Γράφει ο Χρήστος Μιχίδης
Στις 23 Ιουνίου συμπληρώθηκαν οκτώ χρόνια από τη διεξαγωγή του ιστορικού βρετανικού δημοψηφίσματος για την παραμονή ή την αποχώρηση της χώρας από την Ε.Ε. Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε., το περίφημο “Brexit”, στάθηκε αφορμή για να υπενθυμίσει σε πολλούς τον διαχρονικό προβληματισμό και τους ενδοιασμούς της Βρετανίας τόσο απέναντι στην ίδια την Ε.Ε. όσο και γενικότερα απέναντι στην ιδέα και το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Επίσημα, το ιστορικό των διαπραγματεύσεων για το Brexit εκκινεί τον Ιούνιο του 2016, οπότε και οι Βρετανοί πολίτες κλήθηκαν με δημοψήφισμα να επιλέξουν εάν επιθυμούν την παραμονή ή μη της χώρας στην Ε.Ε. Ο βρετανικός λαός τάχθηκε σε ποσοστό 51,9 % υπέρ της μη παραμονής. Το ιστορικό, λοιπόν, κλείνει με την απόφαση αυτή, στις 31 Δεκεμβρίου του 2020, όταν το Ηνωμένο Βασίλειο ακολούθησε την πόρτα της εξόδου από την Ε.Ε., έπειτα από 47 χρόνια (BREXIT GR, 2020).
Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος φέρεται να συνδέεται με ένα ευρύτερο κλίμα ευρωσκεπτικισμού που αναδύθηκε στην Αγγλία της δεκαετίας του 1980. Πρόκειται για μία τάση που μεταφέρθηκε εν συνεχεία στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης και, ιδίως, στα κράτη-μέλη της Ε.Ε., και συναντάται διάχυτη ακόμη και σήμερα στη βρετανική κοινωνία και πολιτική, σε μεγαλύτερο βαθμό σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό μαρτυρά τους μακραίωνους προβληματισμούς που είχαν οι Βρετανοί αναφορικά με το ζήτημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και, κυρίως, της εκχώρησης εθνικής κυριαρχίας σε έναν υπερεθνικό φορέα (Πεσμαζόγλου et al., 2016).
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πέραν του δημοψηφίσματος του 2016, ένα ακόμη δημοψήφισμα διεξήχθη στη Βρετανία το 1975 με το ίδιο ακριβώς ερώτημα. Σε εκείνη την περίπτωση, υπερψηφίστηκε η παραμονή στην τότε ΕΟΚ με ποσοστό 67,2% (Statista, 2024).
Τα δύο δημοψηφίσματα μπορεί να έχουν διαφορετικό αποτέλεσμα, αποτυπώνουν όμως τον ίδιο προβληματισμό. Πίσω από την ερώτηση «παραμονή ή έξοδος;» κρύβεται ένα άλλο δίλλημα: «Απόλυτη εθνική κυριαρχία ή εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας;». Η αλήθεια είναι πως η Βρετανία, διαχρονικά, δεν έδειξε έτοιμη να εκχωρήσει την εθνική της κυριαρχία σε έναν φορέα με υπερεθνικό χαρακτήρα.
Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίο αρνήθηκε, σε πρώτο στάδιο, να συμμετάσχει στην ΕΚΑΧ. Δεν εδύνατο να δεχθεί την ύπαρξη μιας υπερεθνικής ανώτατης αρχής η οποία θα καθόριζε τη βιομηχανία και την οικονομία της και θα την ανάγκαζε να απωλέσει μέρος της εθνικής κυριαρχίας της. Όταν αποφάσισε να δεχθεί αυτήν την εκχώρηση εκφράζοντας την επιθυμία ένταξής της στην ΕΟΚ, έπραξε βάσει κυρίως οικονομικού συμφέροντος (Voskopoulos et al., 2008).
Η ΕΟΚ προσέφερε στο Η.Β. μια «χρυσή ευκαιρία», την οποία φυσικά, μόλις αντιλήφθηκε, έσπευσε να αδράξει. Είναι γεγονός πως οι ενδοιασμοί της Βρετανίας απέναντι στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες υποχώρησαν, όταν τα οφέλη από αυτές στα συμμετέχοντα κράτη εκτόξευσαν τους οικονομικούς δείκτες τους και την ανάπτυξη, τη στιγμή που η ίδια η Βρετανία έβλεπε αφενός το ΑΕΠ της να παραμένει σε σταθερά χαμηλότερα επίπεδα από τα αντίστοιχα Γαλλίας – Γερμανίας και, αφετέρου, τον πληθωρισμό της να αυξάνεται με γοργούς ρυθμούς (Towle, 2020). Παρά ταύτα, η άποψή της επί του συγκεκριμένου ζητήματος κατέστη ξεκάθαρη από τη στιγμή που αρνήθηκε να εισχωρήσει στην ΕΚΑΧ (UK in a changing Europe, 2023), όταν η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης έθετε τα θεμέλιά της και το μέλλον της ήταν αβέβαιο, και όταν τα οικονομικά οφέλη από τη συμμετοχή αυτή δεν είχαν ακόμη διαφανεί.
Γενικά, η στάση της Βρετανίας απέναντι στην ενοποιημένη Ευρώπη και στο εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης αποτυπώνεται πλήρως στα λόγια του Ουίνστον Τσώρτσιλ:
“We have our own dream and our own task.
We are with Europe, but not of it.
We are linked but not combined.
We are interested and associated but not absorbed.” (Council of Europe, 2023)
–
“Έχουμε το δικό μας όνειρο και τη δική μας αποστολή
Συμπαρατασσόμαστε με την Ευρώπη αλλά δεν αποτελούμε μέρος της
Συνδεόμαστε με την Ευρώπη αλλά δεν είμαστε ένα
Ενδιαφερόμαστε για αυτή, συνεργαζόμαστε με αυτή αλλά δεν απορροφώμαστε από αυτή”
Η Βρετανία είχε προ πολλού προσδεθεί στο άρμα των Η.Π.Α., η σύμπραξή της με τις οποίες, στα μάτια των βρετανικών κυβερνήσεων και του βρετανικού λαού, δεν απειλούσε την εθνική της κυριαρχία. Απεναντίας, λόγω της πολιτισμικής, πολιτιστικής και ιστορικής παράδοσης και σχέσης των δύο χωρών, η σύμπραξη αυτή δημιουργούσε στη Βρετανία ένα αίσθημα ασφάλειας, ενώ, παράλληλα, της έδινε το περιθώριο για ανάληψη λιγότερων ευθυνών, αφού οι ΗΠΑ είχαν τον ρόλο του ηγέτη και η Βρετανία εκείνον του βοηθού. Ως εκ τούτου, η Βρετανία παρουσιάστηκε επί χρόνια από διστακτική έως αντίθετη στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, θεωρώντας ότι αυτό θέτει σε κίνδυνο το ΝΑΤΟ και το ρεύμα του ευρωατλαντισμού. (Voskopoulos et al., 2008).
Συνέπεια, λοιπόν, αλλά συγχρόνως και γενεσιουργός αιτία της τοποθέτησης της Βρετανίας στο ζήτημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης υπήρξε η προσκόλλησή της στις ΗΠΑ. Η προσκόλληση αυτή, αν και παραδοσιακή, εντούτοις εντάθηκε ή, τουλάχιστον, αποτυπώθηκε εναργέστερα κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Επρόκειτο περί μιας στάσης και αντιμετώπισης των Η.Π.Α. ως πάτρωνα από μέρους των Βρετανών, την οποία απεναντίας η Γαλλία, ιδίως κατά τη μεταπολεμική περίοδο, οπότε και λάμβαναν χώρα οι ζυμώσεις για τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής ένωσης, δεν ενστερνιζόταν.
Σε αυτό το πλαίσιο, η απόρριψη της συμμετοχής του Η.Β. στην ΕΚΑΧ συνιστά ίσως το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα άρνησης εκχώρησης εθνικής κυριαρχίας από μέρους των Βρετανών. Η βρετανική αντίληψη περί ευρωπαϊκής ενοποίησης και εθνικής κυριαρχίας είχε καταστεί σαφής, ενώ, παράλληλα, οι Ρομπέρ Σουμάν και Ζαν Μονέ, πρωτεργάτες της δημιουργίας της Ε.Ε., δεν έδειχναν πρόθυμοι να διαπραγματευτούν τον υπερεθνικό χαρακτήρα του φορέα αλλά ούτε και να αφήσουν τη Βρετανία να σταθεί τροχοπέδη στην πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και των διαπραγματεύσεων για τη δημιουργία της κοινότητας. Συνεπώς, οι δύο πλευρές ακολούθησαν διαφορετικές οδούς μέχρις ότου να παρουσιαστεί εκ νέου στη Βρετανία η ευκαιρία να παρακολουθήσει και να συμμετάσχει στις ιδρυτικές διαδικασίες της ΕΟΚ το 1957 (Taylor, 2017), την οποία, όμως, ευκαιρία και πάλι αρνήθηκε.
Καθίσταται σαφές ότι το Η.Β. δεν ήταν διατεθειμένο να εμπλακεί σε ένα εγχείρημα το οποίο είχε να του προσφέρει λιγότερα από αυτά που μπορούσε να χάσει. Η ΕΚΑΧ, στα μάτια των Βρετανών, απειλούσε την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων στη Γηραιά Ήπειρο, θέτοντας δυνητικά σε αμφισβήτηση τα μέχρι πρότινος κυρίαρχα κράτη αυτής, μεταξύ των οποίων βρισκόταν και η ίδια (Voskopoulos et al., 2008). Επιπλέον, για τη βρετανική πολιτική ελίτ, η διαδικασία ολοκλήρωσης στην Ευρώπη περιόριζε δραματικά τα περιθώρια διπλωματικών ελιγμών, την εθνική ισχύ και τα κυριαρχικά δικαιώματα της χώρας (Voskopoulos et al., 2008). Τέλος, η Βρετανία είχε αναπτύξει ιστορικά ένα αίσθημα ανωτερότητας απέναντι στην ηπειρωτική Ευρώπη, το οποίο, μάλιστα, εντάθηκε μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εξαιτίας του γεγονότος ότι εκείνη συνιστούσε τη μοναδική ευρωπαϊκή χώρα που βγήκε «σχεδόν αλώβητη» από τα συντρίμμια του. Γι’ αυτόν τον λόγο, μάλιστα, τοποθετούσε εαυτόν στη χορεία των υπερδυνάμεων μαζί με τις ΗΠΑ και την Ε.Σ.Σ.Δ., και θεωρούσε ότι μια ενδεχόμενη συμμετοχή της σε μια ευρωπαϊκή υπερεθνική συμμαχία θα μείωνε το γόητρό της (Voskopoulos et al., 2008).
Πέραν τούτων, ο θεσμός του ΝΑΤΟ έμοιαζε να εξυπηρετεί, σύμφωνα με τους Βρετανούς, καλύτερα τα συμφέροντα της χώρας τους εν συγκρίσει, φυσικά, με την ΕΚΑΧ. Τους παρείχε στρατιωτική εξασφάλιση σε περίπτωση που δέχονταν επίθεση, ενώ διεύρυνε και εδραίωνε τη στρατηγικής σημασίας και στενότερη, στο πλαίσιο ενός διεθνούς οργανισμού, συνεργασία μεταξύ αυτών και των ΗΠΑ (NATO, n.d.). Παράλληλα, το Η.Β. θα απέφευγε την ευθύνη του κηδεμόνα και άτυπου ηγέτη του θεσμού, αφού ο ρόλος αυτός ανήκε σαφώς στις ΗΠΑ, ενώ εκείνο θα αποτελούσε τη δεύτερη τη τάξει δύναμη του θεσμού διατηρώντας το γόητρο και την ισχύ της, σε θεωρητικό, τουλάχιστον, επίπεδο.
Τέλος, το ΝΑΤΟ ήταν ένας οργανισμός στη δημιουργία του οποίου η Αγγλία πρωτοστάτησε. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται πως ως θεσμός ενσαρκώνει και αποκρυσταλλώνει την βαθιά πίστη και αφοσίωση της χώρας στο ρεύμα του ευρωατλαντισμού. Με τόση αφοσίωση στο ΝΑΤΟ και δίχως να προκύπτουν ιδιαίτερα οφέλη, κατά τους Βρετανούς, από μια ενδεχόμενη προσχώρησή στην ΕΚΑΧ, η απόφαση του Η.Β. για αποχή από τις πρώτες ευρωπαϊκές κοινότητες είναι δικαιολογημένη (Voskopoulos et al., 2008). Εάν σε όσα προαναφέρθηκαν προστεθεί και η απώλεια εθνικής κυριαρχίας που θα υφίστατο στα πλαίσια της ΕΚΑΧ, η μη προσχώρηση της Βρετανίας σε αυτή δεν ήταν απλώς μια απόφαση αλλά, στα μάτια των ίδιων των Βρετανών και των βρετανικών ηγεσιών, μονόδρομος (Voskopoulos et al., 2008).
Εν κατακλείδι, η σχέση Ηνωμένου Βασιλείου και ηπειρωτικής Ευρώπης υπήρξε ανέκαθεν προβληματική. Οι σχέσεις της Βρετανίας με τις ΗΠΑ αφενός και με τη Γαλλία αφετέρου, η δημιουργία του ΝΑΤΟ, οι ευρύτερες επιλογές των Βρετανικών ανά τον χρόνο κυβερνήσεων, αλλά, κυρίως, η πίστη και αφοσίωση του Η.Β. στην ιδέα της διατήρησης της εθνικής κυριαρχίας, αποτέλεσαν τους βασικότερους λόγους που οδήγησαν σε αυτή την ιδιόρρυθμη σχέση, την οποία επιβεβαίωσε το Brexit με τον πλέον εμφατικό τρόπο.
Πηγές
Voskopoulos, G., Varvarousēs, P., Litsas, S., & Mitchell, J. (2008). Hē oikodomēse tēs Eurōpēs: eirēnē,symphiliōsē, synergasia, holoklērōsē.
BREXIT GR (2020). Ιστορικό διαπραγμάτευσης – BREXIT GR. Διαθέσιμο σε: https://brexit.gov.gr/negotiations-history/
Council of Europe (2023). Document, records and archives of the Council of Europe. Documents, Records and Archives. Διαθέσιμο σε: https://www.coe.int/en/web/documents-records-archives-information
NATO (n.d.). The United Kingdom and NATO – 1949, NATO. Διαθέσιμο σε: https://www.nato.int/cps/en/natohq/declassified_162351.htm
Statista. (2015). Results of the EEC membership referendum of 1975 in the UK. Διαθέσιμο σε: https://www.statista.com/statistics/1043098/eec-referendum-result/
Taylor R. (2017) Absent from the start: Britain’s leery relationship with the EU. LSE BREXIT. Διαθέσιμο σε: https://blogs.lse.ac.uk/brexit/2017/03/30/absent-from-the-start-britains-leery-relationship-with-the-eu/
Towle, P. (2020). Brexit: The 1975 and 2016 referenda compared. E-International Relations. Διαθέσιμο σε: https://www.e-ir.info/2017/05/14/brexit-the-1975-and-2016-referenda-compared/
UK in a changing Europe (2023). A history of the UK’s EU membership – UK in a changing Europe. UK In a Changing Europe. Διαθέσιμο σε: https://ukandeu.ac.uk/explainers/factsheet-on-timeline-2/
Πεσμαζόγλου, Β., Βανδώρος, Σ., Τσιλιώτης, Χ., Σχέσεων, Τ. Π. Ε. Κ. Δ., Επιστημών, Σ. Κ. Κ. Π., & Πολιτικές, Δ. Σ. Κ. (2016). Αμφισβητώντας την Ευρωπαϊκή Ένωση: ευρωσκεπτικισμός και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Διαθέσιμο σε: https://amitos.library.uop.gr/xmlui/handle/123456789/2822
Πηγή Εικόνας: The Sun. (2023). To the obvious dismay of the Brexit doom-mongers, Britain’s economy continues to defy expectations and grow. Διαθέσιμο σε: