Γράφει η Ελισάβετ Χατζηδάκη
Η «Άνοιξη της Πράγας» αποτελεί ένα πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό γεγονός, το οποίο έλαβε χώρα τους πρώτους 8 μήνες του 1968 στην Τσεχοσλοβακία, και αποτέλεσε ένα διάλειμμα στο αυστηρό κομμουνιστικό καθεστώς, το οποίο είχε επιβληθεί μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κι είχε σκληρύνει περισσότερο με το Πραξικόπημα του 1948. Ήταν μία προσπάθεια ανοίγματος μίας κομμουνιστικής χώρας προς τη Δύση, αφού οι χειρισμοί του Κομμουνιστικού Κόμματος οδήγησαν σε οικονομική κρίση, καθιστώντας αναγκαία τη χαλάρωση του κρατικού παρεμβατισμού στην οικονομία, περί το 1965. Στα γεγονότα σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι διανοούμενοι και οι φοιτητές, δρώντας υπό το φως των ιδεών του Μάη του 1968. Παρόλο που η «Άνοιξη» διήρκησε λίγο, έχει μείνει στην ιστορία ως μία πραγματική απόπειρα εφαρμογής της θεωρίας της σοσιαλιστικής δημοκρατίας.
Η περίοδος φιλελευθεροποίησης και εκδημοκρατισμού, με την εγκαθίδρυση ενός σοσιαλισμού με ανθρώπινο πρόσωπο, ξεκίνησε στις 5 Ιανουαρίου 1968, όταν εκλέχθηκε Γενικός Γραμματέας του Κόμματος ο Σλοβάκος μεταρρυθμιστής Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ. Απευθείας άρχισαν να τελούνται μεταρρυθμίσεις, με πρώτη την ομοσπονδιοποίηση του κράτους, με τη δημιουργία δύο ισότιμων σοσιαλιστικών δημοκρατιών, της Τσεχικής και της Σλοβακικής. Επιπλέον, χαλάρωσαν οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί, ενισχύθηκε η αγροτική παραγωγή και η διάθεση καταναλωτικών προϊόντων, και καταργήθηκε η λογοκρισία, επιτρέποντας τη δημιουργία πολιτικών λεσχών και συνδικαλιστικών οργανώσεων, όπου τα μέλη δρούσαν σύμφωνα με τη συνείδησή τους. Παράλληλα, σταμάτησαν οι διωγμοί των μετριοπαθών του Κόμματος και των αντιφρονούντων, κι ανήχθησαν σε πολιτικές δίκες τα εγκλήματα της δεκαετίας του 1950. Τον Απρίλιο δημοσιεύτηκε ένα «Πρόγραμμα Δράσης», με στόχο τη διαμόρφωση ενός δημοκρατικού σοσιαλιστικού συστήματος σε διάστημα δέκα χρόνων.
Από κοινωνικής πλευράς, οι μεταρρυθμίσεις επέφεραν το άνοιγμα της κοινωνίας και την ελεύθερη συμμετοχή στα κοινά με τη διοργάνωση συγκεντρώσεων. Αυτό είχε ως απόρροια το Κόμμα να χάνει τον έλεγχο της δημόσιας σφαίρας και να απηχούν αιτήματα για υιοθέτηση ενός άλλου μοντέλου σοσιαλισμού, μίας σοσιαλιστικής δημοκρατίας. Αυτές οι φωνές προέρχονταν κυρίως από τον χώρο του πανεπιστημίου και των διανοούμενων, οι οποίοι είχαν οργανωθεί ήδη από το 1967. Στα τέλη Ιουνίου του 1968, δημοσιεύθηκε ένα κείμενο της «Τσεχοσλοβακικής Ακαδημίας Επιστημών» με την ονομασία «Δύο Χιλιάδες Λέξεις», το οποίο υποστήριξαν επιφανείς διανοούμενοι και συγγραφείς, ασκώντας κριτική στη συντηρητική πτέρυγα του Κόμματος που επιχειρούσε να αναστρέψει τις μεταρρυθμίσεις.
Εντούτοις, οι καλές σχέσεις με τη Μόσχα και το υπόλοιπο Ανατολικό Μπλοκ διατηρήθηκαν και η Τσεχοσλοβακία παρέμεινε στο «Σύμφωνο της Βαρσοβίας», το οποίο είχε υπογραφεί το 1955 ανάμεσα στην ΕΣΣΔ και επτά κράτη της Ανατολικής Ευρώπης κι αποτελούσε αντίβαρο του ΝΑΤΟ κατά τον Ψυχρό Πόλεμο, ως συνθήκη φιλίας, συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας στρατιωτικού χαρακτήρα. Η κατάσταση, όμως, θορύβησε τον Γενικό Γραμματέα της ΕΣΣΔ, Λεονίντ Μπρέζνιεφ, και τα υπόλοιπα κράτη, με αποτέλεσμα να αποσταλεί τον Ιούλιο προειδοποίηση για πιθανή επέμβαση. Στα τέλη του μήνα έγινε μια συνάντηση μεταξύ ΕΣΣΔ και Τσεχοσλοβακίας, όπου ο Ντούμπστεκ παρείχε τις απαραίτητες διαβεβαιώσεις, ενώ στις 3 Αυγούστου διεξήχθη στη Μπρατισλάβα σύνοδος των συμμαχικών κρατών, αποφασίζοντας την απόσυρση των σοβιετικών στρατευμάτων από την Τσεχοσλοβακία.
Τελικά, τη νύχτα μεταξύ 20 και 21 Αυγούστου 1968, το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας» εισέβαλε στην Τσεχοσλοβακία με σοβιετικά, βουλγάρικα, ουγγρικά, πολωνικά και ανατολικογερμανικά στρατεύματα, αριθμώντας δύναμη 500.000 ανδρών. Ο Ντούμπτσεκ διέταξε τους πολίτες να μην αντιταχθούν, για να μην υπάρξουν αντίποινα. Ωστόσο, υπήρξε αυτοσχέδια κι αποσπασματική αντίσταση. Οργανώθηκαν μαζικές διαδηλώσεις, οι οποίες κατεστάλησαν βίαια, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 137 Τσεχοσλοβάκοι και να τραυματιστούν εκατοντάδες, οι περισσότεροι άοπλοι. Η KGB συνέλαβε τον Ντούμπτσεκ και τους συνεργάτες του, και τους μετέφερε στη Μόσχα, όπου υποσχέθηκαν να πάρουν πίσω τις μεταρρυθμίσεις.
Η εισβολή ώθησε τους φοιτητές να προβούν σε καταλήψεις και διαμαρτυρίες κατά της σοβιετικής επέμβασης, αιτούμενοι ελευθερία, δημοκρατία και φιλελεύθερη παιδεία, διαμορφώνοντας ένα φοιτητικό κίνημα μέσα από την αντίσταση. Το φθινόπωρο, στη σκιά της άρσης των μεταρρυθμίσεων, το τοπικό κύμα κινητοποιήσεων μετατράπηκε σε εθνικό. Στις 16 Ιανουαρίου του 1969, ο εικοσάχρονος Γιαν Πάλαχ αυτοπυρπολήθηκε στην κεντρική πλατεία της Πράγας, διαμαρτυρόμενος για την οπισθοχώρηση της κυβέρνησης, πράξη που τον ανέδειξε σε σύμβολο της αντίστασης κατά των Σοβιετικών. Το συμβάν οδήγησε χιλιάδες φοιτητές να βγουν στους δρόμους, και στην οργάνωση πορείας 200.000 ανθρώπων στα τέλη του μήνα. Η αυτοπυρπόληση αναδείχθηκε ως τρόπος διαμαρτυρίας, αλλά δεν γίνονταν γνωστά τα περιστατικά, εξαιτίας της λογοκρισίας. Ακόμη κι έναν χρόνο μετά την εισβολή των στρατευμάτων στην Πράγα, πραγματοποιούνταν πορείες υπέρ της επιστροφής της «Άνοιξης», αντιμετωπίζοντας τη βιαιότητα των σωμάτων ασφαλείας.
Ο Ντούμπτσεκ, τελικά, αντικαταστάθηκε τον Απρίλιο του 1969 από τον συντηρητικό Γκούσταβ Χούσακ, ο οποίος εγκαινίασε μια περίοδο «κανονικοποίησης», ανακαλώντας όλες τις μεταρρυθμίσεις. Ξεκίνησαν εκκαθαρίσεις στο Κόμμα, ωθώντας μισό εκατομμύριο μέλη να αποχωρήσουν εξαιτίας της αντίθεσής τους στην επίσημη γραμμή, ενώ στα ΜΜΕ δημοσιεύονταν χιλιάδες δηλώσεις μετάνοιας. Πριν κλείσουν τα σύνορα, πάνω από 300.000 Τσεχοσλοβάκοι, στην πλειοψηφία τους επιστήμονες και διανοούμενοι, εγκατέλειψαν τη χώρα, αναζητώντας πολιτικό άσυλο στη Δύση, όπως ο συγγραφέας Μίλαν Κούντερα. Η έλλειψη λαϊκού ερείσματος του νέου καθεστώτος οδήγησε τους Σοβιετικούς να παρατείνουν την προσωρινή διαμονή των στρατευμάτων στην Τσεχοσλοβακία, μέχρι τη «Βελούδινη Επανάσταση» και την κατάρρευση του κομμουνισμού το 1989.
Πέρα από το σημαντικό αυτό πολιτικό εγχείρημα εφαρμογής φιλελευθέρων μεταρρυθμίσεων σε ένα κομμουνιστικό υπόστρωμα, και της θέσης των βάσεων για τη δημιουργία μίας εν δυνάμει σοσιαλιστικής δημοκρατίας, η «Άνοιξη της Πράγας» απέδειξε τη σκληρότητα και την ανελαστικότητα που υπήρχε στο Ανατολικό Μπλοκ, υπό τη συνεχή σοβιετική εποπτεία για την τήρηση του ελέγχου της κοινωνικής και πολιτικής ζωής από τον μηχανισμό των κομμάτων. Μέσα σε 8 μήνες εκφράστηκαν όλες οι φωνές και φανερώθηκαν οι πολιτικές απόψεις των ανθρώπων, γεγονός που τους στοχοποίησε στο νέο καθεστώς, το οποίο ξεκίνησε τις διώξεις έπειτα από την ανάκληση των μεταρρυθμίσεων. Αυτό οδήγησε όλη την κοινωνία να στραφεί στο εσωτερικό των οικογενειών, διότι η οποιαδήποτε αψιμαχία ή εναντίωση σε κάποιον θα μπορούσε να τον φέρει αντιμέτωπο με τις μυστικές υπηρεσίες. Σε αυτό οφείλεται, επίσης, και η σημερινή ξενοφοβική συμπεριφορά των Τσέχων και των Σλοβάκων, την οποία προσπαθούν να εξηγήσουν οι περισσότερες διεθνώς βραβευμένες ταινίες τους, καθώς μετά από μισό αιώνα φόβου είναι ομολογουμένως δύσκολη η πολιτισμική αλλαγή.
Πηγές:
1. Jacques Rupnik, 1968 Prague Spring at 50, SciencesPo, Center for International Studies, Σεπτέμβριος 2018. Διαθέσιμο στο: https://www.sciencespo.fr/ceri/en/content/1968-prague-spring-50-0.html
2. Doug Bandow, Πώς η Άνοιξη της Πράγας οδήγησε στην πτώση του κομμουνισμού, Liberal, 27 Ιανουαρίου 2020. Διαθέσιμο στο: https://www.liberal.gr/think-tanks/pos-i-anoixi-tis-pragas-odigise-stin-ptosi-tou-kommounismou/283870
3. Η Σοβιετική εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, Σαν Σήμερα. Διαθέσιμο στο: https://www.sansimera.gr/articles/968
4. Τι ήταν το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και πως δημιουργήθηκε ως απάντηση στο ΝΑΤΟ, Μηχανή του Χρόνου. Διαθέσιμο στο: https://www.mixanitouxronou.gr/ti-itan-to-symfono-tis-varsovias-kai-pos-dimioyrgithike-os-apantisi-sto-nato-i-stratiotiki-symmachia-ton-kommoynistikon-kraton-poies-kommoynistikes-chores-apochorisan-prin-ti-dialysi-toy-symfonoy/
5. Κώστας Τσίβος, Άνοιξη της Πράγας, ελπίδα και καταστολή, Η Καθημερινή, 3 Δεκεμβρίου 2017. Διαθέσιμο στο: https://www.kathimerini.gr/world/937392/anoixi-tis-pragas-elpida-kai-katastoli/
6. Jan Kavan, Havel’s Biafra of spirit? Prague Spring and the student movement, In the Long run, 14 Μαΐου 2018. Διαθέσιμο στο: http://www.inthelongrun.org/articles/article/havels-biafra-of-spirit-prague-spring-and-the-student-movement
7. Tom McEnchroe, August 1969: When a brutal crackdown on protests resulted in killings and a “baton law”, Radio Prague International, 20 Οκτωβρίου 2019. Διαθέσιμο στο: https://english.radio.cz/august-1969-when-a-brutal-crackdown-protests-resulted-killings-and-a-baton-law-8122871
Πηγή εικόνας: Prague Spring, Britannica. Διαθέσιμο στο: https://www.britannica.com/event/Prague-Spring