Γράφει η Ελισάβετ Κάργιου
Με το Παγκόσμιο Κύπελλο Ποδοσφαίρου έτοιμο να εκκινήσει, το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας οφείλει να στραφεί όχι στα ποδοσφαιρικά γήπεδα που πρόκειται να φιλοξενήσουν αθλητές και προπονητές υψηλού κύρους, αλλά στα άτομα που επωμίστηκαν το βαρύ έργο της προετοιμασίας του και των οποίων τα θεμελιώδη δικαιώματα παραβιάστηκαν και σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να παραβιάζονται κατάφωρα. Η διοργάνωση αυτή, που υπολογίζεται να προσκομίσει κέρδη εκατομμυρίου τόσο στη Διεθνή Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία (FIFA) όσο και στο κράτος του Κατάρ, στηρίζεται σε ένα εργατικό δυναμικό που αριθμεί χιλιάδες πρόσωπα-θύματα των σκληρών και ορισμένες φορές απάνθρωπων συνθηκών εργασίας και διαβίωσης εντός του κράτους. Η Ομοσπονδία και το Κατάρ απαιτείται να συμμορφωθούν με τις νομικές τους υποχρεώσεις και οι θεατές να αναλογιστούν τυχόν ευθύνη που φέρουν οι ίδιοι στηρίζοντας ένα τουρνουά που διατείνεται πως προωθεί τον αθλητισμό και τη διαπολιτισμικότητα, ενώ φέρεται να αδιαφορεί για τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Ήδη η ανάθεση του διαγωνισμού στο κράτος του Κατάρ το 2010 είχε προκαλέσει έντονες αντιδράσεις λόγω των ακραία υψηλών θερμοκρασιών και τις υπόνοιες χρηματισμού της Ομοσπονδίας. Η μακρά ιστορία καταπατήσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τις εθνικές αρχές φαίνεται πως δε λήφθηκε υπόψη από την Ομοσπονδία, ωστόσο θορύβησε τη διεθνή κοινότητα και ενίσχυσε τις φωνές οργανισμών, όπως η Διεθνής Αμνηστία, που καλούσαν εκείνη καθώς και την κυβέρνηση του Κατάρ να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να προβούν άμεσα σε μεταρρυθμίσεις.
Με την ανακοίνωση της ανάθεσης του κυπέλλου, το Κατάρ, που παραδοσιακά στηριζόταν σε ξένο εργατικό δυναμικό, υποδέχθηκε χιλιάδες αλλοδαπούς πολίτες προερχόμενους κυρίως από τη Νότιο Ασία και την Αφρική, ώστε να εργαστούν μεταξύ άλλων στο χώρο των υποδομών και των μεταφορών. Τα πρόσωπα αυτά υπόκειντο στο λεγόμενο σύστημα kafala, το οποίο συνιστά ίσως και την πιο κατάφωρη περίπτωση προσβολής των δικαιωμάτων των αλλοδαπών εργαζομένων του Κατάρ. Το εν λόγω σύστημα εφαρμόζεται παραδοσιακά από τα κράτη του περσικού κόλπου για τον έλεγχο των εργαζομένων μεταναστών και ορίζει ότι οι τελευταίοι οφείλουν να διαθέτουν έναν «εγχώριο σπόνσορα» που αναλαμβάνει την ευθύνη για τη νομική τους κατάσταση. Οι εν λόγω σπόνσορες -κατά βάση οι εκάστοτε εργοδότες- τείνουν να καταχρώνται το συγκεκριμένο σύστημα αποσπώντας τα διαβατήρια των εργαζομένων και εμποδίζοντάς την έξοδό τους από τη χώρα, ενώ παράλληλα είναι αδύνατη η αλλαγή εργασίας, η απόκτηση διπλώματος οδήγησης ακόμα και η ενοικίαση σπιτιού χωρίς τη συγκατάθεση τους. Κατά αυτό τον τρόπο, η σχέση εργασίας καθίσταται σχέση σύγχρονης σκλαβιάς με τον εκάστοτε εργοδότη να αποκτά «κυριότητα» επάνω στους εργάτες. Το επίμαχο σύστημα μεθοδεύει και την περαιτέρω εκμετάλλευση των εργατών, καθώς πρακτικές όπως η καθυστέρηση καταβολής μισθών, τα εξαντλητικά ωράρια εργασίας, η έλλειψη αδειών και οι απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, που δεν ανταποκρίνονται στις αρχικές υποσχέσεις των εργοδοτών, συνιστούν καθημερινό φαινόμενο με τους εργαζόμενους να αδυνατούν να αντιδράσουν λόγω φόβου. Ήδη το 2006 η Εθνική Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (NHRC) είχε επικρίνει το σύστημα kafala προτρέποντας τις κυβερνητικές αρχές να προχωρήσουν στην κατάργηση ή έστω την τροποποίησή του. Πάντως, τίποτα από τα προαναφερθέντα δεν εμπόδισε την ανάθεση του τουρνουά στο Κατάρ, παρόλο που η εφαρμογή του συστήματος ήταν ευρέως γνωστή και φυσικά συνεχίστηκε και μετά το 2010. Η έκθεση του Ειδικού Εισηγητή του ΟΗΕ για τα δικαιώματα των μεταναστών το 2014 σκιαγραφεί το κατακριτέο αυτό σύστημα και τις συνθήκες υπό τις οποίες ζούσαν και εργάζονταν οι μετανάστες και κρίνει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό ισοδυναμεί με το έγκλημα της καταναγκαστικής εργασίας.
Μόλις το 2016 και μόνο ύστερα από έντονες επικρίσεις διαφόρων ΜΚΟ η κυβέρνηση του Κατάρ εισήγαγε νέο εργασιακό νόμο, υποσχόμενη μεταρρυθμίσεις προς όφελος των εργαζομένων. Παρά τον αναμφίβολα ευνοϊκό χαρακτήρα των ρυθμίσεων, οργανισμοί όπως η Διεθνής Αμνηστία και η Human Rights Watch εξακολουθούσαν να εντοπίζουν ανεπάρκειες και κενά που επέτρεπαν την εκμετάλλευση των πιο χαμηλόμισθων εργαζομένων. Το 2017 και σε συνεννόηση με τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας οι καταρικές αρχές δεσμεύθηκαν να λάβουν μέτρα για την αναθεώρηση ολόκληρου του εργασιακού συστήματος της χώρας. Το 2020 κατήργησαν την υποχρέωση λήψης προηγούμενης άδειας για την έξοδο από τη χώρα, η οποία παραβίαζε το δικαίωμα ελεύθερης κίνησης, όπως αυτό κατοχυρώνεται στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (Άρθρο 13) και τη Διεθνή Σύμβαση για την καταπολέμηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων (Άρθρο 5), στις οποίες το Κατάρ αποτελεί συμβαλλόμενο μέρος. Παρόμοιες μεταρρυθμίσεις συνέβαλαν στον περαιτέρω εξανθρωπισμό των συνθηκών εργασίας των αλλοδαπών πολιτών.
Ωστόσο, αρκετές παθογένειες του καταρικού συστήματος, επιμένουν σε βάρος των εργατών, μεγάλο ποσοστό των οποίων εργάζεται υπό επισφαλείς συνθήκες, ενώ παράλληλα αδυνατούν να σχηματίσουν ή ακόμη και να ενταχθούν σε ήδη υπάρχουσες συνδικαλιστικές οργανώσεις κατά παράβαση του Άρθρου 8 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα και του Άρθρου 22 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά δικαιώματα. Ιδιαίτερη σημασία πρέπει να αποδοθεί σε περιστατικά θανάτου αλλοδαπών εργαζομένων εντός του Κατάρ. Με τις εθνικές αρχές να αποδίδουν τους θανάτους αυτούς σε φυσικά αίτια και να αποφεύγουν οποιαδήποτε περαιτέρω έρευνα είναι αδύνατο να ορισθεί ο ακριβής αριθμός των θανάτων που συνδέονται με την εργασία των μεταναστών σε έργα του Παγκοσμίου Κυπέλλου Ποδοσφαίρου. Τα σχετικά στοιχεία που προκύπτουν από εκθέσεις διεθνών οργανισμών σχηματίζουν σε κάθε περίπτωση μια μελαμψή εικόνα. Ο Ειδικός Εισηγητής του ΟΗΕ, μάλιστα, στο πλαίσιο της προαναφερθείσας έκθεσης, είχε εκφράσει την ανησυχία του για τον αριθμό των εργατικών ατυχημάτων και την έλλειψη κρατικών δεδομένων ως προς τους θανάτους εργαζομένων. Παράλληλα, και λίγους μόλις μήνες πριν την έναρξη του Κυπέλλου δεκάδες εργάτες φυλακίστηκαν και στη συνέχεια απελάθηκαν κατόπιν διαδηλώσεων για τη μη καταβολή οφειλόμενων μισθών, αποδεικνύοντας ότι το δικαίωμα του συνέρχεσθαι δε γίνεται σεβαστό από τις καταρικές αρχές.
Οφείλει, ωστόσο, στο σημείο αυτό να αναγνωριστεί το σημαντικό έργο της Ανωτάτης Επιτροπής (Supreme Committee for Delivery and Legacy), της καταρικής αρχής που έχει αναλάβει την προετοιμασία και την οργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου και έχει σημειώσει αξιόλογη πρόοδο στον τομέα των εργασιακών συνθηκών ιδρύοντας μηχανισμό υποβολής παραπόνων και επανόρθωσης για του εργαζομένους που απασχολεί και υιοθετώντας ορισμένα πρότυπα ευζωίας. Η έναρξη προγράμματος αποζημίωσης των αλλοδαπών που είχαν υποχρεωθεί να καταβάλουν χρηματικά ποσά προκειμένου να εισέλθουν στο Κατάρ για να εργαστούν προβλέπεται να ανακουφίσει μια μεγάλη μερίδα ατόμων.
Το κράτος του Κατάρ φέρει αναμφίβολα το κυριότερο βάρος της ευθύνης ως προς τους εργαζόμενους μετανάστες που απασχολούνται στο έδαφός του. Ωστόσο, δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να παραβλέπονται οι νομικές υποχρεώσεις που δεσμεύουν και τη Διεθνή Ποδοσφαιρική Ομοσπονδία. Μέχρι το 2015 η τελευταία επέμενε ότι τυχόν ευθύνες αναφορικά με τους εργαζόμενους μετανάστες βάραιναν αποκλειστικά το κράτος του Κατάρ και τις εμπλεκόμενες εταιρίες. Το έτος εκείνο διακήρυξε για πρώτη φορά την πρόθεσή της να συμμορφωθεί με τις κατευθυντήριες αρχές των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με τις επιχειρήσεις και τα ανθρώπινα δικαιώματα, που οριοθετούν τις υποχρεώσεις των επιχειρήσεων αναφορικά με τα δικαιώματα των προσώπων που απασχολούν. Δύο χρόνια αργότερα ανέλαβε πλήρως την ευθύνη της στο πλαίσιο της νέας Πολιτικής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που υιοθέτησε. Οι παραπάνω νομικές δεσμεύσεις υποχρεώνουν την Ομοσπονδία σε έλεγχο, πρόληψη και καταπολέμηση της παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων ανεξάρτητα από τους εθνικούς νόμους του Κατάρ, οι οποίοι συχνά δε συμβαδίζουν με τα διεθνή πρότυπα. Η δράση, όμως, της Ομοσπονδίας παραμένει σε μεγάλο βαθμό θεωρητική, με αποτέλεσμα οι παραβιάσεις να συνεχίζονται, ενώ η έλλειψη αναδρομικής ισχύος των ρυθμίσεων αφήνει έκθετους χιλιάδες εργαζόμενους. Άλλωστε, αυτή καθαυτή η επιλογή ανάθεσης του Κυπέλλου χωρίς κανέναν όρο σε ένα κράτος γνωστό για τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων γεννά κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τις ευθύνες της Ομοσπονδίας. Η ίδια, ωστόσο, υποστηρίζει ότι αποτέλεσε καταλύτη στη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών στο Κατάρ.
Οι παραβιάσεις των νομικών υποχρεώσεων του Κατάρ, όπως αυτές απορρέουν από την υπογραφή πλήθους διεθνών συνθηκών στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποτελούσαν πάντα σημείο έντασης ανάμεσα στο κράτος και σε διεθνείς οργανισμούς που δραστηριοποιούνται στο συγκεκριμένο πεδίο. Με την ανάθεση σε αυτό ενός από τα σημαντικότερα και πιο κερδοφόρα αθλητικά γεγονότα, η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας και η απαίτηση λήψης ουσιαστικών μέτρων έγιναν ακόμη πιο πιεστικές. Πράγματι, αν και αργοπορημένα, τόσο το Κατάρ όσο και η Ομοσπονδία αναγνώρισαν την ευθύνη τους σχετικά με το εργασιακό καθεστώς των εργαζόμενων μεταναστών και προχώρησαν στην υιοθέτηση δράσεων. Ωστόσο, η πορεία προς τη δίκαιη και ίση αντιμετώπιση των τελευταίων παραμένει μακρά, ενώ ο ισχυρισμός της Ομοσπονδίας για το ρόλο της ίδιας στον εξανθρωπισμό του καταρικού συστήματος μοιάζει μάλλον αίολος. Χάρη στη συμβολή και την επιμονή οργανώσεων, όπως η Διεθνής Αμνηστία, η Human Rights Watch και η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας δύνανται οι αλλοδαποί εργαζόμενοι να απολαμβάνουν σήμερα πιο αποτελεσματικά τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους. Αντιθέτως, η Ομοσπονδία οφείλει να προβεί στη λήψη περισσότερο πρακτικών μέτρων και να επαναπροσδιορίσει τα κριτήρια επιλογής του εκάστοτε κράτους διοργάνωσης, εάν επιθυμεί ειλικρινώς την προστασία των πιο ευάλωτων.
Πηγές
Πρωτογενείς πηγές
Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Διαθέσιμο σε: https://www.ohchr.org/sites/default/files/UDHR/Documents/UDHR_Translations/grk.pdf
Διεθνής Σύμβαση για την καταπολέμηση κάθε μορφής φυλετικών διακρίσεων. Διαθέσιμο σε: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4c2aff2b2
Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα. Διαθέσιμο σε: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bd686b92
Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά δικαιώματα. Διαθέσιμο σε: https://www.refworld.org/cgi-bin/texis/vtx/rwmain/opendocpdf.pdf?reldoc=y&docid=4bd686e52
Δευτερογενείς πηγές
Amnesty International report, Predictable and preventable: Why FIFA and Qatar should remedy abuses behind the 2022 world cup (2022). Διαθέσιμο σε: https://www.amnesty.org/en/documents/mde22/5586/2022/en/
Report of the Special Rapporteur on the human rights of migrants, François Crépeau (2014)
Amnesty International, Qatar – New name, old system? Qatar’s new employment law and abuse of migrant workers. Διαθέσιμο σε: Qatar – New name, old system? Qatar’s new employment law and abuse of migrant workers – Amnesty International
Human Rights Watch, Qatar: Take Urgent Action to Protect Construction Workers. Διαθέσιμο σε: Qatar: Take Urgent Action to Protect Construction Workers | Human Rights Watch (hrw.org)
Amnesty International, Qatar/UN: Agreement to tackle migrant labour abuse offers path to reform. Διαθέσιμο σε: Qatar/UN: Agreement to tackle migrant labour abuse offers path to reform – Amnesty International
Amnesty International, Qatar: All work, no pay: The struggle of Qatar’s migrant workers for justice. Διαθέσιμο σε: Qatar: All work, no pay: The struggle of Qatar’s migrant workers for justice – Amnesty International
Amnesty International, Unpaid and abandoned: the abuse of Mercury MENA workers. Διαθέσιμο σε: Unpaid and abandoned: the abuse of Mercury MENA workers – Amnesty International
Amnesty International, Qatar: Failure to investigate migrant worker deaths leaves families in despair. Διαθέσιμο σε: Qatar: Failure to investigate migrant worker deaths leaves families in despair – Amnesty International
FIFA’s Human Rights Policy, May 2017 Edition. Διαθέσιμο σε: FIFAs_Human_Rights_Policy.pdf (business-humanrights.org)
UN Guiding Principles on Business and Human Rights. Διαθέσιμο σε: Intro_Guiding_PrinciplesBusinessHR.pdf (ohchr.org)
FIFA, First Sustainability Progress Report. Διαθέσιμο σε: https://www.fifa.com/tournaments/mens/worldcup/qatar2022/news/fifa-world-cup-2022tm-first-sustainability-progress-report-published
Supreme Committee for Delivery & Legacy, Worker’s Welfare. Διαθέσιμο σε: Workers’ Welfare Standards | Workers’ Welfare (workerswelfare.qa)
Joseph Krauss (2020), UN body welcomes ‘milestone’ in Qatar labor reforms. Διαθέσιμο σε: UN body welcomes ‘milestone’ in Qatar labor reforms | AP News
AL JAZEERA (2016), Qatar introduces changes to labour law. Διαθέσιμο σε: Qatar introduces changes to labour law | Human Rights | Al Jazeera