Γράφει ο Γεώργιος Τσιάλας
Η Ευρωπαϊκή Ένωση καθημερινά καλείται να αντιμετωπίσει πληθώρα προκλήσεων, οι οποίες διαμορφώνουν την φύση και το πλαίσιο αρμοδιοτήτων της. Σε μια εποχή συνεχών μεταβολών τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, όπως η διεύρυνση των αρμοδιοτήτων των υπερεθνικών οργανισμών, προβληματισμοί και σενάρια για το μέλλον της Ε.Ε. εκφράζονται στη δημόσια σφαίρα. Ιδιαίτερα η ιδέα μιας καθαρού τύπου ομοσπονδιακής ένωσης, ενός «European Superstate», μίας Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας βρίσκει πλήθος θιασωτών στη σημερινή ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή και εμφανέστερα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Αναλυτικότερα, η ιδέα των λεγόμενων Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης δεν αποτελεί καινοτομία των τελευταίων δεκαετιών. Ήδη από τον 19ο αι. προσωπικότητες όπως ο Τζουζέπε Ματσίνι, ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ και άλλοι αποτελούν τους πρώιμους υποστηρικτές της προαναφερθείσας ιδέας. Στο όλο εγχείρημα μιας ομοσπονδιακής ένωσης, χαρακτηριστική ήταν η έκκληση του Ουίνστον Τσόρτσιλ. Έχοντας βιώσει τον Β’Π.Π. και τις καταστροφικές συνέπειες που επέφερε, υποστήριξε ότι «ένα είδος Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης» θα εξασφαλίσει «την ειρήνη, την ασφάλεια και την ελευθερία». Η αρχή της πορείας προς την υλοποίηση του εγχειρήματός του θα μπορούσε να θεωρηθεί η ίδρυση του Συμβουλίου της Ευρώπης στις 5 Μαΐου 1949.
Προς επιβεβαίωση του ανωτέρω ισχυρισμού περί της δυναμικής της ιδέας των Η.Π.Ε., αξιοσημείωτα είναι τα πεπραγμένα στη Σύνοδο του Μάαστριχτ. Κατά τη διάρκεια της Συνόδου, μια διαμάχη έλαβε χώρα μεταξύ της κυβερνήσεως του Ηνωμένου Βασιλείου και των κυβερνήσεων άλλων κρατών μελών, αναφορικά με τη φράση της Συνθήκης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για «την εξέλιξη της Ε.Ε. προς μία ομοσπονδιακή κατεύθυνση». Εν τέλει ένας συμβιβασμός επετεύχθη με την αντικατάσταση της προαναφερθείσης φράσεως με μία πιο μετριοπαθή. Έτσι κατέστη ρητώς και αδιαμφισβήτητα ότι η Σ.Ε.Ε. «διανοίγει νέα φάση στη διαδικασία μιας διαρκώς στενότερης ένωσης των λαών της Ευρώπης». Το αποτέλεσμα αυτό της Συνόδου μπορεί να καταλογιστεί ως νίκη των φεντεραλιστικών ευρωπαϊστών, καθώς διατηρεί τη μακρόχρονη προοπτική μιας Ευρωπαϊκής Ομοσπονδιοποίησης.
Πέραν όμως από τα πεπραγμένα και τις υποθετικές συζητήσεις για το μέλλον της Ένωσης, μπορούν να εντοπιστούν αρκετά στοιχεία ενός ομοσπονδιακού πολιτικού συστήματος στους κόλπους της σημερινής Ε.Ε. Κατά τον Neil Nugent τρία είναι τα ομοσπονδιακά χαρακτηριστικά της Ένωσης. Κατ’ αρχάς, «η εξουσία κατανέμεται ανάμεσα στα κεντρικά όργανα» παραδείγματος χάριν στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στην Επιτροπή, στο Συμβούλιο κ.τ.λ. και στα «περιφερειακά», δηλαδή στις εθνικές κυβερνήσεις των κρατών μελών. Παράλληλα και τα δύο είδη οργάνων χαίρουν «σημαντικών εξουσιών και αρμοδιοτήτων […] σε τομείς δημόσιων πολιτικών». Ως τελευταίο χαρακτηριστικό ομοσπονδιακού τύπου παρατίθεται ότι «η φύση της κατανομής της εξουσίας προσδιορίζεται από συνταγματικά κείμενα», δηλαδή από Συνθήκες, και ότι «μια ανώτατη δικαστική αρχή», δηλαδή το Δικαστήριο της Ε.Ε., έχει εξουσιοδότηση να αποφαίνεται για τυχόν «διαφορές σχετικά με την κατανομή της εξουσίας».
Πριν θεωρηθεί, ανυπόστατα, ότι η πορεία προς την ομοσπονδοποίηση είναι μονόδρομος, θα πρέπει να ερμηνεύσουμε κάποια άλλα χαρακτηριστικά της ένωσης που δεν συνάδουν με το ομοσπονδιακό σύστημα. Πάλι βασιζόμενοι στην έρευνα του Nugent, παρατηρούμε την απουσία τεσσάρων τέτοιων στοιχείων. Αρχικά, παρατηρούμε ένα παράδοξο καθώς, ενώ όπως προαναφέρθηκε οι αρμοδιότητες διαμοιράζονται μεταξύ των δύο οργάνων, «ορισμένες από τις αρμοδιότητες που ανατίθενται στο κέντρο εξαρτώνται από την συγκατάθεση των περιφερειακών μονάδων». Παρόμοια, «η ισορροπία μεταξύ των τομέων της πολιτικής εξακολουθεί να κλίνει προς την πλευρά των κρατών μελών» με ορισμένους τομείς οι οποίοι «συνηθίζεται να αποτελούν αρμοδιότητα των κεντρικών αρχών» στα ομοσπονδιακά συστήματα, εντούτοις να «συνιστούν πρωτίστως εθνικές αρμοδιότητες» στο ενωσιακό πλαίσιο, όπως στα θέματα εξωτερικής πολιτικής, ασφάλειας και άμυνας κτλ. Κλείνοντας, αξιοσημείωτο είναι ότι τα κεντρικά όργανα «δεν μπορούν να ασκήσουν νόμιμη βία» στην επικράτεια της Ένωσης.
Από τα προαναφερθέντα εύκολα συναγάγει κανείς δύο συμπεράσματα. Το πρώτο εμπόδιο προς τη δημιουργία Η.Π.Ε. θα ήταν η ανάγκη του κέντρου για την συγκατάθεση της περιφέρειας. Πιο συγκεκριμένα, στο ομοσπονδιακό σύστημα τα κράτη-μέλη ή οι πολιτείες μπορούν να διατηρούν την αυτονομία τους με την κεντρική εξουσία να εξασφαλίζει την συνοχή μεταξύ τους. Εάν η Ε.Ε. διατηρούσε σε τέτοιο βαθμό το εν λόγω πρόβλημα της συγκατάθεσης της περιφέρειας, το οποίο δημιουργεί εν γένει μια ανισότητα δυνάμεων και εξουσιών, στην πιθανή εξέλιξη της σε μία ομοσπονδιακή ένωση θα είχε ασταθή βάση καθώς θα κινδύνευε από τον ελλοχεύοντα κίνδυνο της διάσπασης. Πέραν τούτου, ακόμη και στην τωρινή ευρωπαϊκή πραγματικότητα, δεν σπανίζει το φαινόμενο τα εθνικά συμφέροντα να αποτελούν τροχοπέδη για την υλοποίηση των ενωσιακών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και με την προϋπόθεση ότι η υπάρχουσα φύση της Ένωσης, με τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία της, θα αποτελούσε βάση των Η.Π.Ε., αυτονόητο είναι να συναγάγει κανείς ότι το φαινόμενο αυτό, εάν δεν περιοριζόταν μέσω μεταρρυθμίσεων, θα επηρέαζε εκ των έσω την ομοσπονδία.
Πέραν των προαναφερθέντων, από τον συλλογισμό μας δεν πρέπει να απουσιάζει το ζήτημα της μεταδημοκρατίας. Ιδιαίτερα στην σημερινή εποχή, όπου η παγκοσμιοποίηση αποτελεί μια πραγματικότητα, το φαινόμενο αυτό είναι ιδιαίτερα έκδηλο. Με παρόμοιο συλλογισμό με τον καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας Θ. Γεωργίου, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι στην πιθανότητα ομοσπονδιοποίησης της Ε.Ε., η θεμελιώδης αρχή της αντιπροσώπευσης θα ίσχυε σε τυπικό επίπεδο ως διαδικασία νομιμοποίησης για την άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Αλλά η ίδια η άσκηση της πολιτικής εξουσίας θα ανατίθετο σε μία επιτελική διακυβέρνηση μέσω της επιρροής των ισχυρών οικονομικά κοινωνικών ομάδων. Ως αποτέλεσμα, παραφράζοντας τον κοινωνιολόγο και πολιτικό επιστήμονα Colin Crouch, χωρίς να αλλοιώσουμε το νόημα της θεωρίας του, όλα τα συστατικά μέρη της δημοκρατίας θα επιβίωναν, ωστόσο οι πολίτες θα περιορίζονταν στον ρόλο παθητικών και χειραγωγημένων ατόμων. Δυστυχώς, το φαινόμενο αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί μια πραγματικότητα ακόμη και σήμερα στην παρούσα δομή της Ε.Ε.
Εν κατακλείδι, η συνοχή της ένωσης και η πορεία προς μια «ever closer union» είναι ένας μηχανισμός που επιτρέπει την ομαδοποίηση των συμφερόντων των κρατών της Ευρώπης απέναντι σε άλλους πρωταγωνιστές της παγκόσμιας πολιτικής και οικονομικής σκηνής, όπως η Η.Π.Α. και η Κίνα κ.α. Αυτό είναι το salus populi. Κάθε προσπάθεια που ενισχύει μια ένωση ισοτιμίας, δικαιοσύνης και αλληλεγγύης είναι επωφελής για τους λαούς της Ευρώπης. Ωστόσο, στο πλαίσιο του ρεαλισμού στον τομέα των διεθνών σχέσεων, η ιδέα μιας ευρωπαϊκής ομοσπονδίας κρατών απαιτεί μια σειρά διεργασιών. Αυτές αφορούν τόσο το κέντρο, αναφορικά με την εξάλειψη παραγόντων που εμποδίζουν αυτή τη φεντεραλιστική βλέψη, όσο και την περιφέρεια, όσον αφορά το πλαίσιο αμοιβαίου περιορισμού της κυριαρχίας των κρατών μελών και το κατά πόσο είναι αρκετά διευρυμένο το αίσθημα της κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Πηγές:
Εμανουέλ Μακρόν, Επανάσταση- ο αγώνας μας για την Γαλλία, Αθήνα, 2017, εκδ. Ψυχογιός, σελ. 211.
Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Ουίνστον Τσόρτσιλ: έκκληση για Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπη, europa.eu, Οκτώβριος 19, 2020. Διαθέσιμο σε: https://europa.eu/european-union/sites/europaeu/files/docs/body/winston_churchill_el.pdf
Θεόδωρος Γεωργίου, Το νέο πρόβλημα της Ελλάδας: μεταδημοκρατία, Η Εφημερίδα των Συντακτών, Αύγουστος 13, 2020. Διαθέσιμο σε: https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/207177_neo-problima-tis-elladas-metadimokratia
Κόλιν Κράουτσ, Μεταδημοκρατία, Αθήνα 2006, εκδ. Εκκρεμές.
Andrew Heywood, Εισαγωγή στην Πολιτική Επιστήμη, Τέταρτη Έκδοση, Θεσσαλονίκη, 2014, εκδ. Επίκεντρο.
Neil Nugent, Πολιτική και διακυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, Επιμέλεια-Επίμετρο: Μαρία Μ. Μενδρίνου, Αθήνα, 2012, εκδ. Σαββάλας, σελ. 577-578. Πηγή εικόνας: independent.co.uk, EU must become a United States of Europe by 2025, says Angela Merkel’s planned coalition partner Martin Schulz, Δεκέμβριος 7, 2017. Διαθέσιμο σε: https://www.independent.co.uk/news/world/europe/eu-brexit-united-states-europe-martin-schulz-angela-merkel-coalition-spd-cdu-german-elections-government-crisis-a8097356.html