Γράφει η Έλενα Κοτζαμανίδου
Ως βάση της συγκεκριμένης ανάλυσης, είναι απαραίτητο να τεθεί το γεγονός ότι η εξέταση της έννοιας του διπολισμού, επιτυγχάνεται έχοντας ως δεδομένες βασικές αρχές τις ρεαλιστικής θεώρησης. Μέγιστης σημασίας αρχή, είναι η παραδοχή ότι το κράτος αποτελεί τη θεμελιώδη μονάδα της πολιτικής ανάλυσης και επιδιώκει τη μεγιστοποίηση της ισχύος του μέσα σε ένα άναρχο και ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ωστόσο, παρόλο που το διεθνές σύστημα είναι πάντα άναρχο, αυτό δεν οδηγεί πάντα σε πολεμική σύγκρουση μεταξύ των κρατών. Η κρατική συμπεριφορά εξαρτάται από την κατανομή ισχύος μεταξύ των κρατών του συστήματος. Η ισχύς, λοιπόν, στο διεθνές σύστημα συνήθως κατανέμεται με διαφορετικούς τρόπους και συνεπώς υπάρχουν μονοπολικά, διπολικά και πολυπολικά συστήματα. Ο John Mearsheimer, ο οποίος προσδιορίζεται ως επιθετικός ρεαλιστής, αναγνωρίζει τρεις τέτοιους τύπους συστημικής διάταξης: τον διπολισμό, τον ισορροπημένο πολυπολισμό και τον μη ισορροπημένο πολυπολισμό. Σύμφωνα με τον Αμερικανό μελετητή, τα διπολικά συστήματα τείνουν να είναι τα πλέον ειρηνικά, ενώ αντίθετα, τα πολυπολικά συστήματα (ιδιαίτερα τα μη ισορροπημένα) είναι πιο επιρρεπή σε συγκρούσεις.
Ένα διπολικό σύστημα, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη δύο ανταγωνιστικών πόλων ή συνασπισμών, υπό την πρωτοκαθεδρία μιας υπερδύναμης. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός πως τα διπολικά συστήματα συναντώνται σπάνια στη διεθνή ιστορία. Συγκεκριμένα, σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία, μόνο τρεις φορές έχουν υπάρξει τέτοια συστήματα. Το πρώτο τέτοιο σύστημα, δεν είναι άλλο από τη διπολική ισορροπία ισχύος ανάμεσα στην Αθήνα και τη Σπάρτη που οδήγησε εν τέλει σε έναν αιματηρό πόλεμο διάρκειας 27 χρόνων, τον λεγόμενο Πελοποννησιακό Πόλεμο (431- 404 π.Χ.). Το δεύτερο είναι αυτό που αντιπαρέθεσε τη Ρώμη στην Καρχηδόνα και οδήγησε στους Καρχηδονιακούς πολέμους (264-146 μ.Χ.). Τέλος, πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί το ψυχροπολεμικό διπολικό σύστημα που διήρκησε από το 1947 ως το 1989. Ωστόσο, πρέπει να αναφερθεί πως η διπολικότητα διαφέρει από τον διπολισμό ενός πολυπολικού συστήματος, το οποίο εκδηλώνει μια τάση προς τη διπολική δομή. Ένα παράδειγμα διπολισμού στο πλαίσιο μιας πολυπολικής ισορροπίας είναι η αντίθεση μεταξύ της Τριπλής Συμμαχίας, η οποία αποτελείτο από τη Γερμανία, την Αυστροουγγαρία και την Ιταλία και της Τριπλής Συνεννόησης , η οποία ήταν η αντίστοιχη συμμαχία της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας, μετά το 1907.
Το σύγχρονο διπολικό σύστημα αναδύθηκε από τις στάχτες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και διαμόρφωσε δύο εξαιρετικά ισχυρούς πόλους ισχύος, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και τη Σοβιετική Ένωση. Τόσο η οικονομική, η βιομηχανική και η στρατιωτική τους ικανότητα, όσο και η κατοχή πυρηνικών όπλων, εξασφάλιζαν στις δύο χώρες την απόλυτη αποτρεπτική ικανότητα και το αναγκαίο για μια υπερδύναμη κύρος. Αντίθετα από τα πολυπολικά και ομοιογενή συστήματα των τριών προηγούμενων αιώνων, το συγκεκριμένο σύστημα ήταν ετερογενές με μια αγεφύρωτη ιδεολογική διαφοροποίηση. Οι συμμαχίες διαμορφώνονταν βάσει κοινών ιδεολογικών συμφερόντων και είχαν πάγιο χαρακτήρα, καθιστώντας δύσκολη έως απαγορευτική την μετακίνηση μελών. Ακριβώς μάλιστα, επειδή, οι δύο υπερδυνάμεις αντιλαμβάνονταν τον ανταγωνισμό τους ως παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, αναγνώριζαν το δικαίωμα επέμβασής τους στα κράτη – μέλη των σφαιρών επιρροής τους.
Σύμφωνα με τον αμερικανό ακαδημαϊκό Morton Kaplan , η διπολικότητα διακρίνεται σε ήπια και άκαμπτη. Στο ήπιο διπολικό σύστημα, ένα μέρος του συστήματος –τα αδέσμευτα κράτη- μπορεί να παραμείνει εκτός της διπολικής πραγματικότητας. Η έννοια της ήπιας διπολικότητας παραπέμπει στη δομή του διεθνούς συστήματος μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ,κυρίως, μετά την αποαποικιοποίηση στη δεκαετία του 1960. Αντίθετα, στο άκαμπτο διπολικό σύστημα, όλα τα κράτη ,ανεξαιρέτως, τάσσονται υπέρ ενός στρατοπέδου. Γίνεται κατανοητό ,έτσι, πως το ήπιο διπολικό σύστημα είναι ένα σύστημα σχετικά σύνθετο. Σε αντίθεση με το πολυπολικό σύστημα, που οι μόνοι δρώντες είναι οι μεγάλες δυνάμεις, οι αντίστοιχοι δρώντες του ήπιου διπολικού συστήματος είναι, πέρα από τα δύο αντίπαλα ιδεολογικοπολιτικά στρατόπεδα, και τα αδέσμευτα κράτη. Μάλιστα, σε ένα ήπιο διπολικό σύστημα συνυπάρχουν και εθνικοί και υπερεθνικοί δρώντες, οι τελευταίοι από τους οποίους μπορεί να είναι είτε μπλοκ κρατών είτε παγκόσμιοι δρώντες όπως ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό του διπολικού συστήματος, αποτελεί η διάκριση των αντιτιθέμενων πόλων σε ιεραρχημένους και μη ιεραρχημένους. Είναι εύληπτο το γεγονός πως τα πρώτα ελέγχονται απόλυτα από τον πόλο, ενώ τα δεύτερα απλώς αποτελούν ένα μέρος του πόλου. Το ψυχροπολεμικό διπολικό σύστημα βασιζόταν στην εναλλαγή περιόδων κρίσεων και διμερών συνεννοήσεων και υφέσεων μεταξύ των δύο παραγόντων, καθοριστικών για τον υπόλοιπο κόσμο. Η κρίση του Βερολίνου, ο πόλεμος στην Κορέα, η έντονη αντιπαλότητα μεταξύ ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας, η κούρσα των εξοπλισμών, η κρίση στην Κούβα, ο πόλεμος στο Βιετνάμ αποτελούν παραδείγματα έντονης διπολικής αντιπαλότητας. Αντίθετα, περιπτώσεις διπολικής συνεννόησης αποτελεί η συνθήκη της Μόσχας (τον Αύγουστο του 1963) για την απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών, η Συνθήκη για τον περιορισμό και τη μη διασπορά ατομικών όπλων (1968) και γενικότερα, όλες οι άλλες συμφωνίες ελέγχου των εξοπλισμών.
Είναι γεγονός πως η περίοδος της ψυχροπολεμικής αντιπαράθεσης είναι πλέον παρελθόν. Ωστόσο, το ζήτημα που προκύπτει με βάση τη συγκεκριμένη ιστορική εμπειρία είναι η εξέταση των υφιστάμενων ισορροπιών ισχύος και η ανάλυση των συνεπειών τους. Η τελική επικράτηση των ΗΠΑ έναντι της Σοβιετικής Ένωσης παρήγαγε για ένα μικρό χρονικό διάστημα μία ιδιόμορφη μονοπολική ισορροπία ισχύος στο Διεθνές Σύστημα. Πολλοί μελετητές μίλησαν για το τέλος της ιστορίας, την τελική επικράτηση του καπιταλισμού και της φιλελεύθερης δημοκρατίας ως παγκόσμιο πολιτικο – οικονομικό σύστημα καθώς και το τέλος των συγκρούσεων. Η τελευταία διαπίστωση ,ωστόσο, διαψεύσθηκε με τον πιο σκληρό τρόπο με την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου. Οι κανόνες που διέπουν τη λειτουργία του Διεθνούς Συστήματος συνέχισαν να ισχύουν παρά την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ, ενώ η ιστορία των κρατών συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις, κρίσεις και ανταγωνισμό για την ισχύ. Η άνοδος της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος αποτελούν πλέον σύγχρονες προκλήσεις για την διεθνή ασφάλεια.
Βιβλιογραφία
- Mearsheimer, J. (2011). Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. (Κ. Κολιόπουλος, μεταφρ.). Εκδόσεις Ποιότητα.
- Baylis, J., Smith, S. & Owens, P. (2013). Η παγκοσμιοποίηση της Διεθνούς Πολιτικής -Μια εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις. Εκδόσεις Επίκεντρο.
- Σπυρόπουλος, Γ. (2010). Διεθνείς Σχέσεις -Ρεαλιστική Προσέγγιση -Θεωρία και Πράξη. Εκδόσεις Ποιότητα.