κρίσιμα νομικά ερωτήματα αναφορικά με την κυριαρχία έτερων κρατών και το εφαρμοστέο ανά περίπτωση δίκαιο.
Δεδομένου ότι οι επιχειρήσεις στοχευμένων εκτελέσεων πραγματοποιούνται σε έδαφος τρίτου κράτους, ενδέχεται να συνιστούν παραβίαση του άρθρου 2§4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Στην περίπτωση της εκτέλεσης του Osama bin Laden, για παράδειγμα, οι ενέργειες των Η.Π.Α θα μπορούσαν να γίνουν αντιληπτές ως παραβίαση της κυριαρχίας του πακιστανικού κράτους. Λαμβάνοντας όμως υπόψη, ότι στην εν λόγω περίπτωση, όπως συμβαίνει άλλωστε κατά κανόνα, στο πλαίσιο της υπό εξέταση πρακτικής, ο αριθμός των στοχευμένων και τελικώς εκτελεσθέντων ατόμων ήταν περιορισμένος, πληρούται το κριτήριο της βίας, όπως απαιτεί το άρθρο 2§4 του Χάρτη; Ο M. Milanovic πιθανόν να απαντούσε καταφατικά, καθότιθεωρεί ότι ο θάνατος ακόμη κι ενός μόνο προσώπου υπό αυτές τις συνθήκες δύναται να στοιχειοθετήσει παραβίαση της απαγόρευσης χρήσης βίας. Τη θέση αυτή ενισχύει ο N. Melzer επισημαίνοντας ότι και μία μοναδική στοχευμένη εκτέλεση δύναται να θεωρηθεί ως επιθετική ενέργεια κατά παράβαση του Χάρτη. Θετική απάντηση θα μπορούσε να δοθεί και μέσω της επίκλησης της αμφιλεγόμενης, βέβαια, θεωρίας της «σώρευσης γεγονότων», σύμφωνα με την οποία μεμονωμένα περιστατικά στοχευμένων εκτελέσεων θα μπορούσαν να συναθροιστούν, ώστε να καταστούν ένα και το αυτό γεγονός.
Σε περίπτωση μιας τέτοιας διαπίστωσης, οι πιθανές νομικές βάσεις για τη νομιμοποίηση της καταρχήν απαγορευμένης χρήσης βίας είναι η συναίνεση του κράτους στο έδαφος του οποίου λαμβάνει χώρα η επιχείρηση και το δικαίωμα νόμιμης άμυνας. Κράτη όπως η Σομαλία, η Υεμένη και το Πακιστάν φαίνεται να παρείχαν κατά το παρελθόν τη συναίνεσή τους στη διενέργεια αμερικανικών επιθέσεων μέσω μη επανδρωμένων αεροσκαφών με στόχο την καταπολέμηση τρομοκρατικών οργανώσεων, ωστόσο οι αμερικανικές ενέργειες επεκτάθηκαν και πέραν αυτής. Η θέση, πάντως, αυτής ως βάση νομιμοποίησης των στοχευμένων εκτελέσεων γεννά περαιτέρω ζητήματα αναφορικά με το κατά πόσον η συναινούσα κυβέρνηση είναι και η νομίμως εκπροσωπούσα.
Το δικαίωμα στην άμυνα, ως εγγενές δικαίωμα κάθε κυρίαρχου κράτους, αποτελεί τη συχνότερα επιλεχθείσα νομική θεμελίωση πρακτικών στοχευμένης εκτέλεσης. Ζήτημα, ωστόσο, τίθεται κατά την επίκλησή του απέναντι σε επίθεση ή απειλή που προέρχεται από μη κρατικούς δρώντες, όπως συμβαίνει, κατά κανόνα, στην περίπτωση των τρομοκρατικών οργανώσεων. Παρόλο που το ίδιο το άρθρο 51 του Χάρτη δεν περιορίζει την εφαρμογή του σε περιπτώσεις χρήσης βίας ή απειλής προερχόμενης από κράτος, γινόταν παραδοσιακά δεκτό ότι δράσεις μη κρατικών δρώντων εξαιρούνται από το πεδίο του. Οι εξελίξεις όμως που ακολούθησαν την υιοθέτηση του Χάρτη, και ιδίως τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου, φαίνεται να οδήγησαν σε μια περισσότερο διευρυμένη ερμηνεία του άρθρου, ώστε σήμερα να γίνεται σε μεγάλο βαθμό αποδεκτή η συμπερίληψη και των παραπάνω περιπτώσεων στο ρυθμιστικό του πεδίο.
Για την ενεργοποίηση του άρθρου 51 προϋποτίθεται η ύπαρξη ένοπλης επίθεσης, και επομένως τίθεται εν προκειμένω, όπως και στο πλαίσιο του άρθρου 2§4, το ζήτημα της απαιτούμενης βαρύτητας, ώστε να υπαχθεί μια τρομοκρατική επίθεση στην επίμαχη έννοια. Ο A. Cassese επιμένει ως προς την ανάγκη διαπίστωσης ενός σταθερού μοτίβου αντί μεμονωμένων ή σποραδικών επιθέσεων, ενώ η θεωρία περί «σώρευσης γεγονότων» αποτελεί από ορισμένα κράτη, συγκεκριμένα από το Ισραήλ, αντικείμενο επίκλησης για την ενεργοποίηση του δικαιώματος στην άμυνα.
Κατά τον T. B. Hunter, πάντως, οι στοχευμένες εκτελέσεις συνιστούν οπωσδήποτε προληπτικά μέτρα, επιτρέποντας την εξολόθρευση του κινδύνου τρομοκρατικών επιθέσεων, προτού αυτές πραγματωθούν και άρα τις συνδέει με την έννοια της προληπτικής άμυνας (preemptive defense). Κατά τον ίδιο, η χρήση μιας τέτοιας πολιτικής εκτελέσεων σε βάρος τρομοκρατικών στόχων, χωρίς την προηγούμενη λήψη εξουσιοδότησης από το Συμβούλιο Ασφαλείας, μπορεί να θεωρηθεί ότι πληροί τα κριτήρια της νομιμότητας, δεδομένης της θεσμικής και υλικοτεχνικής αδυναμίας του Ο.Η.Ε να αντιμετωπίσει την υπερεθνική και ασύμμετρη απειλή που αυτοί θέτουν. Σε κάθε περίπτωση το δόγμα της προληπτικής άμυνας εγείρει σοβαρά νομικά ζητήματα και παραμένει αμφιλεγόμενο τόσο σε ακαδημαϊκό όσο και σε νομολογιακό επίπεδο.
Στο δικαίωμα άμυνας φαίνεται να θεμελιώνει ο S. Miller τη νομιμότητα μιας στοχευμένης εκτέλεσης τρομοκράτη, όπως στην περίπτωση του Osama bin Laden, θέτοντας συγχρόνως ορισμένες προϋποθέσεις, όπως την αναποτελεσματικότητα του νομικού πλαισίου του εδαφικού κράτους για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, την ασφάλεια αθώων πολιτών και την υψηλά εκτιμώμενη αξία του στόχου. Η θεώρηση αυτή παρουσιάζει μια αντιστοιχία με το δόγμα του «ανίκανου ή απρόθυμου κράτους» και προκαλεί ερωτήματα αναφορικά με το ενδεχόμενο υπαγωγής του Πακιστάν στην επίμαχη έννοια. Δεδομένου ότι το τελευταίο αποτελούσε κατά το χρόνο της εκτέλεσης σύμμαχο των Η.Π.Α στην προσπάθεια καταπολέμησης της τρομοκρατίας, δε δύναται να του αποδοθεί ο ανωτέρω χαρακτηρισμός, ενώ οι υποψίες περί προηγούμενης γνώσης της θέσης του Osama bin Laden από τις πακιστανικές αρχές και απόκρυψης αυτής δεν απεδείχθησαν ποτέ ως γεγονός. Το δικαίωμα άμυνας ως νομική βάση των αμερικανικών επιχειρήσεων κατά της τρομοκρατίας στο έδαφος του Πακιστάν δε φαίνεται να πείθει ούτε τον Y. Meyer, με πιθανή εξαίρεση τις «Ομοσπονδιακά Διοικούμενες Φυλετικές Περιοχές» της χώρας. Οι τελευταίες λειτουργούσαν συχνά ως βάσεις της al-Qaeda και των Ταλιμπάν, και για αυτό αποτέλεσαν κύριο στόχο επιθέσεων με μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Λόγω έλλειψης ουσιαστικού κεντρικού κρατικού ελέγχου, θεωρήθηκαν από ορισμένους ακαδημαϊκούς ως «ακυβέρνητο έδαφος» και ως τέτοιο δεκτικό νόμιμών επιθέσεων από τις Η.Π.Α. Ωστόσο, μια τέτοια θέση γεννά προφανείς προβληματικές ως προς τα διεπόμενα από ασταθές ή αμφισβητούμενο καθεστώς εδάφη, εκθέτοντας αυτά στην επιθετικότητα των ισχυρότερων κρατών.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η επίκληση του δικαιώματος στην άμυνα στο πλαίσιο ειδικότερα του «Πολέμου κατά της Τρομοκρατίας» οδηγεί σε μια υπέρμετρη γεωγραφική και χρονική διεύρυνση αυτού. Τρομοκρατικές οργανώσεις, όπως η al-Qaeda ή ο ISIL, δε διακρίνονται από ένα αυστηρώς οριοθετημένο γεωγραφικό πλαίσιο δράσης, αλλά η παρουσία και η δραστηριότητά τους επεκτείνονται σε περισσότερα κράτη (“transnational terrorism”), ενώ δυσκολία διαπιστώνεται και κατά τον εντοπισμό του στοιχείου της αμεσότητας ως προς την απειλή πραγματοποίησης μιας επόμενης τρομοκρατικής επίθεσης.
Καθίσταται, λοιπόν, αντιληπτή η αστάθεια των επικαλούμενων, για τη νομιμοποίηση των στοχευμένων εκτελέσεων, νόμιμών βάσεων, θέτοντας ζητήματα ενδεχόμενης παραβίασης διατάξεων του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών.
Βιβλιογραφία
N. Melzer, “Targeted Killings in Operational Law Perspective” στο T. D. Gill & D. Fleck, “The Handbook of the International Law of Military Operations”, Oxford university press, 2nd edition, 2015.
A. Cassese, “The International Community’s ‘Legal’ Response to Terrorism”, The International and Comparative Law Quarterly, vol. 38, no. 3, 1989. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/759691
E. Schweiger, “Targeted killing and the lack of acquiescence”, Leiden Journal of International Law, 32(4), 2019. Διαθέσιμο σε: https://www.cambridge.org/core/journals/leiden-journal-of-international-law/article/abs/targeted-killing-and-the-lack-of-acquiescence/95FFBCDB38CB59947C17266BA4F55BC6
I. Rosenzweig, “Targeted Killings during High and Low Intensity Warfare”, Law and National Security: Selected Issues, Institute for National Security Studies, 2014. Διαθέσιμο σε: https://www.inss.org.il/wp-content/uploads/sites/2/systemfiles/SystemFiles/memo138110618427.pdf
K.Ambos & J. Alkatout, “Has ‘Justice Been Done’? The Legality of Bin Laden’s Killing Under International Law”, Israel Law Review, 45(2), (2012). Διαθέσιμο σε: https://www.cambridge.org/core/journals/israel-law-review/article/abs/has-justice-been-done-the-legality-of-bin-ladens-killing-under-international-law/56B645C939ABE4CB3E87E28F8E85D22D
M. Brookman-Byrne, “Drone Use ‘Outside Areas of Active Hostilities’: An Examination of the Legal Paradigms Governing US Covert Remote Strikes”, Neth Int Law Rev 64, 2017. Διαθέσιμο σε: https://link.springer.com/article/10.1007/s40802-017-0078-1
M. Milanovic,“The Law and Tech of Two Targeted Killings”, EJILTalk, 30.09.2021. Διαθέσιμο σε: https://www.ejiltalk.org/the-law-and-tech-of-two-targeted-killings/
S. Miller, “Targeted Killing, Shooting to Kill: The Ethics of Police and Military Use of Lethal Force”, Oxford Academic, 17.11.16. Διαθέσιμο σε: https://counterterrorismethics.tudelft.nl/shoot-to-kill-the-ethics-of-police-and-military-use-of-lethal-force/
S. Pande, “Pakistan after Abbotabad”, Indian Foreign Affairs Journal, vol. 6, no. 2, 2011. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/45340884
T. B. Hunter, “Targeted Killing: Self-Defense, Preemption, and the War on Terrorism”, Journal of Strategic Security, vol. 2, no. 2, 2009. Διαθέσιμο σε: https://www.jstor.org/stable/26462958
ICRC, “Targeted Killings”, Glossary. Διαθέσιμο σε: https://casebook.icrc.org/a_to_z/glossary/targeted-killings
Amnesty International, “Israel and the Occupied Territories: Israel Must End its Policy of Assassinations”, 2003, AI Index: MDE 15/056/2003, σελ. 1, υποσημείωση 1. Διαθέσιμη σε: https://www.amnesty.org/en/wp-content/uploads/2021/06/mde150562003en.pdf
United States of America, The Death of Osama bin Laden. Obama’s address to the Nation. Διαθέσιμο σε: https://casebook.icrc.org/case-study/united-states-america-death-osama-bin-laden
Υπουργείο Εξωτερικών του Πακιστάν, Συνέντευξη Τύπου No 152/2011, 3.05.2011. Διαθέσιμο σε: https://mofa.gov.pk/death-of-osama-bin-ladin-respect-for-pakistana%C2%A2a%C2%ACa%C2%A2s-established-policy-parameters-on-counter-terrorism/
Press Release, NATO, Statement by the North Atlantic Council, 12.09.2001. διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/docu/pr/2001/p01-124e.htm
Νομολογία
ICJ, Military and Paramilitary Activities (Nicaragua. v U.S.A), 1986.
ICJ, Oil Platforms (Islamic Republic of Iran v. U.S.A), 2003.
ICJ, Armed Activities on the Territory of the Congo (Democratic Republic of Congo v. Uganda), 2005.
ICJ, Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory, Advisory Opinion, 2004.