Γράφει η Ανδριάνα Δελέγκου
Ερχόμενοι αντιμέτωποι με τις καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής κρίσης, γίνεται αντιληπτό πως δεν πρόκειται απλά για ένα φαινόμενο βλάβης του φυσικού περιβάλλοντος και της υγείας του ανθρώπου, αλλά για μια κατάφωρη παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων, που πλήττει βαθύτατα την ίδια την έννοια της δικαιοσύνης. Κι αυτό γιατί ένα χαρακτηριστικό της κλιματικής αλλαγής είναι ότι επηρεάζει κυρίως τους ευάλωτους πληθυσμούς και τις πιο αδύναμες κοινωνικές ομάδες, γεγονός που έχει γεννήσει την έννοια της κλιματικής δικαιοσύνης, η οποία αποτελεί και μία από τις πτυχές της δικαιοσύνης κατά τη μελέτη της ενεργειακής μετάβασης, που είναι πιο επίκαιρη και αναγκαία από ποτέ, αφού αντιλαμβάνεται τον χώρο και τον χρόνο ως ενιαίες έννοιες και επιδιώκει τη σύμπραξη τριών οπτικών της δικαιοσύνης – κλιματική, ενεργειακή και περιβαλλοντική.
Η κλιματική δικαιοσύνη δεν αποτελεί νομικά αναγνωρισμένη έννοια, ώστε να δίνει τη δυνατότητα προσφυγής σε δικαστήριο με τις ανάλογες αξιώσεις λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και μετριασμό των επιπτώσεών της από τα κράτη. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια αύξηση των κλιματικών δικών παγκοσμίως, οι οποίες στηρίζονται είτε σε γενικές αρχές του (περιβαλλοντικού) δικαίου είτε σε ήδη θεσπισθέντες κανόνες, ήτοι την αρχή της προφύλαξης, την αρχή της πρόληψης, το δικαίωμα σε ένα καθαρό και υγιές περιβάλλον, την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», την αρχή της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, την ευθύνη ενόψει της «πρόκλησης κινδύνου» και τη διαγενεακή ισότητα. Όσον αφορά τα θεσπισμένα θεμελιώδη δικαιώματα, οι εν λόγω αξιώσεις στηρίζονται κυρίως στην παραβίαση του δικαιώματος στη ζωή, την υγεία, την προστασία της ιδιωτικής ζωής, την ιδιοκτησία, και τον αυτοπροσδιορισμό.
Επομένως, η έννοια της κλιματικής δικαιοσύνης αντιμετωπίζει την παγκόσμια αλλαγή του κλίματος όχι απλώς ως αυστηρά περιβαλλοντικό ζήτημα, αλλά ως πολιτικό και ηθικό. Πρόκειται και για βαθιά κοινωνικό ζήτημα, αφού δημιουργεί διακρίσεις μεταξύ των κοινωνικών ομάδων που πολύ δύσκολα επιλύονται. Στον πυρήνα αυτής της προσβολής της δικαιοσύνης σε όλες της τις εκφάνσεις, βρίσκεται το γεγονός ότι τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης επωμίζονται κυρίως όσοι λιγότερο συνέβαλαν στη δημιουργία του φαινομένου αλλά και που έχουν τη μικρότερη δυνατότητα αντιμετώπισής του, ενώ οι πιο σημαντικοί ρυπαντές παγκοσμίως βιώνουν το φαινόμενο κυρίως σαν έναν μελλοντικό κίνδυνο που ακόμα δεν τους επηρεάζει. Πιο συγκεκριμένα, τις χειρότερες συνέπειες της κλιματικής κρίσης αναμένεται να αντιμετωπίσουν τα σημερινά παιδιά και οι μελλοντικές γενεές, που προφανώς δεν έχουν συμβάλει στην αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη μέσω της χρήσης ορυκτών καυσίμων.
Επιπλέον, οι αυτόχθονες πληθυσμοί σε κάθε γωνιά του πλανήτη, όπως και οι πληθυσμοί του Παγκόσμιου Νότου αποτελούν βασικά θύματα της κλιματικής κρίσης, βλέποντας το φυσικό περιβάλλον που αποτελεί τη βάση της ύπαρξής τους να καταστρέφεται, αναγκαζόμενοι να εκτοπίζονται (περιβαλλοντικοί πρόσφυγες) αλλά και να χάνουν τη ζωή τους.
Ακόμα, οι γυναίκες είναι εκείνες που άνισα επηρεάζονται περισσότερο από την κλιματική αλλαγή. Υπολογίζεται ότι σχεδόν το 70% του φαγητού που καταναλώνεται παγκοσμίως παράγεται από μικροκαλλιεργητές σε Ασία και Αφρική, εκ των οποίων το μεγαλύτερο ποσοστό είναι γυναίκες. Επίσης, οι γυναίκες έχουν την ευθύνη για την προμήθεια των νοικοκυριών τους σε τρόφιμα, νερό ή ξύλα, ενώ έρχονται αντιμέτωπες με τον μεγαλύτερο κίνδυνο θανάτου, βίας ή εκμετάλλευσης σε περίπτωση κλιματικής καταστροφής.
Οι μεταρρυθμίσεις που πρέπει να γίνουν σε παγκόσμιο επίπεδο είναι αναρίθμητες και ιδιαίτερα κοστοβόρες. Μόνο για την περιοχή της Αλάσκας, η επισκευή των κατεστραμμένων δρόμων, κτιρίων και υπηρεσιών κοινής ωφέλειας εξαιτίας των ασυνήθιστα υψηλών θερμοκρασιών έχει υπολογιστεί ότι θα στοιχίσει δισεκατομμύρια δολάρια μέχρι το τέλος του αιώνα, ενώ πρόσφατα η μετεγκατάσταση της κοινότητας των Εσκιμώων Ινουπιάτ στο Σισμάρεφ, μόλις εξακοσίων κατοίκων, σε ένα πιο ασφαλές μέρος υπολογίστηκε στα 200 εκ. δολάρια.
Η διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή
Σύμφωνα με στοιχεία της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), σχεδόν ο μισός παγκόσμιος πληθυσμός θα βρίσκεται σε σοβαρό κίνδυνο έως το 2030, ακόμη και στην περίπτωση που η υπερθέρμανση του πλανήτη αγγίξει τον 1,5 βαθμό, που αποτελεί τον πιο φιλόδοξο στόχο της διεθνούς Συμφωνίας του Παρισιού. Στην πρόσφατη COP27, πέντε ευρωπαϊκά κράτη ανακοίνωσαν τη δέσμευση τους για προσαρμογή στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής καθώς και για την αντιμετώπιση των απωλειών και ζημιών που λαμβάνουν χώρα, ως απάντηση στα αναπτυσσόμενα κράτη που απαιτούν όλο και πιο έντονα «κλιματική δικαιοσύνη».
Το πιο σημαντικό, όμως, βήμα έγινε με τη συμφωνία των χωρών να καθιερώσουν ένα Ταμείο Απωλειών και Ζημιών, για την προσφορά ζωτικής σημασίας βοήθειας στις ευάλωτες χώρες και κοινότητες. Χωρίς να έχουν καθοριστεί οι λεπτομέρειες λειτουργίας του, το Ταμείο στοχεύει στην υποστήριξη των αναπτυσσόμενων κρατών για απώλειες που προκύπτουν από ξηρασίες, πλημμύρες, άνοδο της θάλασσας και άλλες καταστροφές που αποδίδονται στην κλιματική αλλαγή, με τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ António Guterres να δηλώνει ότι «αυτή η COP έκανε ένα σημαντικό βήμα προς τη δικαιοσύνη». Επιπλέον, από έναν μεγάλο αριθμό χωρών του Νότου και του Βορρά τονίστηκε η αναγκαιότητα τερματισμού χρήσης του συνόλου των ορυκτών καυσίμων, καθώς και η πρόθεσή τους να στηρίξουν και να επιταχύνουν αυτή την προσπάθεια.
Εν τω μεταξύ, στο πρώτο Climate Justice Pavilion που έλαβε χώρα στο Sharm El-Sheikh, δόθηκε βήμα σε πληθώρα εκπροσώπων ευάλωτων κοινοτήτων και πληθυσμών που σπάνια ακούγονται, ενώ είναι αυτοί που πριν την επιστημονική κοινότητα διαπίστωσαν τις αλλαγές του κλίματος και τις καταστροφικές τους συνέπειες, αλλά δεν μπορούσαν να δώσουν κάποιον ορισμό σε όσα βίωναν. Η συμμετοχή των ατόμων αυτών σε τέτοιες συζητήσεις κρίνεται αναγκαία, αν αναλογιστεί κανείς πως ο αγώνας για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και την επίτευξη κλιματικής δικαιοσύνης αποτελεί πρωτοβουλία της κοινωνίας των πολιτών και των ΜΚΟ, που είναι και αυτές που μετέφεραν τον εν λόγω διάλογο και στις αίθουσες των δικαστηρίων για την πίεση των κρατών να λάβουν τα αναγκαία μέτρα. Εξάλλου, οι ίδιοι οι πολίτες μπορούν με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο να επηρεάσουν τις τοπικές αποφάσεις προς μία δραστική μεταμόρφωση των πολιτικών με σκοπό τη δημιουργία νέων μοντέλων αστικοποίησης που θα λαμβάνουν υπόψιν τους την κλιματική δικαιοσύνη.
Συμπερασματικά, είναι, πλέον, περισσότερο αναγκαίο από ποτέ να γίνουν ριζικές αλλαγές σε παγκόσμια κλίμακα, προκειμένου οι σύγχρονες κοινωνίες να προσαρμοστούν στην κλιματική αλλαγή και να τη μετριάσουν. Σαφώς και έχουν γίνει σπουδαία βήματα, με τη διεθνή τάση απανθρακοποίησης των ενεργειακών μοντέλων καθώς και τον στόχο κλιματικής ουδετερότητας στην ήπειρό μας να λαμβάνουν όλο και περισσότερη υποστήριξη, ωστόσο δεν αρκούν. Η ανάγκη μεταρρύθμισης των συστημάτων παραγωγής και κατανάλωσης είναι δεδομένη, όπως και η λήψη μέτρων για την προστασία της υγείας και των εργαζομένων. Επιπλέον, η δράση για το κλίμα σε παγκόσμιο επίπεδο οφείλει να ενσωματώσει τη διάσταση του φύλου και τη διατομεακότητα, με την ενδυνάμωση και την παροχή δυνατότητας συμμετοχής στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων των γυναικών, των νέων και των πολιτών αναπτυσσόμενων χωρών, ώστε το κόστος της μετάβασης σε κλιματικά ουδέτερα μοντέλα να κατανέμεται δίκαια σε ολόκληρη την κοινωνία. Το δικαίωμα σε ένα υγιές περιβάλλον αφορά όλους τους πολίτες, «γιατί κλιματική δικαιοσύνη σημαίνει κοινωνική δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια για όλους».
Πηγές
- Robinson M. (2018). Climate Justice: A man-made problem with a feminist solution. Bloomsbury, Great Britain.
- Σακελλαροπούλου Αικ. (2019). Η Κλιματική Κρίση Και Ο Ρόλος Του Δικαστή. Νόμος + Φύσις. Διαθέσιμο σε: https://nomosphysis.org.gr/19843/i-klimatiki-krisi-kai-o-rolos-toy-dikasti/#_ftn3
- NAT/712. Κλιματική δικαιοσύνη. ΓΝΩΜΟΔΟΤΗΣΗ Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή Κλιματική δικαιοσύνη (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας).
- Earthjustice. (2022). COP27: At the Climate Justice Pavilion, Finally a Home. Διαθέσιμο σε: https://earthjustice.org/features/cop27-climate-justice-pavilion
- UN News. (2022). Developing countries at COP27 call for ‘climate justice’ in the form of adaptation and loss and damage funds. Διαθέσιμο σε: https://news.un.org/en/story/2022/11/1130347
- Onassis. (2021). Climate Culture: Η κλιματική δικαιοσύνη ως θεμέλιο για ένα βιώσιμο μέλλον. Διαθέσιμο σε: https://www.onassis.org/el/whats-on/climate-culture/climate-justice-as-the-foundation-of-a-sustainable-future-panel-2
- Greenpeace Ελλάδα. (2022). COP27 – Ταμείο Απωλειών και Ζημιών: προκαταβολή για την κλιματική δικαιοσύνη. Διαθέσιμο σε: https://www.greenpeace.org/greece/issues/klima/47706/cop27-tameio-klimatiki-dikaiosini/
- UNEP. (2022). COP27 ends with announcement of historic loss and damage fund. Διαθέσιμο σε: https://www.unep.org/news-and-stories/story/cop27-ends-announcement-historic-loss-and-damage-fund
- Greenpeace Ελλάδα. (2022). Αντιμετωπίζοντας την κλιματική αλλαγή: 5 άνθρωποι που αναλαμβάνουν δράση σε 5 πόλεις. Διαθέσιμο σε: https://www.greenpeace.org/greece/issues/perivallon/47593/klimatiki-allagi-drasi-poleis/
- Pressenza Athens. (2022). Κλιματική δικαιοσύνη: Συστάσεις της κοινοπραξίας Climate of Change για την COP27. Διαθέσιμο σε: https://www.pressenza.com/el/2022/11/klimatiki-dikaiosunh-sustaseiw-ths-koinopraxias-climate-of-chenge-gia-thn-cop27/
- Επτακοίλη Τ. (2021). Κλιματική δικαιοσύνη και αξιοπρέπεια. Διαθέσιμο σε: https://www.kathimerini.gr/opinion/geyma-me-thn-k/561553579/klimatiki-dikaiosyni-kai-axioprepeia/
Πηγή εικόνας: https://adobe.ly/3YcGOBs