Γράφει η Ίριδα Γεωργίου
Η βία του πολέμου πλήττει ανυπολόγιστα τα άτομα που την υφίστανται, με κύρια συνέπειά της την απώλεια της ανθρώπινης ζωής. Ταυτόχρονα όμως, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την άσκηση και άλλων μορφών βίας , όπως η έμφυλη βία (ΚΕΜΕ, 2021). Συγκεκριμένα, η τελευταία δεν συνιστά προϊόν του πολέμου, αλλά μία προσχεδιασμένη και σκόπιμη στρατιωτική ή πολιτική στρατηγική. Οι μαζικοί βιασμοί κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων στη Βοσνία (1992), τη Ρουάντα (1994), τη Γουινέα (2010) και το Κονγκό (από τα μέσα της δεκαετίας του 1990 μέχρι σήμερα) καταδεικνύουν το γεγονός, ότι οι γυναίκες έχουν γίνει αντικείμενο επιθέσεων με συστηματικό και ακραίο τρόπο, στο πλαίσιο του πολέμου (Steans, J, 2022).
Με αφορμή τις πρόσφατες εξελίξεις στο πολιτικό τοπίο της Συρίας, η παρούσα ανάλυση στρέφεται στο ζήτημα της έμφυλης βίας που έχουν υποστεί οι Σύριες γυναίκες κατά τα τελευταία χρόνια και ειδικότερα από την έναρξη του εμφυλίου πολέμου το 2011. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων οι γυναίκες και τα κορίτσια στη Συρία έχουν υπάρξει θύματα σεξουαλικής βίας, απαγωγών, ενδοοικογενειακής βίας, βίας για λόγους τιμής, εξαναγκαστικών γάμων και σεξουαλικής εκμετάλλευσης (UNPFA, 2017). Τα εν λόγω θύματα σπάνια κατορθώνουν να αποκτήσουν πρόσβαση στη δικαιοσύνη, ενώ η εκπροσώπησή τους παραμένει περιορισμένη έως ανύπαρκτη.
Στην παρούσα ανάλυση πρόκειται να γίνει αναφορά στη φύση και το εύρος της έμφυλης βίας στο πεδίο της συριακής σύγκρουσης και εξέταση των λόγων που στέκονται εμπόδιο στη διεκδίκηση απονομής δικαιοσύνης από τα θύματα. Τέλος, θα αναλυθεί το ζήτημα υπό το πρίσμα του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, με έμφαση στον εν δυνάμει ρόλο του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την εξάλειψη του φαινομένου.
Ως έμφυλη ορίζεται η βία που περιλαμβάνει ένα πλήθος επιβλαβών συμπεριφορών που στρέφονται κατά των γυναικών και των κοριτσιών, εξαιτίας του φύλου τους. Συγκεκριμένα, η βία κατά των γυναικών περιλαμβάνει κάθε πράξη λεκτικής ή σωματικής βίας, εξαναγκασμού ή απειλής στέρησης της ζωής ή της ελευθερίας, που στρέφεται εναντίον μιας γυναίκας ή ενός κοριτσιού, προκαλώντας σωματική ή ψυχική βλάβη, ταπείνωση ή αυθαίρετη στέρηση της ελευθερίας, και διαιωνίζει την υποταγή των γυναικών (Heise , Ellsberg, & Gottemoeller, 1999).
Στην περίπτωση της συριακής σύγκρουσης, αμέτρητες μελέτες καταδεικνύουν ότι οι γυναίκες και τα κορίτσια έχουν επηρεαστεί δυσανάλογα, τόσο κατά τη διάρκεια του πολέμου, όσο και μετέπειτα. «Ως γυναίκες, δεν σταθήκαμε μόνο ενάντια στο καθεστώς, είχαμε μια μεγαλύτερη μάχη γιατί είχαμε την πατριαρχική κοινωνία, τις ένοπλες ομάδες ή τους εξτρεμιστές, και τα πολεμικά αεροπλάνα του καθεστώτος και της Ρωσίας», εξηγεί η Γκαλία Ραχάλ. Η 47χρονη αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι της στο Κάφρανμπελ, στη νότια Ιντλίμπ, και σήμερα ζει στον καταυλισμό των εσωτερικά εκτοπισμένων του Μπαρίσα, στη βόρεια Ιντλίμπ. (Al Jazeera, 2021).
Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του συριακού πολέμου είναι η ποικιλία των αντιμαχόμενων δυνάμεων, η οποία θέτει το ζήτημα της έμφυλης βίας σε νέες βάσεις (Yazbek, S. Y.,2016). Συγκεκριμένα, μέλη τόσο της πρώην συριακής κυβέρνησης (GoS), όσο και ενόπλων αντιπολιτευτικών ομάδων έχουν εφαρμόσει επανειλημμένα τέτοιου είδους πρακτικές σε βάρος των γυναικών. Ειδικότερα, οι δυνάμεις της πρώην κυβέρνησης της Συρίας και φιλοκυβερνητικές ομάδες χρησιμοποιούσαν και συνεχίζουν να εργαλειοποιούν τη σεξουαλική βία ως «στρατηγικό όπλο πολέμου» με στόχο να αποσπάσουν πληροφορίες, να τιμωρήσουν ή να ταπεινώσουν τις γυναίκες και τις οικογένειές τους (ΕUAA, 2024). Ακόμη, περιστατικά δολοφονιών, βίαιων εξαφανίσεων και βασανιστηρίων έχουν καταγραφεί τόσο από τις Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις (SDF), όσο και από τη Χαγιάτ Ταρχίρ αλ- Σαμ (HTS), την ισλαμιστική οργάνωση που έπαιξε κεντρικό ρόλο στην επίθεση που οδήγησε στην ανατροπή του προέδρου, Μπασάρ αλ Άσαντ. Τέλος, περιστατικά σεξουαλικής παρενόχλησης, σεξουαλικής βίας, βιασμών, κακοποίησης, βασανιστηρίων, κρατήσεων και δολοφονιών έχουν σημειωθεί και σε περιοχές που ελέγχονται από το Συριακό Εθνικό Στρατό (SNA).
Εντούτοις, παρά τη σοβαρότητα της κατάστασης τα μοτίβα έμφυλης βίας στη Συρία έχουν λάβει πολύ μικρή αναγνώριση, όπως και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην καθημερινή τους ζωή. To κοινωνικό στίγμα που συνδέεται με τη σεξουαλική βία οδηγεί σε σημαντική απόκρυψη περιστατικών, καθώς τα θύματα φοβούνται τον κοινωνικό αποκλεισμό, αλλά και την περαιτέρω κακοποίηση (The New Yorker, 2024). Σύμφωνα με το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (OHCHR), οι έμφυλες διακρίσεις διαδραματίζουν κομβικό ρόλο στη διαιώνιση του φαινομένου, αφού τα θύματα αντιμετωπίζουν ένα « διαρκές στίγμα» που εμποδίζει την πρόσβασή τους στη δικαιοσύνη.
Οι παραβιάσεις των κανόνων Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου και του Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που τελούνται στο συριακό έδαφος, έχουν προκαλέσει σημαντικές διεθνείς αντιδράσεις. Ο ΟΗΕ έχει δημοσιοποιήσει ένα μεγάλο αριθμό αναφορών που επιβεβαιώνουν ότι μέλη της πρώην συριακής κυβέρνησης και του συριακού στρατού έχουν αποτελέσει τους κύριους δράστες σοβαρών παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εγκλημάτων υπό το διεθνές δίκαιο και ότι αυτοί οι αξιωματούχοι πρέπει να εξεταστούν και να διωχθούν για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και εγκλήματα πολέμου. Οι κατηγορίες για ειδεχθή εγκλήματα δεν περιορίζονται μόνο σε αυτούς τους δράστες, καθώς αναγνωρίζεται ότι είναι αναγκαία η απονομή ευθυνών για όλες τις παραβιάσεις (Atlantic Council, 2024).
Η πτώση του καθεστώτος του Άσαντ έχει δημιουργήσει πρόσφορο έδαφος για τη συζήτηση περί γεννήσεως μιας « νέας Συρίας». Το πρωί της ίδιας μέρας της κατάρρευσης της κυβέρνησης, η ισλαμιστική συμμαχία «Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ» (HTS), δημοσίευσε μια πρώτη ανακοίνωση που απευθυνόταν στους Σύρους που έχουν διαφύγει στο εξωτερικό πως «η ελεύθερη Συρία σας περιμένει» (Deutsche Welle, 2024). Ωστόσο, δεν μπορεί να λησμονηθεί ότι η HTS συνιστά μία οργάνωση, η οποία ερμηνεύει αυστηρά τις αρχές του ισλαμικού νόμου και κάνει συστηματικές διακρίσεις εις βάρος των γυναικών και των κοριτσιών. Για παράδειγμα, οι γυναίκες και τα κορίτσια απαιτείται να λάβουν την έγκριση των ανδρών κηδεμόνων τους (wali) πριν συνάψουν γάμο, και οι κηδεμόνες έχουν επιπλέον την εξουσία να επιβάλλουν γάμο σε μια γυναίκα ή ένα κορίτσι χωρίς τη ρητή συγκατάθεσή της (Χρήστος Αβραμίδης, 2024).
Tώρα είναι η κατάλληλη στιγμή, ανεξαρτήτως των δηλώσεων της νέας μεταβατικής ηγεσίας να ασκηθούν οι διεθνείς πιέσεις και το ζήτημα της έμφυλης βίας να τεθεί στο επίκεντρο της συζήτησης, παραπέμποντας τους δράστες στη διεθνή ποινική δικαιοσύνη. Το 1998, τα εν λόγω εγκλήματα ορίστηκαν ως εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας στο Καταστατικό της Ρώμης και υπάχθηκαν στην ποινική δικαιοδοσία του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (ΔΠΔ). Με βάση το Άρθρο 7 περιλαμβάνουν την εξολόθρευση αμάχων, την υποδούλωση, τον βασανισμό, τον βιασμό, την εξαναγκαστική εγκυμοσύνη, τον κατατρεγμό πολιτικών, φυλετικών, εθνικών, εθνοτικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών ομάδων ή ομάδων με βάση το φύλο, και τις εξαναγκαστικές εξαφανίσεις, αλλά μόνο όταν τα εγκλήματα αυτά γίνονται στο πλαίσιο μιας ευρείας ή συστηματικής επίθεσης που στρέφεται εναντίον αμάχων πληθυσμών (Καταστατικό της Ρώμης, 1998).
Σε μία από τις σημαντικότερες νομικές υποθέσεις σε βάρος της συριακής κυβέρνησης, ο φρικτός τρόπος δράσης του συριακού καθεστώτος, εξανάγκασε πάνω από 630.000 Σύριους να καταφύγουν στην Ιορδανία, όπου παραμένουν μέχρι σήμερα. Η Ιορδανία έχει επικυρώσει το Καταστατικό της Ρώμης και επισημαίνει τη δικαιοδοσία του ΔΠΔ να εξετάσει τα εγκλήματα της εκδίωξης, καθώς και της τέλεσης και άλλων απάνθρωπων πράξεων, εγκλήματα εις βάρος ανθρώπων που προέρχονται από τη Συρία και πραγματοποιήθηκαν στην Ιορδανία (Atlantic Council, 2024). Ωστόσο, μέχρι σήμερα, δεν έχει ληφθεί απόφαση σχετικά με τις αναφορές που έχουν γίνει. Σύμφωνα με το Άρθρο 15 του Καταστατικού της Ρώμης, ο εισαγγελέας έχει την ευχέρεια να αποφασίσει αν θα διεξάγει έρευνα, χωρίς καθορισμένο χρονικό πλαίσιο για την απόφαση.
Τα κράτη μέλη του ΔΠΔ μπορούν να υποχρεώσουν το δικαστήριο να ενεργήσει, παραπέμποντας την κατάσταση στη Συρία/Ιορδανία στον εισαγγελέα, όπως ορίζει το Άρθρο 14. Συνεπώς το ΔΠΔ, προσφέρει στα θύματα μαζικών φρικαλεοτήτων τη σπάνια ευκαιρία για ατομική ποινική ευθύνη των δραστών ακόμα και αν οι δράστες είναι υψηλόβαθμα κυβερνητικά στελέχη, και το μόνο που μένει για να γίνει αυτό πραγματικότητα είναι η πρωτοβουλία από πλευράς των κρατών.
Εν κατακλείδι, η συστηματική χρήση έμφυλης βίας από διάφορους παράγοντες της συριακής σύγκρουσης, συμπεριλαμβανομένων του συριακού καθεστώτος των Άσαντ, των αντιπολιτευτικών ενόπλων ομάδων και του ισλαμιστικού εξτρεμισμού, καταδεικνύει μια εσκεμμένη στρατηγική επιβολής εξουσίας και ταπείνωσης σε βάρος των γυναικών. Tα θύματα της έμφυλης βίας συναντούν πλήθος εμποδίων που δυσχεραίνουν την πρόσβασή τους στη δικαιοσύνη, πόσο μάλλον όταν ζουν στον κυκλώνα μιας ανθρωπιστικής κρίσης. Για το λόγο αυτό, η εμπλοκή των διεθνών δικαιικών μηχανισμών, όπως το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, και η άσκηση πιέσεων από τα κράτη μέλη για την παραπομπή των ενόχων σε δίκη, παραμένει ουσιώδης για την αποκατάσταση της δικαιοσύνης και την καταπολέμηση της ατιμωρησίας. Μπορεί οι τελευταίες εξελίξεις στο συριακό πολιτικό τοπίο να έχουν δημιουργήσει ένα κλίμα αισιοδοξίας, ωστόσο οι έμφυλες διακρίσεις συχνά παραμένουν ακλόνητες ακόμη και όταν σημειώνονται τεράστιες κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Όπως έγραψε η Mona Eltahawy σε πρόσφατο άρθρο της στο “The Guardian”, “πολύ συχνά, οι γυναίκες επιπλήττονται επειδή τολμούν να αναφερθούν στην πολιτική της ταυτότητας και προτρέπονται να παραμερίσουν τα γυναικεία ζητήματα για τον ευρύτερο στόχο της αλληλεγγύης ή της πίστης στην επανάσταση. Αυτό είναι λάθος. Ακριβώς τώρα, που η ευκαιρία για αναδιαμόρφωση και ανασυγκρότηση είναι μπροστά μας, πρέπει να επιμείνουμε επίμονα στην απελευθέρωση για όλους. Όταν όλα είναι στον αέρα τότε είναι η στιγμή που αποφασίζουμε τι θα κρατήσουμε” (Eltahawy, M. 2024).
Πηγές
Κέντρο Έρευνας για τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (ΚΕΜΕ). (2021). Από τη βία του πολέμου στην έμφυλη βία: Βία “κατά συρροή” εναντίον Συρίων γυναικών-προσφύγων. Διαθέσιμο Steans, J. (2022). Φύλο και διεθνείς σχέσεις (Χ. Καραγιαννοπούλου, Επιμ.). Εκδόσεις Πεδίο. Διαθέσιμο εδώ: https://shorturl.at/2UvxA
Heise L, Ellsberg M, Gottemoeller M. (1999) .Ending violence against women. Population Reports. Baltimore: Johns Hopkins University.
UNPFA, (2017). Voices from Syria . Assessment Findings of the Humanitarian Needs
Overview. 2nd ed., November 2017. Διαθέσιμο εδώ: https://bit.ly/3flxTrr.
UNPFA, (2019). Voices from Syria 2019. Assessment Findings of the Humanitarian Needs .Overview. March 2019. Διαθέσιμο εδώ: https://bit.ly/2UNbGZV
Deutsche Welle. (2024, December 9). Τι θα γίνει μετά την πτώση του Άσαντ. Διαθέσιμο εδώ: https://shorturl.at/Kutzj
Al Jazeera. (2021). How Syrian women are fighting a war and patriarchy. Διαθέσιμο εδώ: https://www.aljazeera.com/news/2021/4/12/how-syrian-women-are-fighting-a-war-and-patriarchy
Office of the High Commissioner for Human Rights. (2023). The gendered impact of the conflict in the Syrian Arab Republic on women and girls. United Nations. Διαθέσιμο εδώ. https://www.ohchr.org/en/statements-and-speeches/2023/06/gendered-impact-conflict-syrian-arab-republic-women-and-girls
European Union Agency for Asylum. (2024). Violence against women and girls: Overview. Διαθέσιμο εδώ: https://euaa.europa.eu/country-guidance-syria-2024/4112-violence-against-women-and-girls-overview
Yazbek, S. Y. (2016). Gendered violence in conflict: Syria and the region. Reproductive Health Matters, 24(47), 1–9.Διαθέσιμο εδώ: https://doi.org/10.1016/j.rhm.2016.05.002
The New Yorker. (2024). What we know about the weaponization of sexual violence on October 7th. Διαθέσιμο εδώ: https://www.newyorker.com/news/the-weekend-essay/what-we-know-about-the-weaponization-of-sexual-violence-on-october-7th?utm_source=chatgpt.com
Atlantic Council. (2024). Member states in Syria and the ICC: What is Jordan’s role? Atlantic Council. Διαθέσιμο εδώ https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/member-states-syria-icc-jordan/
Bilefsky, D. (2024). Assad’s revolution: How women are reshaping Syria’s future. The Guardian. Διαθέσιμο εδώ https://www.theguardian.com/commentisfree/2024/dec/11/assad-revolution-women-syria-president-street
Χρήστος Αβραμίδης. (2024). Ποιoι οι απελευθερωτές της Συρίας: Λιθοβολισμοί γυναικών και εξαναγκαστικοί γάμοι. Jacobin.gr. Διαθέσιμο εδώ: https://jacobin.gr/poioi-oi-apeleytherotes-tis-syrias-lithovolismoi-gynaikon-exanagkastikoi/
Eltahawy, M. (2024). What comes next for Syria’s women? A revolution that doesn’t free them is no revolution at all. The Guardian. Διαθέσιμο εδώ: https://www.theguardian.com/commentisfree/2024/dec/11/assad-revolution-women-syria-president-street
Patras Events. (2016, January 21). Βία και σεξουαλική κακοποίηση για τις γυναίκες που έρχονται από τη Συρία. Διαθέσιμο εδώ: https://www.patrasevents.gr/article/206007-via-ke-seksoualiki-kakopoiisi-gia-tis-ginaikes-pou-erxonte-apo-ti-siria (φωτογραφία).