Γράφει ο Ευάγγελος Τασιόπουλος.
Προβληματισμένος ύστερα από την ανάγνωση του βιβλίου << Οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης: Μανιφέστο για μια Νέα Ευρώπη>> του Βέλγου πολιτικού και Προέδρου της Συμμαχίας των Φιλελευθέρων και Δημοκρατών για την Ευρώπη, Γκι Φερχόφσταντ, κρίνω φρόνιμο να συζητηθεί το φαινόμενο του Φεντεραλισμού και δη του ευρωπαϊκού. Το φαινόμενο του Φεντεραλισμού παρόλη την επιτυχία που έχει σημειώσει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής βρίσκεται στο περιθώριο σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Προτού όμως αναλυθεί το ζήτημα της Ομοσπονδιοποίησης της Ευρώπης, όπως σημειώνεται στις ΗΠΑ, οφείλεται να σημειωθεί ο ορισμός του Φεντεραλισμού, η Ιστορία του, τα έμπρακτα παραδείγματά του και τέλος, κατά πόσο είναι πιθανό να καταστεί πραγματικότητα στην Ευρώπη της κρίσης και της τελμάτωσης.
Ως Φεντεραλισμός ή Ομοσπονδιοποίηση ορίζεται η κατάσταση κατά την οποία υφίσταται διαμοιρασμός εξουσίας μεταξύ μιας κεντρικής κυβέρνησης και των πολιτειών/περιφερειών. Σε μια φεντεραλιστική κυβέρνηση, η εξουσία διαχωρίζεται στην εθνική κυβέρνηση και τις άλλες κυβερνητικές μονάδες. Επίσης, κανένα επίπεδο της εξουσίας δεν καταπατά το άλλο και, όπως συμβαίνει και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, το κατεξοχήν ομοσπονδιακό καθεστώς, η μορφή της εξουσίας είναι έτσι διαμορφωμένη, ώστε κανένα επίπεδο δεν είναι σε θέση να καταργήσει το άλλο. Στα ομοσπονδιακά καθεστώτα, τα πολλαπλά επίπεδα διακυβέρνησης είναι αναγκαία.
Προκειμένου να διαπιστώσουμε τί είναι ο Φεντεραλισμός, θα πρέπει να ανατρέξουμε στην ιστορία αυτού, καθώς και σε ορισμένα παραδείγματα εφαρμογής του, δηλαδή τις ΗΠΑ. Οι <<Πατέρες του Φεντεραλισμού>>, δηλαδή οι Αλεξάντερ Χάμιλτον, Τζέιμς Μάντισον και Τζόρτζ Ουάσινγκτον, που παράλληλα είναι και οι πατέρες του αμερικανικού Συντάγματος, με την υπογραφή του στόχευαν στην εξισορρόπηση της τάξης με την ελευθερία, την αποφυγή της τυραννίας, την εισαγωγή καινοτόμων ιδεών και τη μεγαλύτερη συμμετοχή πολιτών με τα κοινά. Ως απώτερο στόχο τους είχαν την εγκαθίδρυση ενός φεντεραλιστικού μοντέλου διακυβέρνησης, κατά το οποίο η γραφειοκρατία θα είναι σημαντικά μειωμένη, η διάκριση των εξουσιών θα διασφαλίζει την ύπαρξη ελευθερίας ανάμεσα στην κεντρική κυβέρνηση και τις πολιτείες και οι πολιτείες με τη σειρά τους θα εφαρμόζουν τις πολιτικές της κεντρικής κυβέρνησης, όπως αρμόζουν καλύτερα σε αυτές. Υπάρχουν πολλά παραδείγματα κρατών που έχουν υιοθετήσει το φεντεραλιστικό μοντέλο, αλλά κυριότερο παράδειγμα και παράλληλα πιο επιτυχημένο παραμένει αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών.
Ο φεντεραλισμός βέβαια σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι πολύ διαφορετικός. Την ίδια ώρα που γίνεται λόγος για Ευρωπαϊκή Ενοποίηση σε επίπεδο παρόμοιο με αυτό των Ηνωμένων Πολιτειών, η Ευρώπη βρίσκεται σε καθεστώς <<απο-ενοποίησης>>. Είναι γεγονός, ότι το ευρωπαϊκό όραμα βρίσκεται σε κρίση, καθώς για πρώτη φορά ενεργοποιείται το Άρθρο 50 της ΣΛΕΕ, το οποίο προβλέπει την εκκίνηση των διαδικασιών αποχώρησης μιας χώρας από την Ένωση, όπως συνέβη με το Ηνωμένο Βασίλειο (brexit), που με τη σειρά του έδωσε ένα ηχηρό μήνυμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, καθώς το 51% των πολιτών του ψήφισε υπέρ της αποχώρησης της χώρας από την Ένωση.
Η αδυναμία ενοποίησης της Ευρώπης δε διαφαίνεται μόνο από την αποχώρηση μιας χώρας-μέλους από αυτήν. Διαφαίνεται επίσης και από το γεγονός, ότι υπάρχει μια γενικότερη αστάθεια και ένα ευρύτερο χάσμα μεταξύ των σχέσεων του ευρωπαϊκού Βορρά και του Ευρωπαϊκού Νότου. Ανέκαθεν, υπήρχε σημαντική διαφορά στα μεγέθη οικονομιών μεταξύ του ισχυρού Βορρά και του λιγότερο δυνατού Νότου, ακόμα και στα πρώτα στάδια διεύρυνσης της τότε Ε.Ο.Κ. Το χάσμα αυτό, σύμφωνα με μελέτες οικονομικών αναλυτών έχει διευρυνθεί ακόμα περισσότερο, με τις χώρες της Βόρειας Ευρώπης να γίνονται ολοένα πλουσιότερες την ίδια στιγμή που οι χώρες του Νότου βιώνουν κατακόρυφη πτώση στο κατά κεφαλήν τους εισόδημα και τον εθνικό τους πλούτο. Μέσα στο 2019 τα κατά κεφαλήν έσοδα της Ελλάδας και της Ιταλίας έχουν σημειώσει καμπή -0,74% και 0,24% αντίστοιχα, ενώ τα έσοδα μόνο της Γερμανίας παρουσιάζουν αύξηση 1,39%. Η συνεχής αύξηση της οικονομικής ανισότητας ανάμεσα σε ευρωπαϊκό Βορρά και Νότο αποτελεί ισχυρό επιχείρημα για τους ευρωσκεπτικιστές αναφορικά στο όραμα για μια ενοποίηση της Ευρώπης σε φεντεραλιστικό επίπεδο και τη δημιουργία των << Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης>>.
Εκτός του ευρύτερου οικονομικού χάσματος που προαναφέρθηκε, εμπόδιο στην πραγματοποίηση του οράματος για μια ενωμένη Ευρώπη αποτελεί η άνοδος της Ακροδεξιάς και του λαϊκισμού. Είναι γεγονός, ότι εδώ και χρόνια ακροδεξιές δυνάμεις έχουν κάνει την εμφάνισή τους στην ευρωπαϊκή Ήπειρο εκμεταλλευόμενες τις δυσκολίες που έχει επιφέρει η οικονομική κρίση από κοινού με το μεταναστευτικό. Από το 2015 μέχρι και σήμερα έχουν καταφτάσει στις ακτές τις Ιταλίας και της Ελλάδας, που αποτελούν τις επί το πλείστον χώρες υποδοχής χιλιάδες Συρίων προσφύγων, οι οποίοι ως στόχο τους έχουν τη διέλευσή τους στις χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Την ίδια στιγμή λοιπόν, που χώρες σαν την Ελλάδα και την Ιταλία έχουν ανοικτά τα σύνορα τους και δέχονται μετανάστες, άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ουγγαρία κάνουν λόγο για κλείσιμο των συνόρων τους με αποτέλεσμα την υπερβολική συγκέντρωση μεταναστών στις χώρες υποδοχής και την διόγκωση του προβλήματος. Έτσι βρίσκουν πρόσφορο έδαφος οι εξτρεμιστικές ρητορικές των ακροδεξιών κομμάτων τις εκάστοτε χώρας και κάνουν λόγο για εισβολή παράνομων μεταναστών, <<αλλοίωση του πληθυσμού>> και στέρησης εργασίας από τους γηγενής. Το φαινόμενο του φασισμού δε συνάδει με τα ιδεώδη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εκτός των άλλων διχάζει τους ευρωπαίους πολίτες. Θυμίζεται, ότι η Ε.Ε ιδρύθηκε (ως EKAX τότε) , ώστε να αποφεύγονται ρητορικές μίσους και συγκεντρωτικά καθεστώτα. Εκτός των άλλων, η στάση χωρών που μιλούν για κλειστά σύνορα δείχνει, ότι η αλληλεγγύη μεταξύ των ευρωπααϊκων κρατών-μελών έχει εκλείψει και διαβρωθεί.
Στον αντίποδα, οι οπαδοί του ευρωπαϊκού φεντεραλισμού, θεωρούν πως οι παραπάνω δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ένωση θα εξαλειφθούν με την περάτωση του οικοδομήματος μιας Ομοσπονδιακής Ευρώπης, όπου θα υπάρχει ένα διθυραμβικό νομοθετικό Σώμα, το οποίο θα απαρτίζεται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στα πλαίσια της ομοσπονδιοποίησης θα μετατραπεί στην αντίστοιχη Βουλή των Αντιπροσώπων (House of Representatives), ενώ το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στην αντίστοιχη Γερουσία (U.S Senate).
Η πραγματοποίηση του φεντεραλιστικού ονείρου συνεπάγεται τη δημιουργία μιας ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας, η οποία τείνει να βάλει σε δεύτερη μοίρα την εθνική ταυτότητα. Αυτό σημαίνει, πως ένας Γερμανός θα έχει ίδια <<συνείδηση>> και ταυτότητα με έναν Ιταλό κ.ο.κ. Βέβαια, αυτό μπορεί να φανεί ιδιαίτερα απαιτητικό ειδικά στην <<προβληματική>> Βαλκανική Χερσόνησο και όχι μόνο. Πώς όμως αφουγκράζονται οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης την ιδέα του ευρωπαϊκού φεντεραλισμού; Σύμφωνα με έρευνες, το 47% των ευρωπαίων πολιτών θεωρούν πως η διατήρηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι θετική, ενώ 51% των πολιτών είναι αισιόδοξοι για το μέλλον της Ε.Ε. Επίσης, ένα ισχυρό 83% θεωρεί, ότι η στενότερη συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ είναι ικανή για την καλύτερη αντιμετώπιση της κρίσης και το 65% είναι υπέρ μιας κοινής εξωτερικής πολιτικής.
Για άλλους, η ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης αποτελεί ένα άπιαστο όνειρο και για άλλους μια απαραίτητη πραγματικότητα. Τα μέχρι στιγμής δεδομένα δείχνουν πως η ομοσπονδιοποίηση της Ευρώπης απέχει πολύ από την πραγματικότητα. Η Ευρώπη βρίσκεται σε καθεστώς απο-ενοποίησης και οι θεσμοί και οι ιδέες της βρίσκονται σε αποσύνθεση. Ο λαϊκισμός, η οικονομική κρίση, αλλά και γενικότερα η κρίση αξιών που έχει πλήξει τις ευρωπαϊκές δυνάμεις αποτελούν σημαντικό εμπόδιο στην προσπάθεια ένωσης της Ευρώπης σε φεντεραλιστικό επίπεδο. Μερικοί ευρωπαίοι ηγέτες, ανάμεσά τους και ο Γκί Φερχόφσταντ, θεωρούν πως το εγχείρημα των <<Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης>> θα επιτευχθεί μετά από μια ριζική αλλαγή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Πηγές:
- Αλέξης Σμυρλής, Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης (;), DiEM25, Μάιος 2017, Διαθέσιμο σε: https://diem25.org/ηνωμένες-πολιτείες-της-ευρώπης/
- Thomas Grandjouan, Why Believe in European Federalism?, The New Federalist, Ιούνιος 2017, Διαθέσιμο σε: https://www.thenewfederalist.eu/why-believe-in-european-federalism
- The Times of Change,,Το χάσμα μεταξύ των χωρών της ευρωζώνης διευρύνεται διαρκώς, Ιούνιος 2016, Διαθέσιμο σε: https://www.thetoc.gr/diethni/article/to-xasma-metaksu-twn-xwrwn-tis-eurwzwnis-dieurunetai-diarkws
- CNN Greece, Ινστιτούτο Bruegel: Το χάσμα μεταξύ των οικονομιών Βορρά και Νότου απειλεί την ευρωπαϊκή συνοχή, Απρίλιος 2019, Διαθέσιμο σε: https://www.cnn.gr/oikonomia/story/171808/institoyto-bruegel-to-xasma-metaxy-ton-oikonomion-vorra-kai-notoy-apeilei-tin-eyropaiki-synoxi