Γράφει η Νικολέτα Σαράντου
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί ένα sui generis οργανισμό, μία οικονοµική και πολιτική ένωση 27 ευρωπαϊκών κρατών που στα χρόνια ύπαρξής της έχει κατορθώσει να προάγει και να προστατεύει τις αξίες της Δημοκρατίας. Στις 6-9 Ιουνίου του 2024 θα διεξαχθούν οι Ευρωεκλογές, στις οποίες οι πολίτες των κρατών-μελών της Ένωσης θα κληθούν να εκλέξουν τους βουλευτές, που θα εκπροσωπούν και θα προασπίζονται τα συμφέροντα της χώρας τους και της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Οι Ευρωεκλογές όμως δεν αποτελούν το μοναδικό παράδειγμα δημοκρατικής διαδικασίας που έχει να παρουσιάσει η Ένωση. Μία εξίσου σημαντική δημοκρατική μέριμνα, ένα μέσο συμμετοχικής δημοκρατίας της ΕΕ, αποτελεί η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών (ΕΠΠ).
Αρχικά, είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι το δικαίωμα υποβολής Ευρωπαϊκής Πρωτοβουλίας Πολιτών δεν είναι ταυτόσημο με το δικαίωμα υποβολής αναφοράς. Πρόκειται για δύο σημαντικά, αλλά εξίσου διαφορετικά δικαιώματα των ευρωπαίων πολιτών. Η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών συνιστά ένα μέσο που έχουν στη διάθεσή τους οι πολίτες των περισσότερων κρατών-μελών και τους παρέχεται η δυνατότητα να συμμετάσχουν ενεργά στη χάραξη πολιτικών της ΕΕ. Πιο συγκεκριμένα, μέσω της ΕΠΠ, οι πολίτες καλούν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προτείνει ή να τροποποιήσει νομοθεσίες σε τομείς τους οποίους η ΕΕ φέρει αρμοδιότητα να νομοθετεί.
Για να υπάρξει και να αρχίσει μία Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών πρέπει ακολουθηθεί μία συγκεκριμένη διαδικασία. Αρχικά, πρέπει να υπάρξει μία ομάδα αποτελούμενη από 7 τουλάχιστον πολίτες της ΕΕ, που ζουν σε τουλάχιστον 7 διαφορετικές χώρες της ΕΕ και έχουν συμπληρώσει το έτος της ηλικίας κατά το οποίο η χώρα τους αναγνωρίζει το δικαίωμα ψήφου στις Ευρωεκλογές.
Έπειτα, γίνεται συμπλήρωση και υποβολή της αίτησης για καταχώρηση της πρωτοβουλίας στην Επιτροπή. Πριν την καταχώρηση η Επιτροπή προβαίνει σε έλεγχο προκειμένου να διαπιστώσει αν πληρούνται συγκεκριμένα νομικά κριτήρια και αν η πρόταση εμπίπτει στις αρμοδιότητες της. Εφόσον ο έλεγχος στεφθεί με επιτυχία, η πρωτοβουλία καταχωρείται και η ομάδα των πολιτών που την υπέβαλε ορίζει την ημερομηνία έναρξης συγκέντρωσης των δηλώσεων υποστήριξης.
Για να εξεταστεί η πρωτοβουλία από την Επιτροπή θα πρέπει να έχει συγκεντρώσει τουλάχιστον 1.000.000 έγκυρες υπογραφές υποστήριξης, οι οποίες θα προέρχονται από τουλάχιστον 7 χώρες της ΕΕ και να τηρείται ο ελάχιστος αριθμός υπογραφών (δηλαδή, ο αριθμός των εκλεγμένων ευρωβουλευτών κάθε κράτους-μέλους επί τον συνολικό αριθμό των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου) από καθεμία.
Αν η πρωτοβουλία τηρεί τα παραπάνω τότε εντός ενός μήνα θα υπάρξει συνάντηση με υπαλλήλους της ΕΕ, και εντός τριών μηνών ακολουθεί δημόσια ακρόαση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώ εντός εξαμήνου η Επιτροπή θα διατυπώσει επίσημη απάντηση, για το αν θα προβεί σε πρόταση νέας νομοθεσίας με βάση την πρωτοβουλία ή όχι.
Οι βάσεις για την Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών εντοπίζονται στη Συνθήκη του Μάαστριχτ όπου για πρώτη φορά εμφανίστηκε η έννοια της ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Αφορμώμενοι λοιπόν από την ευρωπαϊκή ιθαγένεια και τη θέσπιση του δικαιώματος αναφοράς προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ενόψει της Διακυβερνητικής Διάσκεψης του Άμστερνταμ (1996), οι υπουργοί Εξωτερικών της Αυστρίας, Wolfgang Schüssel και της Ιταλίας, Lamberto Dini πρότειναν να δοθεί στους πολίτες το δικαίωμα να υποβάλλουν ανάλογες πρωτοβουλίες όπως ήταν το δικαιώματος αναφοράς. Ωστόσο, η πρότασή τους απορρίφτηκε. Διατάξεις για την ΕΕΠ εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο σχέδιο Συνταγματικής Συνθήκης (2004), η οποία όμως ως γνωστόν δεν κυρώθηκε ποτέ.
Τελικά, η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών απέκτησε νομική βάση με τη Συνθήκη της Λισαβόνας (2007). Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 11 παράγραφος 4 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) θεσπίζει το βασικό πλαίσιο, ενώ στο άρθρο 24 παράγραφος 1 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) καταγράφονται οι γενικές αρχές σχετικά με έναν κανονισμό για τον καθορισμό συγκεκριμένων διαδικασιών και προϋποθέσεων. Οι διαπραγματεύσεις μέχρι την υιοθέτηση τελικού κειμένου διήρκεσαν μήνες. Την 1η Απριλίου 2011 ο κανονισμός (ΕΕ) αριθ. 211/2011, κανονισμός για τις ΕΠΠ θέτει σε ισχύ το κείμενο στο οποίο τελικά συμφώνησαν το Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο. Το κείμενο προέβλεπε ότι μέχρι την 1η Απριλίου 2015 και την ίδια ημερομηνία ανά τριετία, η Επιτροπή θα υπέβαλε έκθεση σχετικά με την εφαρμογή του κανονισμού ΕΠΠ, σε περίπτωση που προέκυπτε κάποια αναθεώρηση του, κάτι το οποίο συνέβη. Από την αρχή του κανονισμού της ΕΕΠ διατυπώθηκαν σοβαρές ανησυχίες, κυρίως από το Κοινοβούλιο, το οποίο ζητούσε μεταρρυθμίσεις με στόχο την απλοποίηση και τη μεγαλύτερη σαφήνεια των διαδικασιών της ΕΕΠ. Στις 13 Σεπτεμβρίου 2017 υπεβλήθη από την Επιτροπή νομοθετική πρόταση με σκοπό την αναθεώρηση της ΕΕΠ. Οι διαπραγματεύσεις άρχισαν το Σεπτέμβριο του 2018 και το τελικό κείμενο που προέκυψε τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2020 με τον κανονισμό (ΕΕ) 2019/788. Νομική βάση αναφορικά με την ΕΕΠ συναντάται και στα άρθρα 222 και 230 του Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Αν και η Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών αριθμεί σχετικά λίγα χρόνια αναλογικά με το ευρωπαϊκό οικοδόμημα έχει να επιδείξει επιτυχημένες πρωτοβουλίες που αποδεικνύουν από τη μία την αναγκαιότητα του συγκεκριμένου δικαιώματος και από την άλλη την αναγνώριση της διπλής ταυτότητας των ευρωπαίων πολιτών, οι οποίοι αποτελούν ενεργούς πολίτες τόσο του κράτους τους όσο και της ΕΕ.
Από την έναρξη της ΕΠΠ, η Επιτροπή έχει καταχωρήσει συνολικά 100 πρωτοβουλίες εκ των οποίων οι 9 έχουν καλύψει το κατώτατο όριο του 1.000.000 υπογραφών. Μία από τις πιο ιστορικές και επιτυχημένες πρωτοβουλίες αποτελεί η «Right2Water», η οποία ήταν η πρώτη ΕΠΠ που κατόρθωσε να συγκεντρώσει 1.000.000 υπογραφές και άρχισε στις 10 Μαΐου 2012. Στόχος την ήταν να καλέσει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να θεσπίσει νομοθεσία, που θα εξασφάλιζε ότι οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών θα παρέχουν σε όλους τους πολίτες επαρκές καθαρό πόσιμο νερό και αποχέτευση. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να αναλάβει δράση σε διάφορους τομείς σχετικούς με την πρωτοβουλία και υπέβαλε νομοθετική πρόταση για αναθεώρηση της οδηγίας για το πόσιμο νερό.
Άλλη μία επιτυχημένη πρωτοβουλία αποτελεί η «Minority SafePack». Η συγκεκριμένη δράση αρχικά είχε κατατεθεί το Σεπτέμβριο του 2013, ωστόσο η Επιτροπή αρνήθηκε να την καταχωρήσει με αποτέλεσμα να επέμβει το Γενικό Δικαστήριο της ΕΕ, το οποίο κατέληξε στην ακύρωση της συγκεκριμένης απόφασης τον Φεβρουάριο του 2017 και τελικά στην καταχώρηση της πρωτοβουλίας στις 3 Απριλίου 2017. Η «Minority SafePack» καλούσε την Επιτροπή να υιοθετήσει μία σειρά 11 νομικών πράξεων αναφορικά με την προστασία των προσώπων που ανήκουν σε εθνικές και γλωσσικές μειονότητες. Ωστόσο, από τις 11 νομικές πράξεις που προέβλεπε η Πρωτοβουλία υιοθετήθηκαν μόνο οι 9, καθώς οι υπόλοιπες δεν ενέπιπταν στις αρμοδιότητες της Επιτροπής.
Η πρωτοβουλία «Save bees and farmers» (υποβλήθηκε στην Επιτροπή στις 7 Οκτωβρίου 2022) αποτελεί μία ιδιαίτερα σημαντική δράση, η οποία στέφθηκε με επιτυχία και αγκαλιάστηκε από την Επιτροπή, καθώς ο περιορισμός της κλιματικής αλλαγής, της ρύπανσης και της απώλειας βιοποικιλότητας αποτελούν προτεραιότητα της ΕΕ. Συνεπώς, η συγκεκριμένη πρωτοβουλία αναδείχθηκε ως σκέλος της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και ενίσχυσε το έργο και το όραμα της ΕΕ αναφορικά με την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον.
Μία Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών, η οποία δεν επετεύχθη αλλά αξίζει να αναφερθεί είναι η «1.000.000 υπογραφές για την Ευρώπη της αλληλεγγύης». Η συγκεκριμένη δράση διοργανώθηκε από τον Αλέξιο Αναγνωστάκη με σκοπό την θέσπιση νομοθεσίας από την ΕΕ αναφορικά με την αρχή της κατάστασης ανάγκης σύμφωνα με την οποία ένα κράτος που φέρει απεχθές χρέος, η άρνηση καταβολής του θεωρείται αναγκαία και δικαιολογημένη εφόσον απειλείται η οικονομική και πολιτική του υπόσταση. Η πρωτοβουλία νομικά στηρίχθηκε στα άρθρα 119-144 της ΣΛΕΕ (οικονομική και νομισματική πολιτική) και υποβλήθηκε στην Επιτροπή στις 13 Ιουλίου 2012, η οποία τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου απέρριψε την καταχώρησή της, καθώς η πρόταση δεν ενέπιπτε στις αρμοδιότητές της. Ο Αλέξιος Αναγνωστάκης προσέφυγε στο Γενικού Δικαστηρίου της ΕΕ με αίτημα την ακύρωση της απόφασης της Επιτροπής. Στις 30 Σεπτεμβρίου 2015, το Γενικό Δικαστηρίου της ΕΕ απέρριψε την προσφυγή, καθώς θεώρησε ότι η Επιτροπή δεν έχει την αρμοδιότητα να προχωρήσει στην πρόταση και στην υιοθέτηση της αρχής, η οποία θα προέβλεπε τη διαγραφή του δημόσιου χρέους χωρών, που βρίσκονταν σε δίνη θέση. Μη ικανοποιημένος από την έκβαση της υπόθεσης ο Αλέξιος Αναγνωστάκης κατέφυγε στο Δικαστήριο ασκώντας αίτημα αναίρεσης της απόφασης του Γενικού Δικαστηρίου. Ωστόσο και αυτή η προσφυγή δεν είχε την εξέλιξη που ευελπιστούσε, καθώς το Δικαστήριο τελικά επικύρωσε την απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου.
Είναι σημαντικό να καταστούν σαφή η πολυπλοκότητα και ο πολύπλευρος χαρακτήρας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πράγματι, μπορεί ένα μέρος της να είναι γραφειοκρατικό, ωστόσο συνεχίζει από την αρχή της δημιουργίας της μέχρι σήμερα να αποτελεί μία ένωση αξιών και δημοκρατικών διαδικασιών. Ο βαθμός του εκδημοκρατισμού και της εγγύτητας της Ένωσης με την ευρωπαϊκή πραγματικότητα δεν βρίσκεται στα γυάλινα γραφεία των Βρυξελλών, αλλά στα χέρια των πολιτών της. Οι ευρωπαίοι πολίτες είναι στην ουσία αυτοί που θα διαμορφώσουν την Ευρωπαϊκή Ένωση, που εκείνοι επιθυμούν και θα προδιαγράψουν το μέλλον της και το μέλλον τους!
Πηγές
Citizens-initiative.europa.(n.d.) Ελάχιστα όρια. Διαθέσιμο σε: https://citizens-initiative.europa.eu/how-it-works/regulatory-framework-european-citizens-initiative/thresholds_el
Commission.Europa.(n.d.). “Save bees and farmers!”. Διαθέσιμο σε: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_23_2084
Davoli Α.(2023). Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών. Εuroparl.europa. Διαθέσιμο σε: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/149/european-citizens-initiative
European Citizens’ Initiative Forum. (n.d.). MINORITY SAFEPACK.Διαθέσιμο σε: https://europa.eu/citizens-initiative-forum/sites/default/files/2022-01/Minority%20SafePack%20EN.pdf
European Citizens’ Initiative Forum.(n.d.). RIGHT2WATER.Διαθέσιμο σε: https://citizens-initiative-forum.europa.eu/sites/default/files/2021-05/Right2Water%20EN.pdf
European Commission.Europa. (n.d) Ευρωπαϊκή Πρωτοβουλία Πολιτών. Διαθέσιμο σε: https://commission.europa.eu/about-european-commission/get-involved/european-citizens-initiative_el
LawSpot.(12/09/2017). Οριστικό «όχι» στην Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία πολιτών για τη διαγραφή δημόσιου χρέους από το Δικαστήριο της ΕΕ. Διαθέσιμο σε: https://www.lawspot.gr/nomika-nea/oristiko-ohi-stin-eyropaiki-protovoylia-politon-gia-ti-diagrafi-dimosioy-hreoys-apo
Op.Europa. (n.d).ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣH;. Διαθέσιμο σε: https://op.europa.eu/webpub/com/euandme/el/WHAT_IS_THE_EUROPEAN_UNION.htl